اغراق در آمار کشته‌شدگان واقعه گوهرشاد

خبرگزاری فارس در گزارشی به تاریخ دوم بهمن ۱۴۰۰ نوشته است: «تخمین‌ها در این زمینه [کشته‌شدگان واقعه گوهرشاد] حدود ۴ هزار شهید است.»

این آمار بخشی از گزارشی است که خبرگزاری فارس با عنوان «کشف گور دسته‌جمعی شهدای مسجد گوهرشاد در مشهد» منتشر کرده است. فکت‌نامه در گزارش دیگری اصل ماجرا را درستی‌سنجی کرده و به شایعه کشف گور جمعی در مشهد نشان «شاخ‌دار» داده است. 

واقعه مسجد گوهرشاد چه زمانی و در اعتراض به چه چیزی رخ داد؟

واقعه مسجد گوهرشاد روز بیست و یکم تیر سال ۱۳۱۴ خورشیدی در مشهد رخ داد. عمده روایت‌هایی که از این واقعه در دست است مبتنی بر خاطرات شفاهی و اسناد واسطه‌ای است. به همین دلیل اختلاف نظر و ابهام درباره جزئيات این واقعه، از جمله درباره تعداد کشته‌شدگان این واقعه زیاد است. 

بسیاری از رسانه‌ها مدعی‌اند واقعه گوهرشاد در اعتراض به کشف حجاب رخ داده، اما فکت‌نامه پیش‌تر در گزارش مفصلی به این واقعه پرداخته و آن نشان «نادرست» داده است. 

تعداد کشته شدگان مسجد گوهرشاد چقدر است؟ 

پاسخ دقیق این سوال مشخص نیست. روایت‌های متعددی درباره تعداد کشته‌شدگان این واقعه تاکنون منتشر شده است. 

برای بازخوانی این آمار به گزارشی استناد کرده‌ایم که در تاریخ ۲۱ تیر ۱۳۹۲ در روزنامه قدس وابسته به آستان قدس رضوی منتشر شده. در این گزارش با استناد به شش منبع (چهار کتاب و دو مقاله)، ۱۰برآورد مختلف از تعداد کشته شدگان واقعه گوهرشاد ارائه شده است. 

۱- سرهنگ حسینقلی بیات، رییس نظمیه مشهد در زمان واقعه گوهرشاد، «تعداد کشته شدگان روز جمعه را ۱۴ نفر و در جائی دیگر ۱۱ نفر بیان کرده است که ۸ نفر در مریض خانه فوت کرده‌اند.»

۲- «محمد رفیع نوایی [رئیس پیشین نظمیه مشهد] عده مقتولین را ۷۰ نفر آورده است. 

۳- ایرج مطبوعاتی [فرمانده لشکر شهربانی در زمان واقعه] تعداد کشته شدگان در جریان قیام را 20 تا 22 نفر ذکر کرده است.

۴- در خاطرات محمدعلی شوشتری [نماینده رضاشاه در آستان قدس* در زمان واقعه] که ۱۲ سال پس از واقعه گوهرشاد منتشر شده، تعداد کشته‌شدگان را ۱۶۷۰ نفر عنوان شده است. 

۵- احمد بهار نویسنده و شاعر و روزنامه‌نگار در روزنامه بهار ۷ خرداد ۱۳۲۱ (۷ سال پس از واقعه) به کشته شدن ۱۷۵۰ نفر اشاره کرده است. 

۶- علیرضا بازرگان، از شاهدان عینی در خاطرات خود تعداد ۱۶۷۰ کشته را تایید می‌کند.

۷- علی محمد نجات، (طلبه‌ای که در جریان قیام دستگیر و به سمنان تبعید شد) از شاهدان عینی ماجرا بوده است تعداد کشته‌ها را در جایی ۲۸ نفر در جایی دیگر حدود ۷۰ تا ۸۰ نفر اعلام کرده است. 

۸- محمدتقی بهلول که در اکثر منابع رهبر اصلی معترضان معرفی شده در خاطرات خود می‌نویسد: «بعد از نماز ظهر (جمعه) اول کاری که بنده انجام دادم، دفن مرده ها و رسیدگی به زخمی ها بود. تعداد کشته های حمله اول نظامیان در روز جمعه ۲۲ کشته است که  ۱۴ نفر از کشته ها طرفدار بنده و ۸ نفر نظامی بودند.» خاطرات آقای بهلول حدود نیم قرن بعد از واقعه منتشر شده است. 

۹- نواب احتشام رضوی یکی دیگر از رهبران معترضان در خاطرات خود تعداد کشته و زخمی شدگان روز اول را ۶۰ نفر ذکر کرده است.  که متفاوت با آماری است که بهلول بیان کرده است. خاطرات نواب احتشام حدود ۱۱ سال پس از واقعه گوهرشاد منتشر شده است.

