آیا واکسن اسپوتنیک روسی بیش از ۲۰نوع عارضه خطرناک دارد؟

علی جوانمردی، روزنامه‌نگار و مجری سابق تلویزیون صدای آمریکا در ویدئویی که روز ۲۰ بهمن ۱۳۹۹ آن را به صورت زنده آن در یوتیوب منتشر کرده درباره واکسن اسپوتنیک روسی گفت: 

«[درباره واکسن اسپوتنیک] علنا گفته‌اند که عوارض خطرناک و وخیمی در پی خواهد داشت. بیش از ۲۰ عارضه را برشمردند که همین واکسنی که فردا می‌خواهند به مردم بزنند، دارد.»

او در این ویدئو ادعاهایی را درباره خطرناک بودن واکسن‌های کرونا مطرح می‌کند و به مردم هشدار می‌دهد به دلیل اینکه واکسن اسپوتنیک روسی خطرناک است و عوارض زیادی دارد، اطلاع‌رسانی کنند تا کسی در ایران این واکسن را دریافت نکند.

جوانمردی همچنین در این ویدئو ادعا می‌کند مردم روسیه به این واکسن اعتماد ندارند و آن را دلیلی بر ناامن بودن واکسن می‌داند.

ویدئوی علی جوانمردی تا زمان نوشتن این گزارش بیش از ۵۰ هزار بار در یوتیوب دیده شده و بیش از ۸۰۰ کامنت دریافت کرده است. کانال او تا این زمان حدود ۲۹ هزار دنبال‌کننده دارد.

در توییتر از آقای جوانمردی درباره منبع ادعایش پرسیدیم و او نیز در پاسخ، با ارسال لینکی پاسخ داد.

?s=20

لینکی که او در این پاسخ خود به آن اشاره کرده، مربوط به سایت اسکان نیوز است که این سایت نیز، خبر خود را به نقل از سایت همشهری آنلاین منتشر کرده است؛ خبری قدیمی که در ۲۲ مرداد سال ۱۳۹۹ (شش ماه پیش از زمان نگارش این مقاله) با تیتر «افشای راز واکسن روسی کرونا | فقط روی ۳۸ نفر آزمایش شد با عوارض جانبی زیاد» منتشر شده است.

پیش از هر چیز لازم است اشاره کنیم خبری که علی جوانمردی به آن اشاره کرده، مطلبی است که بخشی از آن را در شهریور ۱۳۹۹ در فکت‌نامه بررسی کرده بودیم. در آن مطلب به این ادعا که «واکسن کرونا ساخت روسیه تنها روی ۳۸ نفر آزمایش شده است.» نشان نیمه‌درست دادیم.

 

مواردی درباره گزارش اسکان‌نیوز 

اسکان نیوز منبع خود را همشهری آنلاین معرفی کرده است. همشهری آنلاین نیز خبر را به نقل از سایتی روسی به نام فونتانکا منتشر کرده است. خبر فونتانکا، در تاریخ ۲۱ مرداد ۱۳۹۹ منتشر شده است.

این خبر، نتایج فاز یک و دوی واکسن اسپوتنیک را بر اساس داده‌هایی که تا آن موقع از سوی مقامات روسی منتشر شده بود، بررسی کرده است. در بخش مربوط به امنیت این واکسن می‌خوانیم که طی ۴۲ روزی که نتایج بررسی اولیه منتشر شده، در مجموع ۱۴۴ مورد عوارض دیده شده است که گزارش تاکید می‌کند «اغلب آنها بدون هیچ تبعاتی از بین رفته‌اند.»

داده‌ها نشان می‌دهد ورم، درد، گرم‌شدن بیش از حد بدن و خارش در محل تزریق از جمله این عوارض بوده است. ضمن اینکه در داوطلبان عوارضی چون ضعف و ناتوانی عمومی، تب، کاهش اشتها، سردرد، دل‌پیچه، سوزش گلو، گرفتگی بینی و آبریزش بینی هم گزارش شده است.

بنابراین حتی اگر بخواهیم به خود همین گزارش نیز استناد کنیم، خبری از «۲۰ نوع عارضه خطرناک» دیده نمی‌شود و علائمی که گزارش شده

۱- در اغلب موارد بدون هیچ تبعاتی از بین رفته‌اند.

۲- واکنش‌هایی نبوده‌اند که بتوان آنها را با عنوان عارضه‌های خطرناک توصیف کرد.

