تحصیلات روسای قوه قضاییه پس از انقلاب

هنگامه شهیدی، روزنامه‌نگار و فعال سیاسی گفته است: «رییس قوه قضاییه توسط رهبر جمهوری اسلامی تعیین می‌شود در حالیکه که هیچ یک از روسای قوه قضاییه تا کنون تحصیلات حقوقی نداشته‌اند.»

این گفته، در یک پیام ویدئویی ضبط شده در نشست «گذار دموکراتیک ایران» در کنگره آمریکا بیان شده است. در حالی که ساعاتی پیش‌تر رسانه‌های ایران خبر از بازداشت او در جزیره کیش داده بودند.

در گزارش صدای آمریکا از این کنفرانس به نقل از خانم شهیدی گفته شده: «در قانون اساسی کنونی اشکالاتی نظیر تداخل قوا در امور یکدیگر و نه نظارت بر یکدیگر وجود دارد. ماموریت‌ها طبق قانون به درستی انجام نمی‌شود به عنوان نمونه، رییس قوه قضاییه توسط رهبر جمهوری اسلامی تعیین می‌شود در حالی که که هیچ یک از روسای قوه قضاییه تا کنون تحصیلات حقوقی نداشته‌اند.»

پیش‌تر این گفته از سوی افراد دیگری هم مطرح شده، از جمله محسن کدیور مقاله‌‌ای که چندی پیش در وب‌سایت‌ شخصی‌اش منتشر کرده به این مساله اشاره کرده و نوشته است:

 

روسای قوه قضاییه هیچ یک تحصیل حقوقی نداشته و هیچ تجربه قضایی در کارنامه خود نداشته‌اند. دانش آنها منحصر در فقه بوده و فاقد هرگونه سابقه مدیریت نیز بوده‌اند. از دادستان‌های کل کشور یا کل انقلاب تا سال ۱۳۸۸ هیچیک تحصیل حقوقی یا تجربه قضایی نداشته‌اند. شاغلان این سمت در دهه اخیر یا معاونت قوه قضاییه قبلا سمت‌های دیگر قضایی در جمهوری اسلامی داشته‌اند و یکی از آنها در حین سمت تمام وقت ریاست بازرسی کل کشور و شرکت در درس خارج فقه مقام رهبری، مدرک کارشناسی ارشد و دکتری فقه و حقوق خصوصی از مدرسه عالی شهید مطهری گرفته است.

 

حقوق‌دان کیست؟‌

برای بررسی این ادعا اول باید ببینیم منظور از حقوق‌دان چیست. این واژه از نظر عرفی به کسی اطلاق می‌شود که در دانشگاه حقوق خوانده است.

حتی رییس جمهور ایران در جریان انتخابات سال ۱۳۹۲ به اعتبار تحصیلات، ۹۰ خ خود را «حقوق‌دان» معرفی کرد. به جز این در میان اخبار و مطالبی که در تحقیقات و رسانه‌ها مطرح شده، اگرچه روحانیون خود را صاحب صلاحیت قضاوت می‌شناسند، اما تا کنون کمتر مجتهدی به اعتبار تحصیلات حوزوی خود را حقوق‌دان خوانده است.

بر اساس قانون وکالت (مصوب ۱۳۱۵) از ۸۰ سال پیش به این سو کسی بدون گذراندن کلاس قضایی صلاحیت وکالت نداشته است.

 

قانون اساسی

در مرحله بعد سراغ قانون اساسی رفتیم تا ببینیم آیا در شرایط ذکر شده برای ریاست قوه قضاییه به تحصیلات حقوقی اشاره شده یا نه.

بر اساس اصل ۱۱۰ قانون اساسی «نصب، عزل و قبول استعفای بالاترین مقام قضایی» در حیطه مسئولیت‌ها و اختیارات رهبری است.

در اصل ۱۵۷ هم گفته شده: «به منظور انجام مسئولیت‌های قوه قضاییه در کلیه امور قضایی و اداری و اجرایی مقام رهبری یک نفر مجتهد عادل و آگاه به امور قضایی و مدیر و مدبر را برای مدت ۵ سال به عنوان رییس قوه قضاییه تعیین می‌نماید که عالی‌ترین مقام قوه قضاییه است».

پیش از بازنگری قانون اساسی، بالاترین مقام قضایی، رییس دیوان عالی کشور بود. در اصل ۱۶۲ قانون اساسی پیش از بازنگری هم اشارهای به لزوم تحصیلات حقوقی نشده و آمده بوده بود: «رییس‏ دیوان‏ عالی‏ کشور و دادستان‏ کل‏ باید مجتهد عادل‏ و آگاه‏ به‏ امور قضایی‏ باشند و رهبری‏ با مشورت‏ قضات‏ دیوان‏ عالی‏ کشور آنها را برای‏ مدت‏ پنج‏ سال‏ به‏ این‏ سمت‏ منصوب‏ می‏‌کند».  

