علی خامنه‌ای
رهبر جمهوری اسلامی ایران
طبق آمار بانک جهانی، ضریب جینی در ایران پیش از انقلاب بالای ۵۰ درصد بود ولی در سال ۹۴ این ضریب ۳۸ درصد شده. فقر مطلق هم از ۴۶درصد به ۹/۵ درصد رسیده است.
نادرست
بررسی آمار آیت‌الله خامنه‌ای در سخنرانی نوروزی
آیت‌الله علی خامنه‌ای رهبر جمهوری اسلامی ایران روز یکم فروردین ۱۳۹۷ در سخنرانی نوروزی خود در مشهد با استناد به آمار «بانک جهانی» گفته است:
«تا پیش از پیروزی انقلاب "ضریب جینی در ایران بالای ۵۰ بود ولی در سال ۹۴ این ضریب ۳۸ بوده". او همچنین گفته پیش از انقلاب ایران ۴۶ درصد فقیر مطلق در ایران بود ولی در سال ۱۳۹۳ این عدد به ۹/۵ درصد رسید».
او این سخنان را در توضیح صحبت‌های یک ماه پیش خود مطرح کرده که در آن به دلیل عدم تحقق عدالت عذرخواهی کرده بود. این سخنان به زعم او مورد سوءاستفاده «بدخواهان» قرار گرفته، «درحالی که در [نظام جمهوری اسلامی] باب عدالت کارهای بسیار خوبی انجام گرفته».
بررسی داده‌های بانک جهانی
برای بررسی صحت این گفته به سراغ داده‌های باز بانک جهانی رفتیم تا ببینیم بر اساس آمارهای این موسسه بین‌المللی، ضریب جینی و همین‌طور وضعیت فقر مطلق در ایران در فاصله پیش از انقلاب تا به الان چقدر تغییر کرده است. این عدد دقیق‌ترین شاخصی است که نشان‌دهنده وضعیت شکاف و اختلاف طبقاتی است.
چنانکه مشاهده می‌شود آمار ضریب جینی در ایران، تا پیش از سال ۱۹۸۶ (۱۳۶۵) در دست نیست.
با این حال سعی کردیم این آمار را در جداول تکمیلی نیز پیگیری کنیم، اما باز دیدیم در فاصله سال‌های ۱۹۷۵(۱۳۵۴) تا ۱۹۸۶(۱۳۶۵) هیچ داده‌ای وجود ندارد.
از سوی دیگر و موضوع دیگر، یعنی آمار مربوط به فقر مطلق هم، قدیمی‌ترین داده مربوط به ۱۹۸۶ است که بر اساس آن ۷/۴ درصد ایرانیان زیرخط فقر مطلق زندگی می‌کنند. معیار بانک جهانی برای فقر مطلق بین‌المللی داشتن درآمد کمتر از ۲ دلار (به قیمت ثابت) در روز است. این عدد در سال ۲۰۱۴، حدود ۰/۳ درصد کل جمعیت ایران بوده است.
منابع کمکی
با توجه به تاکید رهبر جمهوری اسلامی ایران بر وجود آمارهای بانک جهانی، سعی کردیم دایره جست‌وجوهای خود را در آمار این نهاد گسترده‌تر کنیم. در این میان به مقاله‌ای برخوردیم با عنوان «انقلاب و توزیع ثروت؛ وضعیت فقر بعد از ۲۵ سال» که بانک جهانی از یافته‌هایش کمک گرفته است. این مقاله در اردیبهشت ۱۳۸۵ منتشر شده است.
در صفحه ۲۷ این مقاله، جدولی ترسیم شده که وضعیت ضریب جینی شهری و روستایی را در سال‌های مختلف ترسیم کرده است. منبع داده‌های مربوط به سال‌های ۱۹۷۱ تا ۱۹۸۳ بر اساس اطلاعات منتشر شده در این سال‌ها و محاسبات شخصی نگارنده است.