اما نکته‌ای که باید به آن توجه کرد این است که این خبر فونتانکا که ما در همان زمان هم آن را بررسی کردیم، یک گزارش علمی معتبر نبوده و اساسا چنین ادعایی هم نداشته است.

 

گزارش‌های معتبر درباره واکسن روسی کدامند؟

نخستین گزارش معتبر درباره اثربخشی و امنیت واکسن اسپوتنیک، حدود یک ماه بعد از خبر فونتانکا (و مورد استناد علی جوانمردی) و در تاریخ چهارم سپتامبر (۱۴ شهریور) در ژورنال پزشکی لنست (The Lancet) منتشر شد. این گزارش «اولیه» نشان می‌داد واکسن کرونای روسی بر روی دو گروه ۳۸ نفره آزمایش شده و نتایج آن نشان می‌دهد که واکسن بر روی آنها موثر بوده و ایمن است. تاکید می‌کنیم که این گزارش، مربوط به فاز یک و دوی واکسن بود.

این گزارش نیز نشان می‌دهد برخلاف ادعای علی جوانمردی، خبری از «عوارض خطرناک» به چشم نمی‌خورد.

البته گروهی از متخصصان نیز در نامه‌ای که به لنست ارسال کردند، انتقادهایی را نسبت به روند آزمایش‌ها اعلام کرده بودند. شرح این وقایع را می‌توانید در مطلبی که با عنوان «آیا مجله لنست گزارش خود را درباره واکسن روسی کرونا پس گرفته است؟» در فکت‌نامه منتشر کردیم، بخوانید.

 

گزارش موقت لنست درباره ایمنی و اثرگذاری واکسن

لنست گزارش مربوط به نتایج فاز سوم واکسن روسی را نیز به تازگی و در تاریخ ۱۴ بهمن ۱۳۹۹ منتشر کرد؛ گزارشی از نتایج «موقت» که ادعا می‌کرد واکسن اسپوتنیک روسیه بعد از تست بر روی ۲۰ هزار نفر، امنیت و اثربخشی مناسبی دارد. اهمیت این اتفاق در اینجاست که مقالات لنست، «داوری همتا» می‌شود. داوری همتا (peer review) فرایندی است که در آن متخصصان بی‌طرف، روش تحقیق و یافته‌های علمی را به صورت مستقل بررسی می‌کنند و مقاله پس از بررسی آنها منتشر می‌شود.

بنابراین ادعای علی جوانمردی درباره «علائم خطرناک» که در تاریخ ۲۰ بهمن مطرح شده، خلاف آن چیزی است که منابع علمی معتبر درباره واکسن منتشر کرده‌اند و به نظر می‌رسد استناد او به همان گزارشی است که در مرداد ۱۳۹۹ منتشر شده است.

 

واکسن روسی؛ چه چیزهایی لازم است بدانیم؟

پیش از این در فکت‌نامه در مقاله‌ای با عنوان «اثربخشی و امنیت واکسن روسی؛ یافته‌های جدید چه می‌گویند؟» به وضعیت واکسن روسی اسپوتنیک اشاره کرده‌ایم. تا کنون تنها گزارشی که درباره اثربخشی و امنیت فاز سوم واکسن اسپوتنیک در یک ژورنال علمی و معتبر منتشر شده، مربوط به لنست است. این گزارش درباره نتایج «موقت» است و در ادامه با بررسی بر روی تعداد افراد بیشتر، نتایج جدیدتری منتشر خواهد شد.
روسیه به دنبال دریافت تاییدیه از سوی نهادهای بین‌المللی از جمله سازمان بهداشت جهانی و اتحادیه اروپاست و البته چند کشور از جمله ایران، آرژانتین و امارات، واکسیناسیون با این واکسن را آغاز کرده‌اند.

 

اقبال مردم به واکسن کرونا چه جایگاهی دارد؟

پس از بررسی ادعای «عوارض خطرناک» واکسن روسی، لازم است توضیح کوتاهی نیز درباره ادعایی بدهیم که علی جوانمردی در همین ویدئو به آن اشاره می‌کند.

او می‌گوید: «همین که در روسیه خود مردم نمی‌روند بزنند، مشوق‌هایی گذاشته‌اند، بستنی هم می‌دهند، باز هم کسی نمی‌رود. همه را از این خبر مطلع کنید.»

او اعلام می‌کند یکی از دلایلی که واکسن روسی خطرناک است و باید به همه گفت که آن را تزریق نکنند،‌ این است که خود مردم روسیه نیز به آن اعتماد ندارند.