۱۰- در کتاب واقعه گوهرشاد به روایت دیگر که آن هم ارجاع داده است به کتاب حدیقه الرضویه چنین نقلی آمده است: «آنچه مسافرین ما دیده و از مقابل اتاقشان که مشرف به خیابان تهران بوده، برده اند یک کامیون مقتول، یک کامیون مجروح و چهار کامیون اسرا بودند. اما افواه تا هزار نفر مقتول و مجروح می گفتند و شماره هزار نفر متواتر بود، ولی آنچه نگارنده بعدها از منبع موثقی شنیدم، تحقیقاً عده مقتولین و مجروحین بالغ بر ۸۵ تن بوده است».

آیا در منبعی صحبت از ۴ هزار کشته شده است؟‌

تا آنجایی که ما گشتیم منبع دست اولی پیدا نکردیم که در آن به کشته شدن ۴ هزار نفر اشاره شده باشد. البته پیش از خبرگزاری فارس، برخی دیگر از رسانه‌ها و افراد چنین ادعایی را مطرح کرده‌اند. 

به عنوان مثال غلامعلی حداد عادل، در یادداشتی که در تاریخ ۱۹ دی ۱۳۸۹ در سایت تاریخ ایرانی منتشر شده نوشته است: 

«واقعه گوهرشاد ابعاد مختلفی دارد که یکی از آنها انگیزه مردم مسلمان ایران برای چنین فداکاری بزرگی است. آمار دقیقی در دست نیست ولی شاهدان عینی صحبت از سه تا چهار هزار نفر کشته به میان آوردند و ده‌ها کامیون را دیدند که مردم کشته شده و نیمه جان را از مسجد گوهرشاد مشهد به بیرون شهر حمل کردند.» 

صرف از منابع آیا ممکن است ۴ هزار نفر در مسجد گوهرشاد کشته شده باشند؟ 

این آمار با در نظر گرفتن ابعاد صحن مسجد گوهرشاد و تراکم و ظرف جمعیتی آن چندان منطقی به نظر نمی‌رسد. 

مساحت صحن مسجد گوهرشاد ۲۸۷۳ متر مربع است. اگر فرض کنیم در زمان واقعه جمعیت با تراکم دو نفر در مترمربع ایستاده باشند، در این صورت کل ظرفیت جمعیتی صحن گوهرشاد ۵۷۴۶ نفر است. 

این البته ظرف جمعیت ساکن است وگرنه در زمان واقعه با توجه به حضور نیروهای شهربانی و همین طور تحرکات جمعیتی تراکم کمتر از این است. اما اگر فرض کنیم در زمان واقع جمعیت در کل فضای صحن در بیشتر تراکم ممکن ساکن ایستاده باشند، باز هم آمار کشته شدن ۴ هزار نفر چندان منطقی به نظر نمی‌رسد. این عدد تنها در صورتی می‌تولند درست باشد که بپذیریم ۷۰ درصد ظرف جمعیتی ساکن و متراکم مسجد کشته شده‌اند. 

برای اینکه درکی واضحی از تراکم دو نفر در متر مربع داشته باشیم کافی است به تصاویر شبیه‌سازی شده از تراکم جمعیت توسط سایت Crowd Safety and Risk Analysis نگاهی بیندازیم.

جمع‌بندی 

خبرگزاری فارس می‌گوید تعداد کشته‌شدگان واقعه گوهرشاد ۴ هزار نفر است. 

آمار دقیق کشته‌شدگان واقعه گوهرشاد معلوم نیست. روایت‌های گوناگونی در این بار در دست است که اغلب آنها مبتنی بر خاطرات شفاهی و اسناد واسطه‌ای است. اعداد و ارقام متنوعی- از ۱۱ نفر تا ۱۶۷۰ نفر- درباره تعداد کشته‌شدگان گفته شده، اما تا آنجایی که ما گشتیم روایتی مبنی بر کشته شدن ۴هزار نفر پیدا نکردیم. 

محمدتقی بهلول و نواب احتشام رضوی، دو تن از رهبران معترضان در خاطرات خود تعداد کشته شدگان را یکی ۲۲ نفر (۱۴ نفر معترض و ۸ نظامی) و دیگری ۶۰ نفر ذکر کرده‌اند. منبع ۱۶۷۰ نفر هم خاطرات محمدعلی شوشتری است که در زمان واقعه نماینده رضاشاه در آستان قدس* است.

اما صرف نظر از روایت‌های تاریخی، طرح ادعای کشته شدن ۴هزار نفر در محوطه صحن مسجد گوهرشاد از نظر منطقی سوال‌برانگیز است. ظرف جمعیتی صحن در متراکم‌ترین حالت که افراد ساکن کنار هم بایستند حدود ۵۷۰۰ نفر است. تراکم جمعیت در زمان درگیری با توجه به حضور ماموران و تحرک جمعیت کمتر از این است. 

با این اوصاف فکت‌نامه به دلیل بی‌اساس بودن ادعای خبرگزاری فارس به آن نشان «نادرست» می‌دهد. 

* اصلاح: پیش‌تر سمت محمدعلی شوشتری، به اشتباه نایب‌التولیه آستان قدس نوشته شده بود. این اشتباه در تاریخ ۱۱ بهمن ۱۴۰۰ اصلاح شده است.