نرخ بیکاری بین تحصیل‌کردگان و جوانان

این آمار را ابراهیم رئیسی کاندیدای دوازدهمین دوره انتخابات ریاست جمهوری روز چهارشنبه شش اردیبهشت ماه در برنامه‌ی گفت‌و‌گوی ویژه تلویزیونی اعلام کرد.

تقریبا تمام مقام‌های حکومتی و اقتصادانان اتفاق نظر دارند که "بیکاری" یکی از چالش‌های اصلی چهار دهه‌ی گذشته ایران بوده‎ از زمانی که مردم به طنز می‌گفتند "اگر کار هست چرا دیپلمه‌ها بیکارند" تا اولین روزهای سال ۹۶ که رسانه‌ها گفت وگو با کولبری را منتشر کردند که "فوق لیسانس حقوق" دارد.

به همین دلیل هیچ رییس جمهوری در ایران نرخ بالای بیکاری را انکار نکرده و نمی‌کند چنان‌که حسن روحانی هم ۱۲ دی ۱۳۹۵ در یک برنامه‌ی تلویزیونی گفت که "جمعیت محصل دانشگاهی از دو میلیون و ۲۰۰ هزار نفر در سال گذشته (۹۴) به چهار میلیون و ۸۰۰ هزار نفر در سال جاری (۹۵) رسیده و روز به روز به آن افزوده می‌شود". او البته گفت که "تا رسیدن به آمار خوب اشتغال فاصله داریم و تاکید کرد که اگر می‌خواهیم اشتغال افزایش یابد همه‌ی قوا باید دست به دست هم بدهند و سرمایه‌گذاری خارجی برای ایجاد اشتغال صورت گیرد".

برگردیم به درستی‎سنجی گفته‌ی ابراهیم رئیسی که دو بخش دارد؛ یکی می‌گوید "اگر به تحصیل‌کردگان بیکار مراجعه کنیم آماری حدود ۴۰ درصد را نشان می‌دهد" و بخش دوم که گفته "اگر به جوانان مراجعه کنیم آماری حدود ۳۰ درصد را نشان می‌دهد".

بنابر اعلام مرکز آمار ایران که براساس قانون برنامه پنجم توسعه مرجع رسمی اعلام نرخ بیکاری است در سال ۱۳۹۵ "بررسی نرخ بیکاری نشان می‎دهد ۱۲.۴ درصد از جمعیت فعال، بیکار بوده‎اند" و نسبت به سال ۹۴  نرخ بیکاری ۱.۴ درصد بیشتر شده‎است.

نرخ مشاركت اقتصادی (نرخ فعالیت) نیز در سال ۹۵  معادل ۳۹.۴ درصد بوده یعنی از هر ۱۰۰ نفر جمعیت ۱۰ ساله و بیشتر در این سال ۳۹.۴ نفرشان از نظر اقتصادی فعال بوده‌اند و در گروه "شاغلان" یا "بیکاران" قرار گرفته‎اند.

همچنین "بررسی نرخ بیکاری جوانان ۲۴-۱۵ ساله حاكی از آن است كه ۲۹.۲ درصد از جمعیت فعال این گروه ساني بیکار بوده‎اند".

به این ترتیب بخش دوم گفته ابراهیم رئیسی درباره نرخ بیکاری حدود ۳۰ درصد برای "جوانان" صحت دارد و علاوه بر مرکز آمار ایران، دیگر مراجع رسمی نیز آمارهای مشابهی درباره بیکاری جوانان ۱۵ تا ۲۴ ساله اعلام کرده‎اند.

اما در آمارهای اعلام شده توسط "مرکز آمار ایران" و "وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی" نشانی از "نرخ بیکاری ۴۰ درصدی تحصیل کردگان" یعنی بخش اول گفته ابراهیم رئیسی موجود نیست.