از روی جدول بالا می‌توان دریافت ضریب جینی شهری ایران در حوالی انقلاب روی خط ۵۰ درصد و ضریب جینی روستایی در حدود ۴۴ درصد است. بر اساس داده‌های بانک جهانی در سال ۱۳۵۷ بیش از ۵۱ درصد جمعیت ایران را روستاییان تشکیل می‌دادند.*
از سوی دیگر آن طور که نویسنده مقاله نوشته، داده‌های آماری مربوط به فقر در ایران تا پیش از سال ۲۰۰۴ به شدت محدود هستند. (صفحه سوم) در این مقاله قدیمی‌ترین آمار مربوط به فقر مطلق مربوط به سال ۱۹۹۸ است که در آن سال ۷/۲ درصد ایرانیان زیر خط فقر مطلق (درآمد کمتر از ۲ دلار در روز) زندگی می‌کرده‌اند.
منابع داخلی
از سوی دیگر برای اطمینان به سراغ منابع ایرانی هم رفتیم تا ببینیم طبق محاسبات مراجع داخلیِ تولید آمار وضعیت ضریب جینی و فقر مطلق در ایران از پیش از انقلاب ۱۳۵۷ تا به امروز چه تغییری کرده است. بانک اطلاعات بانک مرکزی یکی از منابع اصلی آماری ایران در مراجع بین‌المللی است.
جست‌وجوی ضریب جینی در سری‌های زمانی نشان می‌دهد، پیش از انقلاب، در سال ۱۳۵۰، این شاخص بیش از ۴۷ درصد و در سال ۱۳۵۷، حدود ۴۳ درصد بوده است. نقطه اوج ضریب جینی در ایران مربوط به سال ۱۳۵۴ است که ضریب جینی در ایران ۵۰ درصد شده بود.
چنانچه از نمودار زیر پیدا است، نوسان ضریب جینی در سال‌های پس از انقلاب هم ادامه دارد تا آنجا که این شاخص در سال ۹۴ (سال مورد اشاره آیت‌الله خامنه‌ای) ۳۸/۸۸ و در سال ۹۵ به بیش از ۴۰ درصد می‌رسد.
یعنی بر اساس آمارهای داخلی ضریب جینی در سال ۹۵ (۴۰/۴۶) فقط ۳درصد کمتر از ضریب جینی در سال ۱۳۵۷(۴۳/۶درصد) است.
از سوی دیگر آمار مقایسه‌ای موجود در مرکز آمار ایران مربوط به محدوده سال‌های ۱۳۸۹ تا ۱۳۹۴ که نشان می‌دهد ضریب جینی (شهری و روستایی) در سال ۱۳۸۹، ۴۱ درصد و در سال ۱۳۹۴ حدود ۳۹ درصد است.
در مورد فقر مطلق هم آمار رسمی در ایران منتشر و اعلام نمی‌شوند. اغلب داده‌ها و اطلاعات بر اساس محاسبات مستقل پژوهشی است که از سوی متخصصان یا مراکز تحقیقاتی انجام می‌شوند.
پیش‌تر فکت‌نامه در پاسخ به سوالات متداول اقتصادی برآورد کرده بود که بر اساس شاخص‌های داخلی فقر در ایران که متفاوت از استاندارد بین‌المللی ۲ دلار در روز است، حدود ۱۲ درصد مردم ایران زیر خط فقر زندگی می‌کنند و برای تامین حداقل نیازهای زندگی مانند غذا و مسکن با مشکل رو‌به‌رو هستند.
جمع‌بندی
رهبر جمهوری اسلامی ایران در سخنرانی روز اول فروردین در مشهد، با تاکید روی آمارهای بانک جهانی، شاخص‌هایی را برشمرد که نشان‌دهنده کم شدن فاصله طبقاتی در ایران است.
با این حال مشاهدات ما از داده‌های موجود در بانک جهانی نشان می‌دهد تا پیش از سال ۱۹۸۶ (۷ سال بعد از انقلاب ایران) آماری درباره شاخص ضریب جینی در ایران در دسترس نیست.
در مورد وضعیت فقر مطلق هم داده‌های مربوط به ایران پراکنده است و حتی همین ارقام پراکنده با آنچه گفته شده، فاصله زیادی دارد.
حتی در مقاله‌ای که در سایت بانک جهانی درباره عدالت بعد از انقلاب نوشته و منتشر شده، از محدودیت منابع و آمار مربوط به ایران از پیش از انقلاب تا سال ۲۰۰۴ صحبت شده است.
