درستی‌سنجی آمارهای ابتکار؛ سهم زنان از آموزش عالی ایران چقدر است؟
معصومه ابتکار، معاون امور زنان و خانواده رئیس‌جمهوری ایران، روز دوم اردیبهشت ۱۳۹۸ در مراسم اختتامیه جشنواره ملی زن و علم در دانشگاه تهران گفته است:
در برخی سال‌های اخیر دختران توانسته‌اند تا ۶۰درصد ورودی دانشگاه‌ها را از آن خود کنند علاوه بر این یک چهارم زنان در جامعه ما تحصیلات دانشگاهی دارند و نیمی از دانشجویان جوان ما دختران و حدود ۲۷ درصد هیأت علمی دانشگاه‌ها را زنان تشکیل می‌دهند.
برای درستی‌سنجی آمارهای ارائه شده از سوی خانم ابتکار سراغ داده‌ها و آمارهای موسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی و همین‌طور داده‌های آماری آخرین سرشماری ایران در سال ۱۳۹۵ رفتیم.
۱- نسبت زنان و مردان در ورودی دانشگاه‌ها در سال‌های اخیر چگونه بوده است؟
برای پیدا کردن جواب این سوال مطمئن‌ترین و معتبرترین منبع موجود کتاب آمار آموزش عالی است.
بر اساس آخرین آمارهای موجود در موسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی در سال تحصیلی ۹۶-۱۳۹۵، از مجموع ۱،۰۶۴،۰۷۱ دانشجوی ثبت نام کرده ۴۶۷،۹۲۳ نفر زن بوده‌اند. یعنی در این سال ۴۴درصد ورودی دانشگاه‌ها زن بوده‌ند. این نسبت در سال‌های ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۵ بین ۴۲ تا ۴۸ درصد است.
با این حال برای اطمینان دایره جست‌وجوها را وسیع‌تر کردیم. آمارهای موجود ۲۲ ساله (از سال ۱۳۷۴ تا ۱۳۹۶) نشان می‌دهد، یک بار، یازده سال پیش در سال تحصیلی ۸۷-۱۳۸۶ نسبت ورودی زنان به دانشگاه‌ها به ۶۰ درصد رسیده است. این آمار نشان می‌دهد پس از یک دوره افزایش ورودی دختران در دهه ۱۳۸۰، این روند در دهه ۹۰ رو به افول گذاشته است.
جدول زیر اطلاعات کامل مربوط به ترکیب جنسیتی ورودی ۲۲ سال گذشته را نشان می‌دهد.
با توجه به تاکید خانم ابتکار روی کلمه «برخی سال‌های اخیر» همه چیز بستگی به آن دارد که اگر بازه «سال‌های اخیر» را چقدر بزرگ در نظر بگیریم. در یک بازه ۱۰ ساله آمار گفته شده مطلقا نادرست و در یک بازه ۲۰ ساله فقط در یک تا دو سال صدق می‌کند.
با این حساب فکت‌نامه به این گفته که «در برخی سال‌های اخیر دختران توانسته‌اند تا ۶۰درصد ورودی دانشگاه‌ها را از آن خود کنند» نشان نیمه‌درست می‌دهد.
۲- چند درصد از زنان ایرانی تحصیلات دانشگاهی دارند؟
بر اساس اطلاعات منتشر شده در سرشماری سال ۱۳۹۵ جمعیت زنان ایرانی که تحصیلات عالی (دانشگاهی) دارند ۶،۴۶۹،۳۶۴ نفر است. داده‌های جدول‌های پیوست نتایج تفصیلی سرشماری نشان می‌دهد، از این تعداد ۴،۶۳۲،۸۶۴ زن دانش‌آموخته و ۱،۸۱۱،۲۸۰ زن در حال تحصیل در دانشگاه‌ها و موسسات آموزش عالی داخل كشورند. اگر این عدد را به نسبت جمعیت کل زنان بالای ۱۸ سال یعنی (۲۸،۴۹۶،۷۲۲ نفر) مقایسه کنیم، نتیجه دقیقا ۲۳ درصد است. این عدد نزدیک به نسبت یک چهارم، عددی است که از سوی معاون امور زنان رئیس‌جمهوری اعلام شده است.