تازه‎ترین آمار درباره میزان اشتغال و بیکاری تحصیل کردگان یا همان فارغ‌التحصیلان دانشگاهی مربوط است به نوزدهم فروردین ۱۳۹۵ که توسط عادل آذر، رییس مرکز آمار ایران در برنامه‌ی گفت‌و‌گوی ویژه خبری اعلام شد. عادل آذر گفت که "حدود یک میلیون نفر از تحصیل کرده‌های فوق دیپلم به بالا بیکارند و نرخ بیکاری فارغ‌التحصیلان دانشگاهی ۱۸.۵ درصد" است و "کل بیکاران سال ۹۴ در میان دانش‌آموختگان فوق‌دیپلم به بالا، ۹۹۸‌هزارو ۵۰۰ نفر است" که از این تعداد "۱۳۰ هزار نفر با تحصیلات کارشناسی‌ ارشد، دکترای تخصصی و عمومی بی‌کار هستند".

کوروش پرند، معاون وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی هم آمار فارغ‌التحصیلان دانشگاهی را ۱۸.۵ درصد اعلام کرده است.

فاصله‌ی نرخ "۴۰ درصدی" بیکاری فارغ‌التحصیلان دانشگاهی که ابراهیم رئیسی آن را اعلام کرده با آنچه رییس وقت مرکز آمار ایران و وزارت کار اعلام کرده‎اند یعنی ۱۸.۵ درصد بسیار زیاد است. عادل آذر در دولت احمدی‌نژاد به عنوان رییس مرکز آمار ایران منصوب شد و در دولت روحانی تا زمان انتصاب به ریاست دیوان محاسبات مجلس شورای اسلامی در همین سمت باقی ماند. او در همان گفت‌و‌گوی تلویزیونی نرخ متوسط بیکاری در سال ۹۴ را ۱۱ درصد اعلام کرد و گفت: "این آمار بر اساس روش علمی و بدون هیچ تعصب است و ماموران حرفهای آن را تهیه کرده اند".

مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی هم در تحقیقی با عنوان "عرضه و تقاضای نیروی کار در اقتصاد ایران؛ وضعیت موجود و چشم انداز آتی" در ۱ شهریور سال ۱۳۹۴ اعلام کرد که "اشتغال تحصیل‌کردگان عالی کشور صعودی بوده به طوری که جمعیت شاغل با تحصیلات عالی از ۲.۹۰  میلیون نفر در سال ۱۳۸۴ به ۴.۶۰ میلیون نفر در سال ۱۳۹۲ رسیده که به معنی خالص اشتغال برابر با ۱.۱۶ میلیون نفر است".

مرکز پژوهش‎های مجلس همچنین در قالب پنج سناریو به "پیش‌بینی جمعیت بیکار و نرخ بیکاری تحصیل‌کردگان عالی در فاصله سال ۱۳۹۴ تا ۱۴۰۰" پرداخت که در بهترین حالت با رشد اقتصادی سالانه ۵ درصد و بدترین حالت رشد اقتصادی سالانه ۱ درصد، نرخ بیکاری فارغ‌التحصیلان در سال های ۹۴ تا ۹۶ از ۳۵.۴ درصد بیشتر نخواهد بود. در این تحقیق البته پیشبینی شده در صورتی که رشد اقتصادی ایران سالانه یک درصد باشد و با توجه به ورود میلیون‌ها فارغ‌التحصیل دانشگاهی به بازار کار، احتمالا در سال های ۹۸ تا ۱۴۰۰ نرخ بیکاری تحصیل کردگان به ۴۲ تا ۴۸ درصد خواهد رسید.

بنابراین نه در آمارهای حاصل از آمارگیری مرکز آمار به عنوان مرجع رسمی اعلام نرخ بیکاری، نه در آمارهای وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی و نه در آمارهای پیشبینی شده مرکز پژوهش‌های مجلس برای سال‎های ۹۵ و ۹۶ "نرخ ۴۰ درصدی بیکاری برای تحصیل کردگان" وجود ندارد.