از این فراتر حتی در قانون، برای قاضی شدن هم تحصیلات حقوقی شرط لازم نیست. در اصل ۱۶۳ قانون اساسی گفته شده «صفات‏ و شرایط قاضی‏ طبق‏ موازین‏ فقهی‏ به‏ وسیله‏ قانون‏ معین‏ می‏‌شود». در قانون شرایط انتخاب قضات دادگستری (مصوب ۱۳۶۱) هم شرایط قاضی شدن چنین  است:

دارا بودن اجتهاد به تشخیص شورای عالی قضایی یا اجازه قضا از جانب شورای عالی قضایی به کسانی که دارای لیسانس قضایی یا لیسانس‌الهیات رشته منقول یا لیسانس دانشکده علوم قضایی و اداری وابسته به دادگستری یا مدرک قضایی از مدرسه عالی قضایی قم هستند یا طلابی که سطح‌را تمام کرده و دو سال خارج فقه و قضا را با امتحان و تصدیق جامعه مدرسین دیده باشند مادامی که به اندازه کافی مجتهد جامع‌الشرایط در اختیار‌شورای عالی نباشد.

قانون استخدام قضات پیش از انقلاب (مصوب ۱۳۰۶) بدون اشاره به تحصیلات، قضاوت را به داشتن معلومات «‌منطق به اندازه شرح شمسیه، فقه در حدود شرایع، اصول در حدود کتاب معالم، حقوق مدنی، ثروت، حقوق بین‌الملل عمومی، تاریخ‌ سیاسی، حقوق اداری، مالیه، حقوق بین‌الملل عمومی، حقوق تجارتی، حقوق اساسی ایران، مقایسه حقوق مدنی، حقوق جزایی، اصول‌محاکمات جزائی، اصول محاکمات حقوقی، قوانین ثبت اسناد و املاک، معاهدات ایران با دول خارجه و حقوق بین‌المللی خصوصی» مشروط کرده است. در بند ۳ ماده اول این قانون گفته شده بود «تشخیص معلومات کسانی که از این به بعد وارد یکی از خدمت‌های مندرجه در فوق می‌شوند به امتحان کتبی و شفاهی به عمل خواهد آمد. تصدیق‌نامه و‌اجازه‌نامه از مقامات صلاحیت‌دار و دیپلم از مدارس داخله یا خارجه نسبت به آن چه در تصدیق‌نامه و اجازه‌نامه ذکر شده معتبر خواهد بود و فقط نسبت‌ به سایر مواد امتحان باید داده شود».

سابقه تحصیلاتی روسای شورای عالی قضایی و قوه قضاییه بعد از انقلاب

تا به الان ۵ نفر در جمهوری اسلامی، رییس قوه قضاییه بوده‌اند. از این ۵ نفر فقط یک نفر تحصیلات دانشگاهی دارد و صاحب مدرک دکتری فلسفه از دانشگاه تهران است و بقیه فقط در حوزه علمیه تحصیل کرده‌اند.

به این معنی از این ۵ نفر، هیچکدام به معنی عرفی حقوق‌دان نیستند و بر اساس قوانین حتی برای وکالت صلاحیت قانونی ندارند.

۱- سید محمد حسینی‌بهشتی: اولین رییس شورای عالی قضایی ایران است که از سال ۱۳۵۸ تا هفتم تیرماه ۱۳۶۰ که در حادثه بمب‌گذاری دفتر حزب جمهوری اسلامی جان سپرد، در این سمت حضور داشت. او توسط آیت‌الله خمینی انتخاب شده بود. در سایت رسمی بنیاد نشر آثار و اندیشه‌های محمد بهشتی، و در زندگی‌نامه کامل او نوشته شده او در سال ۱۳۵۳ با مدرک دکتری فلسفه از دانشگاه تهران فارغ‌التحصیل شده است.

۲- عبدالکریم موسوی اردبیلی دومین رییس شورای عالی قضایی است که در سال ۱۳۶۰ با حکم آیت‌الله خمینی انتخاب شد. بر اساس اطلاعات موجود در بیوگرافی رسمی او در پایگاه اطلاع‌رسانی خودش، منتشر شده، هم فقط تحصیلات حوزوی دارد و در هیچ رشته دانشگاهی تحصیل نکرده است.

۳- محمد یزدی، بعد از تغییر قانون اساسی در سال ۱۳۸۶ با حکم آیت‌الله خامنه‌ای، رییس قوه قضاییه شد. در زندگی‌نامه رسمی محمدیزدی در سایت جامعه مدرسین حوزه علمیه قم به طور مفصل شرح داده شده. او پس از به پایان رساندن مکتب در سه مدرسه «کاسه‌گران»، «ملا احمد» و «صدر» به تحصیلات حوزوی می‌پردازد و پس از آن برای ادامه تحصیل به مدرسه فیضیه قم می‌رود.