اگرچه نسبت ارائه شده از سوی خانم ابتکار دقیق نیست، اما نزدیک به آمارهای رسمی است و می‌توان با تخفیف به آن نشان درست داد. جمله دقیق باید این باشد که «بین یک چهارم تا یک پنجم (۲۳درصد) زنان بالای ۱۸ سال در ایران تحصیلات دانشگاهی دارند».
۳- آیا نیمی از دانشجویان ایران را زنان تشکیل می‌دهند؟
داده‌های جدول‌های پیوست نتایج تفصیلی سرشماری جمعیت دانشجویان زن را در سال ۱۳۹۵، برابر ۱،۸۱۱،۲۸۰ و معیت دانشجویان مرد را ۲،۰۹۷،۵۶۴ نفر می‌داند.
این آمار با اختلافی جزئی همان داده‌های آماری منتشر شده در فصل دوم کتاب آمار آموزش عالی در سال ۹۶-۱۳۹۵ است. بر اساس جمعیت زنان دانشجو ۱،۸۷۱،۵۹۶ نفر و جمعیت مردان ۲،۲۰۲،۲۳۱ نفر است.
با این حساب کمتر از نیمی از جمعیت دانشجوی کشور را زنان تشکیل می‌دهد و نسبت واقعی، چیزی بین ۸ تا ۹ دانشجوی زن به ازای هر ۱۰ دانشجوی مرد است.
با این حساب این گفته که «نیمی از دانشجویان جوان ما را دختران تشکیل می‌دهند» دقیق نیست. در واقع عدد درست حدود ۴۶درصد است. اما با تخفیف می‌توان به این گفته خانم ابتکار هم نشان درست داد.
۴- نسبت جمعیتی زنان در میان اعضای هیات علمی دانشگاه‌ها در ایران چقدر است؟*
فصل چهارم کتاب آمار آموزش عالی در سال ۹۶-۱۳۹۵ اطلاعات نسبتا کاملی درباره آموزش‌گران دانشگاه‌ها دارد.
بر اساس اطلاعات جدول شماره ۹، تعداد کل آموزش‌گران دانشگاهی در کل دانشگاه‌ها و موسسات آموزش عالی در ایران ۲۷۵،۷۴۹ نفر است که از این تعداد ۹۱،۵۵۳ نفر زن هستند. با این حساب نسبت زنان در آموزش‌گران دانشگاهی حدود ۳۳ درصد است.
قدم بعدی این است که ببینیم تعریف دقیق اعضای هیات علمی چیست و کدام گروه از آموزش‌گران دانشگاهی رسما عضو هیات علمی به جساب می‌آیند. در ماده ۹ «آیین‌نامه استخدامی اعضای هیأت علمی دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزش‌عالی، پژوهشی و فناوری» صراحتا سلسله‌مراتب علمی اعضا را از «مربی آموزش‌یار و پژوهش‌یار» تا «استاد» تعریف کرده است.
با این حساب به نظر می‌رسد در محاسبات باید تنها این درجه‌ها را مبنای محاسبه قرار داد و آمار «سایر مدرسین» را حذف کنیم. جدول زیر آمار اعضای هیات علمی را به تفکیک جنسیت و درجه علمی در سال تحصیلی ۹۶-۱۳۹۵ نشان می‌دهد.
با این حساب عدد درستی که نسبت زنان را در میان اعضای هیات علمی (تمام‌وقت و نیمه‌وقت) نشان دهد، ۲۶درصد است که با عدد گفته شده از سوی خانم ابتکار تنها یک درصد اختلاف دارد.
با این حساب باید به این بخش از گفته معصومه ابتکار هم نشان «درست» می‌دهد.
* این گزارش در تاریخ ۱۲ اردیبهشت ۱۳۹۸ به‌روزرسانی شده است. پیش‌تر به دلیل اشباه محاسباتی و در نظر گرفتن آمار «سایر مدرسان دانشگاهی» که رسما عضو هیات‌های علمی به حساب نمی‌آیند، به این گفته نشان نادرست داده بودیم. بعد از انتشار این گزارش برخی مخاطبان در شبکه‌های اجتماعی نشان «نادرست» به این گفته خانم ابتکار را سخت‌گیرانه دانستند. بعد از بررسی دقیق و دوباره و با در نظر تعریف دقیق «هیات علمی» در ایران، به این نتیجه رسیدیم که باید نشان این درستی‌سنجی را به درست تغییر دهیم.