آیا «اینترنت ملی» یک واژه جعلی است؟

محمد جواد آذری جهرمی وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات در حاشیه جلسه ۴ تیر ۱۴۰۰ هیات دولت در گفتگویی با خبرنگاران گفته است: 

«اینترنت ملی یک واژه جعلی است و کسانی که آن را به کار می‌برند دنبال خیانت کردن در کشور هستند. اگر اینترنت نباشد نمی‌توانیم هیچ سرویسی ارائه دهیم. عده‌ای در کشور دنبال این مسئله هستند اما آدم‌های اثرگذار نیستند. نظام حکمرانی کشور سندهایی دارد که بر اساس آن‌ها توسعه انجام می‌شود، بنابراین به این واژه‌های جعلی و بی‌مبنا نباید توجه کرد.»

پیش از اینکه سابقه استفاده از واژه «اینترنت ملی» را دنبال کنیم باید ببینیم معنی و مفهوم «اینترنت ملی» چیست؟ 

منظور آذری جهرمی از «اینترنت ملی» چیست؟ 

وزیر ارتباطات ایران تاکنون تعریف مشخصی از اینترنت ملی ارائه نکرده است. با این همه او در سال‌های اخیر بارها عبارت «اینترنت ملی» را معادل قطع اینترنت جهانی به کار برده و تاکید کرده است «شبکه ملی اطلاعات» متفاوت از آن است. 

از جمله او  محمدجواد آذری جهرمی، پیش‌تر در روز ۲۸ بهمن ۱۳۹۹ در گفت‌وگویی اعلام کرده بود:

«ما در شبکه ملی اطلاعات دنبال قطع ارتباط با دنیا نیستیم. ما دنبال بازار منطقه‌ای هستیم. اگر ایده هر کسی در کشور این باشد که چیزی به اسم اینترنت ملی ساخته شود اصلا از نظر فنی امکان پذیر نیست. هیچگاه یک اندیشکده با ظرفیت ۸۰ میلیون فکر از یک اندیشکده با ظرفیت ۸ میلیارد فکر برتر نیست و کسی که دنبال این برود، خیانت است.»  

در این دوگانه‌ای که محمدجواد آذری جهرمی سعی در ترسیم آن دارد، در یک سو «اینترنت ملی» و در سوی دیگر «شبکه ملی اطلاعات» قرار دارد. مهم‌ترین چیزی که این دو را از هم متمایز می‌کند قطع شدن یا نشدن اینترنت جهانی است، اما آیا تضمینی برای برقراری جریان اینترنت در شبکه ملی اطلاعات وجود دارد. 

آیا در «شبکه ملی اطلاعات» در اینترنت جهانی قطع نمی‌شود؟  

شواهدی وجود دارد که قطع یا محدودیت اینترنت جهانی یکی از اهداف رسمی جمهوری اسلامی ایران است که در اسناد «شبکه ملی اطلاعات» روی آن تاکید شده است. 

پیش‌تر فکت‌نامه در گزارشی ضمن بازخوانی دقیق بندهای سند «تبیین الزامات شبکه ملی اطلاعات» و همین طور اظهارات مسئولان عالی‌رتبه نظام به این نتیجه رسیده بود که محدودیت و قطع کردن اینترنت دست‌کم در «شرایط خاص» جزو اهداف تصریح شده و الزامات شبکه ملی اطلاعات است. 

در این سند قانونی موادی «غیر قابل انتشار» وجود دارد که معلوم نیست محتوای آن چیست، اما در بخش قابل انتشار آن به صراحت نوشته شده «امکان مدیریت مستقل به ویژه در شرایط جدایی شبکه از اینترنت جهانی» جزو الزامات شبکه ملی اطلاعات است. 

به جز این، اظهارات ابوالحسن فیروزآبادی، دبیر شورای عالی فضای مجازی در مهر ماه ۱۳۹۹ و همین طور گفته‌های رسول جلیلی، عضو حقیقی شورای عالی فضای مجازی نیز تایید می‌کند که قطع اینترنت اگر هدف اصلی «شبکه ملی اطلاعات» نباشد، یکی از فرضیات جدی در این سند الزامات است. 