۴- محمود هاشمی شاهرودی، دومین رییس منصوب آیت‌الله خامنه‌ای برای دستگاه قضا بود. او از ۲۴ مرداد ۷۸ تا ۲۳ مرداد ۸۸ ریاست قوه قضاییه را بر عهده داشت. در پایگاه اطلاع‌رسانی سید محمود هاشمی شاهرودی درباره تحصیلات او نوشته شده: «او تحصیلات‌ ابتدایى را در مدرسه‌ علوی نجف‌ به‌ پایان‌ رسانید و سپس‌ به‌ تحصیلات‌ حوزوى روى آورد و در مدتى اندک توانست‌ دروس‌ دوره‌ سطح‌ را به‌ پایان‌ رساند».

۵- صادق آملی لاریجانی، از  ۲۴ مرداد ۸۸ با حکم آیت‌الله خامنه‌ای رییس قوه قضاییه است. او خود بیوگرافی‌اش نوشته: «از سال ۱۳۴۵ تا ۱۳۵۶ در مراحل دبستان و دبیرستان به دروس جدید اشتغال داشته‌ام و بحمدالله در همه این سطوح، درس‌ها را با موفقیت تمام به پایان برده‌ام و کمتر اتفاق می‌افتاد که رتبه اول را حائز نباشم. نیک به خاطر دارم که از سال اول دبیرستان مسیر تحقیقم از درس‌های معمولی دبیرستان، بسیار فراتر رفت و کتاب‌های متعدد دانشگاهی در رشته ریاضی را خود بدون کمک استاد فراگرفتم… با فراهم آمدن بورس تحصیلی از دانشگاه صنعتی شریف، عازم تحصیل در یکی از کشورهای غربی بودم که ناگهان زندگیم چرخش تمام پیدا کرد و اندیشه و شوق تحصیل در علوم و معارف اسلامی و دنبال کردن مسیر تحقیقات فقها و مجتهدان و فیلسوفان اسلامی، حرکتی دیگر را باعث شد. به هر حال با تغییر مسیر علمی و فی الواقع تغییر مسیر زندگی‌ام، از سال ۵۶ وارد عالم طلبگی شدم و با ولع و اشتیاق فراوان علوم رسمی حوزه را فرامی‌گرفتم، و در کنار آنها با مباحث فیلسوفان غربی هم آشنا می‌شدم.» او هم فقط در حوزه‌های علمیه درس خوانده اما به نوشته خودش در چند دانشگاه در رشته فلسفه تدریس می‌کند. صادق لاریجانی در بخش دیگری از اتوبیوگرافی‌اش نوشته: «علاوه بر تدریس خارج فقه و اصول در حوزه علمیه قم و نگاشتن کتاب‌ها و مقالاتی در باب مباحث جدید کلامی چند سال است که به عضویت هیات علمی دانشگاه قم درآمده‌ام و به طور منظم در دانشگاه تربیت مدرس قم در سطح کارشناسی ارشد و دکترا، کلام جدید و فلسفه تطبیقی تدریس می‌کنم. و در دانشگاه رضوی مشهد، هم پاره‌ای از پژوهش‌های فقهی و فلسفی را سرپرستی می‌کنم».

 

جمع‌بندی

در هیچ کدام از قوانین ایران اشاره‌ای به آن نشده که روسای قوه قضاییه باید حقوق‌دان باشند. حتی در تحصیل حقوق جزو شرایط لازم قاضی شدن هم در ایران بعد از جمهوری اسلامی نیست.

از میان تمام روسای دستگاه قضا در ایران پس از انقلاب به جز یک نفر، هیچ کدام تحصیلات دانشگاهی ندارند، آن یک نفر هم در رشته فلسفه از دانشگاه تهران دکتری گرفته است.

در عین حال که هیچ منع قانونی برای ریاست آنها بر قوه قضاییه وجود ندارد، اما این افراد هیچکدام حقوق‌دان محسوب نمی‌شوند.

با این حساب فکت‌نامه به این گفته هنگامه شهیدی که «هیچ یک از روسای قوه قضاییه تا کنون تحصیلات حقوقی نداشته‌اند»، نشان درست می‌دهد.

******

به‌روز‌رسانی: پیشتر در این مقاله و در پروفایل، خانم شهیدی را فعال «اصلاح‌طلب» معرفی کرده بودیم. عنوانی که خودِ او ردش کرده است. با تذکر به جای یکی از خوانندگان تصحیح شد. 

https://www.sharethefacts.co/share/0e4cde98-1a83-4f56-9af9-ae75093a162a