چهل درصد ابراهیم رئیسی از کجا آمده‎است؟

در مرور گزارش های منتشر شده درباره بیکاری فارغ‌التحصیلان دانشگاهی در سه مورد به عدد مشابه و نزدیک به "۴۰ درصد" مورد اشاره ابراهیم رئیسی بر می خوریم اما درباره‌ی هر یک از این ارقام توضیحات ضروری وجود دارد.

یک- در سال ۱۳۹۱  و در "جدول آماری اشتغال و بیکاری ۲۳ رشته اصلی دانشگاهی" که اعلام شد تنها رقمی که به نرخ بیکاری اعلام شده ابراهیم رئیسی نزدیک است، نرخ بیکاری فارغ‌التحصیلان رشته‌های تحصیلی مرتبط با "صنعت" بوده که "۴۱.۶ درصد" اعلام شده است.

در همین جدود اما نرخ بیکاری در سایر رشته ها بین ۳.۹ درصد در رشته "خدمات حمل و نقل" تا ۳۰.۴ درصد در میان فارغ تحصیلان "علوم کامپیوتر" است اما بیشترین تعداد بیکاران در میان رشته‌های دانشگاهی به "مهندسی و حرفه‌های مهندسی" تعلق دارد که از میان ۸۹۴ هزار و ۷۴۰ نفر فارغ‌التحصیل آن ۱۹۸ هزار و ۹۷۰ نفر در سال ۹۱ بیکار بودند و نرخ بیکاری در این رشته نیز ۲۲.۴ درصد بود.

نکته مهم اینکه نرخ بیکاری "۴۱.۶ درصد" فقط متعلق به فارغ‌التحصیلان رشته‎های تحصیلی مرتبط با "صنعت" است که مجموع افرادی که مشمول آن می شود ۳۹ هزار و ۷۹۵ نفرند. در همین سال ۹۱  از مجموع فارغ‌التحصیلان دانشگاهی که ۴ میلیون و ۶۴۳ هزار و ۶۱۸ نفر بوده اند ۳ میلیون و ۷۴۱ هزار و ۹۹۹ نفر شاغل و ۹۰۱ هزار و ۶۱۹ نفر بیکار بوده اند و نرخ بیکاری فارغ‌التحصیلان در این سال ۱۹.۶ اعلام شد.

دو- این احتمال وجود دارد که ابراهیم رئیسی به آمار بیان شده از سوی علی لاریجانی رئیس مجلس شورای اسلامی استناد کرده باشد.  علی لاریجانی روز سه شنبه ۲۸ بهمن ۱۳۹۳ هنگامی که رئیس مجلس نهم بود در افتتاحیه کنگره ملی اقتصاد مقاومتی گفت: "رقم بیکاری قبل از تحریم‌ها هم کم نبود. امروز ۴۲ درصد از فارغ‌التحصیلان دانشگاهی بیکار هستند. اینها کارآفرین هستند".

رییس مجلس البته مرجع و مستند سخنان خودش را درباره "نرخ بیکاری ۴۲ درصدی فارغ‌التحصیلان دانشگاهی" را بعدها نیز بیان نکرد اما آمار بیان شده توسط علی لاریجانی همان زمان به شکل گسترده در رسانه‌ها منتشر شد و البته توسط برخی اقصاددانان مورد تردید قرار گرفت. از جمله زهرا کریمی، اقتصاددان، آن را "فراتر از واقعیت" دانست و گفت که "بر اساس آمارهای سال ۹۰، نرخ بیکاری در مقطع کارشناسی- که بیشترین تعداد دانشجویان در این مقطع است- نزدیک ۳۰ درصد عنوان شده است" و بنابراین وقتی "بالاترین نرخ بیکاری در مقطع لیسانس و کمتر از ۳۰ درصد بوده، به نظر می‌رسد آماری که رئیس مجلس ارائه داده کمی فراتر از واقعیت است".