تفاوت «شبکه ملی اطلاعات» با «اینترنت ملی» چیست؟ 

آن طور که در «تاریخچه شبکه ملی اطلاعات» سایت شورای عالی فضای مجازی نوشته شده، «شبکه ملی اطلاعات» عنوان به روز شده «شبکه ملی اینترنت» یا به اصطلاح معروف «اینترنت ملی» است که در سال ۱۳۸۴ در دولت محمود احمدی‌نژاد کلید خورد. 

طرح اینترنت ملی بعد از سال ۱۳۸۹ با عنوان جدید «شبکه ملی اطلاعات» در دستور کار قرار گرفته است. 

آیا «اینترنت ملی» یک واژه جعلی است؟ 

خیر. اگرچه به نظر می‌رسد در سال‌های اخیر مقام‌های رسمی ترجیح داده‌اند از عبارت «شبکه ملی اطلاعات» استفاده کنند، اما از سال ۱۳۸۴ و حتی بعد از تغییر عنوان طرح در سال ۱۳۸۹ تا الان هم مقام‌های رسمی و هم رسانه‌های رسمی از این واژه استفاده کرده‌ و می‌کنند. 

به عنوان مثال می‌توان به چند نمونه زیر اشاره کرد:

۱- در بخش اسناد فضای مجازی و مطالعات تطبیقی مرکز ملی فضای مجازی ایران، مقاله‌های زیادی درباره وضعیت «اینترنت ملی» در سایر کشورها از جمله چین و روسیه نوشته شده است. تمرکز برخی از این مقالات اقدامات سایر کشورها در محدود کردن جریان ورود و خروج اینترنت به کشورها است. 

۲- ابوالحسن فیروزآبادی دبیر شورای عالی فضای مجازی در تاریخ ۱۷ شهریور ۱۳۹۹ در یک برنامه تلویزیونی از این عبارت استفاده کرده و گفته است:  

«یکی از این روش های اخذ مالیات از شرکت‌های اینترنتی و همچنین جی پی آر (قانون صیانت از داده) است که مربوط به اطلاعات خصوصی و هویتی کاربران است و از آن به نام اینترنت اروپایی و در ایران به عنوان اینترنت ملی یاد می‌شود. البته این به این معنا نیست که اینترنت خارجی را فیلتر کند. در واقع شبکه ملی اطلاعات، شبکه همه شبکه‌هاست و دیگر اقدامات قانونی همه زیر مجموعه شبکه ملی اطلاعات شکل می‌گیرد.»

۳- فیروزآبادی دو سال پیش‌تر نیز در یک مصاحبه در تاریخ ۲۰ فروردین ۱۳۹۷ از این عبارت استفاده کرده و گفته: «نگاه بدبینانه به اینترنت ملی یا پیام رسان های داخلی دارای نحله‌ای در کشور است.»

۳- رضا تقی‌پور، وزیر پیشین ارتباطات دولت احمدی‌نژاد و عضو حقیقی شورای عالی فضای مجازی نیز در گفت‌و‌گویی به تاریخ ۲۱ مهر ۱۳۹۹ از عبارت «اینترنت ملی» استفاده کرده است. 

۴- در یک نمونه دیگر خبرگزاری صدا و سیما در تاریخ سوم مهر ۱۳۹۹، ویدئوی آموزشی با عنوان «مختصری درباره اینترنت ملی» منتشر کرده و نوشته است: 

«..شبکه [ملی اطلاعات] با نام‌های دیگری مانند اینترنت ملی، اینترانت ملی ایران و شبکه ملی اینترنت نیز شناخته می‌شود.»