در این مقاله اشاراتی به ضریب جینی ۵۰ درصدی در سال ۱۳۵۵ به چشم می‌خورد، اما این ۵۰ درصد فقط مربوط به خانوارهای شهری است، در حالی که بیش از نیمی از جمعیت ایران در آن سال‌ها در روستا زندگی می‌کردند. ضریب جینی در در روستاها تقریبا ۶ درصد کمتر از شهرها بوده است.
از سوی دیگر نگاهی به آمارهای جهانی نشان می‌دهد جمعیت فقر مطلق در جهان روند نزولی داشته است. در سال ۱۹۸۱، بیش از ۴۲ درصد مردم جهان فقیر بوده‌اند، در حالی که این آمار در سال ۲۰۱۳ به ۱۰ درصد رسیده است.
این نشان می‌دهد حتی اگر به فرض که آمار ارائه شده از سوی رهبر جمهوری اسلامی ایران درست هم بودند، باز روند فقرزدایی در ایران، مطابق الگوی عمومی حاکم بر تمام دنیا بوده است که تحت تاثیر تغییر شرایط کلی بوده تا سیاست‌های فقرزدایی نظام حاکم بر ایران.
فکت‌نامه با اشاره و تاکید روی چهار نکته، آمار مطرح شده از سوی آیت‌الله خامنه‌ای را نادرست ارزیابی می‌کند:
نکته اول، تردیدی نیست بر اساس الگوهای آماری از داده‌های موجود وضعیت فقر مطلق در ایران نیز مانند سایر نقاط جهان به نسبت سال‌های پیش از انقلاب بهتر شده است. از سوی دیگر وضعیت شکاف طبقاتی نیز با توجه به روند تغییرات ضریب جینی بهتر شده است، اما باید توجه داشت که این لزوما به معنی بهبود وضعیت اقتصادی و معیشت اقشار تهی‌دست نیست. نوسان‌های ضریب جینی نسبت مستقیم با چگونگی توزیع پول در جامعه دارد. به عنوان مثال در سال‌های نخستِ توزیع یارانه‌ها، ضریب جینی به شکل محسوسی پایین آمد، اما بعد به مرور زمان به سر جای قبلی خود برگشت.
نکته دوم، داده‌های زیادی وجود دارند که نشان دهنده رشد برخی شاخص‌های اقتصادی بعد از انقلاب سال ۱۳۵۷ است. به همین نسبت داده‌های زیادی هم هست که نشان می‌دهد شاخص‌های اقتصادی ایران بعد از انقلاب سقوط کرده‌اند.
تردیدی نیست کارنامه اقتصادی ۴۰ ساله جمهوری اسلامی ایران، نقاط مثبت و منفی دارد، اما باید توجه داشت که عمده این تحولات -چه مثبت و چه منفی- تحت تاثیر گذشت زمان، تحولات علم و بعضا تغییر الگوهای جمعیتی بوده‌اند.
از این دست شاخص‌ها، ما پیش‌تر در یکی از گزارش‌های درستی‌سنجی، کاهش ۳۰درصدی درآمد سرانه ملی را بررسی کردیم.
نکته سوم، آمارهای ارائه شده از سوی آیت‌الله خامنه‌ای در بانک داده‌ها و اطلاعات بانک جهانی موجود یا در دسترس نیست. حتی برآوردها هم دقیقا آن چیزی را نشان نمی‌دهند که رهبر جمهوری اسلامی ایران با تاکید می‌گوید منبع آن «آمار بانک جهانی» است.
سابقه ضریب جینی را بعد از سال ۱۳۵۰ می‌توان در بعضی منابع داخلی (بانک مرکزی) پیدا کرد، اما اعداد گفته شده (خوانده از روی کاغذ)، با منابع داخلی هم هم‌خوانی دقیق ندارد. حتی می‌توان گفت که اعداد گفته شده با کمی اغماض می‌تواند نزدیک به آمارهای رسمی داخلی باشد.
اما رهبر ایران برای اعتبار دادن به ادعای خود به منابع بین‌المللی استناد می‌کند که در دسترس نیستند.