سه- عدد مشابه دیگری که ممکن است ابراهیم رئیسی به آن استناد کرده باشد مربوط است به آماری که در جلسه ۲۰ بهمن ۹۵ کمیسیون نخبگان دبیرخانه شورای‌عالی انقلاب فرهنگی مطرح شده‎است. در این جلسه عنوان شد که نرخ بیکاری فارغ‌التحصیلان دانشگاهی "در سال ۱۳۹۲-۲۰۱۳ به ۴۱.۳ رسیده ‎است".

در همین جلسه عنوان شده بود که "در سال ۱۳۸۴ تعداد فارغ‌التحصیلان دانشگاهی شاغل در کشور ۲ میلیون و ۸۴۲ هزار نفر بوده که در سال ۱۳۹۲ این رقم به ۴ میلیون و ۴۰۱ هزار نفر افزایش پیدا کرده است و همچنین تعداد افراد فاقد شغل فارغ‌التحصیل نیز در سال ۱۳۸۴، ۵۲۹ هزار نفر بوده که این رقم در سال ۱۳۹۲ به ۱ میلیون و ۲۸ هزار نفر رسیده است".

دو نکته‌‌ی مهم در این‌باره اما این است که اولا مرجع و اسناد آمار مورد اشاره در شورای عالی انقلاب فرهنگی بیان نشده است و نکته‌ی دوم اینکه این نرخ برای سال ۱۳۹۲ بیان شده که دولت هشت ساله‌ی محمود احمدی‌نژاد همچنان نزدیک شش ماه در این سال زمامدار امور بود.

چهار- ممکن است ابراهیم رئیسی با محاسبه‌ی آمار فارغ‌التحصیلان دانشگاهی و آمار اشتغال به کار دارندگان تحصیلات عالی، عدد ۴۰ درصد برای بیکاری فارغ‌التحصیلان دانشگاهی را بیان کرده است. محاسبه "نرخ بیکاری" اما محاسبه‌ی نسبت جمعیت بیکار به "جمعیت فعال" شامل "شاغل و بیکار" است و جمعیت "غیرفعال" در آن محاسبه نمی شود.

بسیاری از فارغ‌التحصیلان تقاضایی برای اشتغال نداشته باشند یا به "کسب و کار غیررسمی" مشغول شوند چنان‌که جمعیت گسترده‌ای از زنان فارغ‌التحصیل دانشگاه که بخش عمده‌ای از آنها به دلایل اجتماعی و فرهنگی مجبور به ترک بازار کار و پیوست به جمعیت غیرفعال هستند، ضمن اینکه بخشی از فارغ‌التحصیلان هم و شماری دیگر از فارغ‌التحصیلان دانشگاهی هم سالانه از ایران مهاجرت می کنند.

برای نمونه در سال  ۱۳۹۲حدود ۵ میلیون و ۹۰۰ هزار نفر از جمعيت دارای تحصيلات عالي يا در حال تحصيل ایران را مردان تشكيل می‌دادند كه ۳.۲ميليون نفر (۳۹ درصد) از آنها غيرفعال بودند و همچنين حدود ۵ میلیون و ۱۰۰ هزار نفر از جمعيت دارای تحصيلات عالی يا در حال تحصيل به زنان اختصاص داشت كه از اين جمعيت نيز حدود ۴.۳ ميليون نفر یعنی ۶۵.۶ درصد آنها "غيرفعال" بودند و در آمار اشتغال و بیکاری محاسبه نمی‌شوند.

به این ترتیب با وجود اینکه گفته‌ی ابراهیم رئیسی درباره "نرخ بیکاری ۴۰ درصدی تحصیل‌کردگان" از صحت و دقت برخوردار نیست اما چون نرخ بیکاری اعلام شده توسط این کاندیدای انتخابات ریاست جمهوری برای "جوانان" نزدیک واقعیت است، گفته‌ی او درباره نرخ بیکاری نشان "نیمه درست" می‌گیرد.