۵- یکی دیگر از افرادی که در سال‌های گذشته آن هم بعد از تغییر نام پروژه به «شبکه ملی اطلاعات» کماکان از عنوان اینترنت ملی استفاده کرده‌است، رهبر جمهوری اسلامی است. علی خامنه‌ای روز ۱۶ مرداد ۹۱ در دیدار با جمعی از دانشجویان گفته بود: 

«...شما حالا توقع داشته باشید که بعد از پنج شش ماه آدم ببیند که مسائل سایبری کشور اصلاح شده و شبکه‌ی اینترنت ملی به وجود آمده و فلان...»

پروژه «اینترنت ملی» چگونه کلید خورد؟ 

طرح اینترنت ملی در زمان وزارت محمد سلیمانی و معاونت عبدالمجید ریاضی در وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات آماده و تنظیم شد. ریاضی در بهمن ۱۳۸۴ مدعی شده بود که «اینترنت ملی با ۹۰۰ میلیارد تومان اعتبار و ظرف سه سال راه‌اندازی می‌شود!» وعده‌ای که البته هیچ گاه محقق نشد.» 

در ۲۶ اسفند ۱۳۸۴ كمال محامد‌پور معاون آموزش، پژوهش و امور بین الملل وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات «پروژه ایجاد شبكه اینترنت ملی» را به «عنوان یكی از سیاست‌‏های كلان وزارت ICT» برشمرد که کار تحقیقاتی آن به مركز تحقیقات مخابرات ایران ارجاع شده است.»

محامدپور همچنین مدعی شد که ۱۰ میلیارد تومان از محل اعتبارات تحقیقاتی وزارت ICT برای طرح اینترنت ملی در نظر گرفته شده كه كافی نیست.

دو روز بعد در ۲۸ اسفند ۱۳۸۴ عبدالمجید ریاضی به عنوان مبدع طرح اینترنت ملی در مصاحبه‌ای به دفاع تمام قد از این ایده می‌پردازد و با اشاره به اینکه «داشتن اینترنت ملی پهنای باند درخواستی ما را کاهش می‌دهد» و «اگر روزی ارتباط ما با اینترنت قطع شود تمام دسترسی ما نیز مختل می‌شود» بر ضرورت اجرای این طرح در کشور تاکید می‌کند. ریاضی ۵ ماه بعد در مرداد ۸۵ مدعی شد که «با راه اندازی شبکه اینترنت ملی ۲۲ میلیون نفر تا پایان برنامه چهارم به اینترنت پر سرعت، ارزان و با کیفیت بالا دسترسی می یابند.»

سرانجام در تاریخ ۳ اردیبهشت ۸۶، سلیمانی وزیر وقت ارتباطات از سرمایه‌گذاری ۶۰‌میلیارد تومانی در دیتا به منظور توسعه و گسترش «شبکه ملی اینترنت» خبر داد و در پاسخ به این موضوع که با عدم اختصاص بودجه مجزا به بحث «اینترنت ملی» این پروژه تعطیل شده؟ گفت: «از این مقوله سوء برداشت شده است. نام این شبکه «شبکه ملی اینترنت» است و نامگذاری ابتدایی شبکه «اینترنت ملی» به منظور شناخت بهتر مردم از این مقوله بود. او اتصال مدارس، ادارات و ۱۰‌هزار بانک به شبکه ملی اینترنت را از جمله برنامه‌های این شبکه عنوان کرد. 

در اردیبهشت ۸۶ سلیمانی وزیر وقت ارتباطات از تصویب «شبکه ملی اینترنت» در جلسه هیات دولت خبرداد و بدین ترتیب رسما «شبکه ملی اینترنت» جایگزین اینترنت ملی شد.

پس از این تاریخ باز هم مسئولینی بودند که کماکان از واژه «اینترنت ملی استفاده می‌کردند، به عنوان مثال در مهر ۸۶ جواد رادمان، مدیر عامل شرکت فناوری اطلاعات، در گفت‌وگویی مدعی شد «که با تلاش‌های صورت گرفته و طی شش ماه گذشته حدود دو هزار و ۸۰۰ مدرسه به شبکه ملی اینترنت متصل شده‌اند.»