نکته چهارم، باید توجه داشت زمینه سخنرانی آیت‌الله خامنه‌ای دفاع از دستاوردهای انقلاب اسلامی است. برای این کار باید شاخص‌ها امروز را به نسبت شاخص‌های سال ۱۳۵۷ مقایسه کرد. حتی اگر فرض کنیم ضریب جینی در سال ۱۳۵۴ بیش از ۵۰ درصد بوده، باید بپذیریم این عدد تا سال ۱۳۵۷ و در آستانه انقلابکاهش چشمگیری پیدا کرده است و به ۴۳ درصد رسیده است.
با این حساب رژیم گذشته ظرف ۳ سال، ضریب جینی را حدود ۷ درصد کم کرده، در حالی که جمهوری اسلامی طی ۴۰ سال، فقط موفق به کاهش ۳ درصدی این شاخص شده است.
استفاده از آمارهای غیردقیق، حتی اگر نزدیک به آمار اصلی باشند، نه‌تنها کمکی به ترسیم واقعیت‌های موجود نمی‌کند، بلکه باعث ترویج اطلاعات نادرست به جای فکت‌های معتبر و دقیق خواهند شد.
خلاصه درستی‌سنجی
۱- آیا طبق آمار بانک جهانی ضریب جینی پیش از انقلاب بالای ۵۰ درصد بوده؟
خیر. بانک جهانی آماری در این زمینه ندارد. بر اساس آمار بانک مرکزی ایران ضریب جینی فقط مناطق شهری در سال ۱۳۵۴ حدود ۵۰ درصد بوده. این عدد تا سال ۱۳۵۷ و زمان وقوع انقلاب به حدود ۴۳ درصد می‌رسد. پیش از انقلاب بیش از ۵۰ درصد ایرانیان در روستا زندگی می‌کردند. ضریب جینی روستایی بین ۵ تا ۶ درصد کمتر از شاخص شهری است.
۲- آیا ضریب جینی در سال ۱۳۹۴، ۳۸ درصد بوده است؟
بله. بر اساس آمار بانک جهانی ضریب جینی در سال ۲۰۱۵، برابر ۳۸/۸ درصد بوده است. طبق آمار بانک مرکزی هم ضریب جینی شهری در سال ۱۳۹۴ برابر ۳۹/۹ درصد و در سال ۱۳۹۵، برابر ۴۰/۵ بوده است.
۳- آیا ضریب جینی در دوران جمهوری اسلامی کاهش زیادی داشته؟
خیر. طبق آمار بانک مرکزی در فاصله سال‌های ۵۷ تا ۹۵، ضریب جینی ۳ درصد کاهش یافته است.این تقریبا یک چهارم آن چیزی است که رهبر ایران ادعا کرده. برای داشتن مقیاس می‌توان این میزان کاهش را با کاهش ضریب جینی در ۴ سال پایانی رژیم سابق مقایسه کرد که بین سال‌های ۵۴ تا ۵۷، این شاخص در مناطق شهری ایران حدود ۷ درصد کاهش می‌یابد.
۴- آیا طبق آمار بانک جهانی فقر مطلق در ایران از ۴۶ درصد به ۹ درصد رسیده است؟
خیر. این اعداد به کلی با داده‌های بانک جهانی متفاوتند. هیچ اطلاعاتی درباره وضعیت فقر مطلق پیش از سال ۱۳۶۵ وجود ندارد. طبق آمار بانک جهانی در سال ۱۳۹۳، تنها ۰/۳ مردم ایران زیر خط فقر مطلق (درآمد زیر ۱/۹ دلار در روز) زندگی می‌کرده‌اند. آمار داخلی رسمی دراین باره منتشر نمی‌شود.
* به‌روزرسانی: در به‌روزرسانی این جمله حذف شده است: «با این حساب ضریب جینی کلی (شهری و روستایی) ایران در آستانه انقلاب باید عددی بین ۴۴ تا ۵۰ باشد.» لزوما ضریب جینی کلی، در فاصله بین شاخص شهری و روستایی نیست. چنانکه در بررسی‌های ۱۰ ساله مرکز آمار ایران از سال‌های ۸۰ تا ۹۱، ضریب جینی کلی کشور، معمولا کمی بیشتر از شاخص شهری است.