مساله‌ای که باید به آن توجه کنیم این است که اقبال مردم روسیه به واکسن کرونای روسی و به طور کلی اقبال مردم در هر کشور و به هر دارو و روش درمانی، دلیل بر امن بودن یا امن نبودن آن نیست. ممکن است افراد زیادی به یک روش خطرناک اعتماد داشته باشند و ممکن است به دلایل مختلف، گروه زیادی از مردم به یک واکسن، دارو یا روش درمانی که از نظر متخصصان امن است، اعتماد نداشته باشند یا به هر دلیلی نخواهند از آن استفاده کنند.

مساله اقبال عمومی به واکسن کرونا ماه‌هاست در کشورهای متعدد، بررسی می‌شود. به عنوان مثال می‌توانید این گزارش را که در مجله Nature منتشر شده بخوانید. نتایج افکارسنجی بیش از ۱۳ هزار نفر در ماه ژوئن سال ۲۰۲۰ نشان می‌دهد بیش از ۷۱ درصد شرکت‌کنندگان از ۱۹ کشور دنیا گفته‌اند به احتمال زیاد واکسنی را در که در آینده تولید می‌شود، تزریق می‌کنند. چین با ۹۰ درصد و روسیه با ۵۵ درصد، به ترتیب بیشترین و کمترین درصد را در میان شرکت‌کنندگان به خود اختصاص می‌دهند. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد «میزان اعتماد به منابع خبری رسمی» تاثیر قابل توجهی بر این پذیرش می‌گذارد؛ موضوعی که به طور مستقیم با نتایج گزارش‌های علمی و معتبر ارتباط ندارد.

روش معتبر و علمی برای پذیرفتن «ایمنی و تاثیر» یک واکسن، بررسی‌هایی است که از سوی نهادهای معتبر صورت می‌گیرد؛ بررسی‌هایی که نتایج آن به صورت شفاف در اختیار پژوهشگران است و این امکان وجود دارد که با بررسی دوباره داده‌ها یا اضافه شدن فکت‌های تازه‌تر، نتایج تازه‌تری نیز درباره آنها به دست آید.

بنابراین استناد به اینکه مردم یک کشور از واکسنی استفاده می‌کنند یا نه، و نشان دادن آن به عنوان دلیل خطرناک بودن یک واکسن، ممکن است باعث گمراهی مخاطبان شود.

 

جمع‌بندی 

علی جوانمردی، روزنامه‌نگار، در ویدئویی که در کانال یوتیوب خود منتشر کرده ادعا می‌کند واکسن روسی اسپوتنیک روسی بیش از ۲۰نوع عارضه خطرناک دارد و از مردم خواسته که این واکسن را تزریق نکنند. او در پاسخ به سوال فکت‌نامه، لینکی را به عنوان منبع ارسال کرده که مربوط به گزارش‌های فاز یک و دوی واکسن اسپوتنیک در مرداد سال ۱۳۹۹ است. ما این خبر را در همان زمان بررسی کردیم. 

گزارشی که آقای جوانمردی به آن استناد کرده، اشاره‌ای به عوارض خطرناک نمی‌کند. ضمن اینکه اساسا گزارشی خبری درباره داده‌هایی تایید نشده از سوی منابع معتبر است.

در شهریور ۱۳۹۹، نخستین گزارش معتبر درباره کارآزمایی بالینی فاز یک و دوی اسپوتنیک منتشر شد؛ مرحله‌ای که بر روی دو گروه ۳۸ نفره انجام شده است. این گزارش را ژورنال علمی لنست منتشر کرده است.

۱۴ بهمن سال ۱۳۹۹ نیز لنست در گزارشی جدیدتر، نتایج «موقت» کارآزمایی بالینی فاز سوم واکسن را منتشر کرد که در آن اعلام شد واکسن موثر و امن است.

بنابراین نه در آن گزارش و نه در گزارش‌های معتبر بعدی از فازهای یک، دو و سه بالینی واکسن اسپوتنیک، چیزی مبنی بر بروز «عوارض خطرناک» به چشم نمی‌خورد و این گزارش‌ها، به صورت موقت، واکسن اسپوتنیک را «امن و موثر» ارزیابی کرده‌اند.

بنابراین فکت‌نامه به این ادعای علی جوانمردی مبنی بر اینکه «علنا اعلام شده که واکسن اسپوتنیک بیش از ۲۰نوع عارضه خطرناک دارد» نشان «نادرست» می‌دهد.