چه کسانی «قصد خیانت» دارند؟

دقیقا معلوم نیست مخاطب آذری جهرمی چه کسانی‌اند. او به عده‌ای اشاره کرده که «دنبال این مساله [اینترنت ملی] هستند اما آدم‌های اثر گذار نیستند.»

این در حالی است که بازخوانی مواضع مسئولان عالی‌رتبه در ایران نشان می‌دهد صحبت از «اینترنت ملی» و «آمادگی برای قطع اینترنت» در بالاترین سطوح سیاست‌گذاری و تصمیم‌‌گیری جمهوری اسلامی در جریان بوده و است. از این فراتر اسناد ملی نظیر سند «تبیین الزامات شبکه ملی اطلاعات» هم نشانه‌ها و شواهد روشنی وجود دارد که ثابت می‌کند بحث جدایی از شبکه اینترنت جهانی، یکی از الزامات و اهداف مشخص شبکه ملی اطلاعات دست‌کم در «شرایط خاص» است. 

جمع‌بندی

محمد جواد آذری جهرمی مدعی است «اینترنت ملی یک واژه جعلی است و کسانی که آن را بکار می‌برند قصد خیانت دارند.» 

این اولین بار نیست که وزیر ارتباطات اینترنت ملی را یک مفهوم جعلی و برداشت اشتباه از طرح شبکه ملی اطلاعات می‌داند، اما بازخوانی اسناد رسمی نشان می‌دهد:

اول، طرح «اینترنت ملی» از سال ۸۴ به جریان افتاده و بعد از سال ۸۹ عنوان آن به «شبکه ملی اطلاعات» تغییر کرده است. 

دوم، هیچ سندی وجود ندارد که نشان دهد تفاوتی میان آنچه پیش از ۸۹ به آن «اینترنت ملی» گفته می‌شد با «شبکه ملی اطلاعات» وجود داشته باشد. 

سوم، شواهد روشنی وجود دارد که قطع یا محدودیت اینترنت، یکی از اهداف شبکه ملی اطلاعات است. هم دبیر و اعضای شورای عالی فضای مجازی در این باره صحبت کرده‌اند و هم در سند تبیین الزامات شبکه ملی اطلاعات، مصوب ۱۳۹۵ به صراحت نوشته شده «امکان مدیریت مستقل به ویژه در شرایط جدایی شبکه از اینترنت جهانی» جزو الزامات شبکه ملی اطلاعات است. 

این به جز موارد «غیر قابل انتشار» این سند ملی است که معلوم نیست حاوی چه مطالب محرمانه‌ای است. 

چهارم، در بخش مطالعات تطبیقی شبکه ملی اطلاعات، بارها به تجربه «اینترنت ملی» در کشورهای دیگر اشاره شده است. 

پنجم، دبیر و اعضای شورای عالی فضای مجازی تا همین پارسال از واژه «اینترنت ملی» به طور عمومی استفاده کرده است و صدا و سیما گزارش‌هایی با این عنوان منتشر کرده‌اند. 

ششم، شخص رهبر جمهوری اسلامی هم سال‌ها است به طور فعال این طرح را پیگیری کرده است و دو سال بعد از تغییر نام طرح به از «اینترنت ملی» به «شبکه ملی اطلاعات» در سخنرانی‌های عمومی عبارت «اینترنت ملی» را به کار برده است

هفتم، دقیقا معلوم نیست آذری جهرمی چه افرادی را متهم به «خیانت» می‌کند، اما او به عده‌ای اشاره می‌کند که «دنبال این مساله [اینترنت ملی] هستند اما آدم‌های اثر گذار نیستند.» این در حالی است که صحبت از «اینترنت ملی» و «آمادگی برای قطع اینترنت» در بالاترین سطوح سیاست‌گذاری و تصمیم‌‌گیری جمهوری اسلامی در جریان بوده و است. 

با این اوصاف فکت‌نامه به این گفته محمدجواد آذری جهرمی که «اینترنت ملی یک واژه جعلی است  و کسانی که به کار می‌برند قصد خیانت دارند» نشان «نادرست» می‌دهد.