آیا قطعی اینترنت منحصر به ایران است؟

محمد جواد آذری جهرمی ۲۴ آذر ۹۸ در گفت‌وگویی با پایگاه سینما سینما، قطعی اینترنت را محدود به ایران ندانسته و مدعی شده: «قطعی اینترنت یک موضوع منحصر به ایران نیست. در گزارشی که مرکز تحقیقات ما تهیه و ارسال کرده، در یکسال گذشته ۱۹ بار قطعی اینترنت در هندوستان، پاکستان، عراق و کشورهای دیگر داشته‌ایم که به دلایل امنیتی اینترنت این کشورها قطع شده است.» 

او گفته قطعی اینترنت قانونی است و در اساسنامه سازمان جهانی مخابرات آمده که کشورها بر اساس مقررات و قوانین محلی خودشان، در زمان بروز مسائل امنیت ملی، می‌توانند اینترنت را قطع کنند و این حق، به رسمیت شناخته شده است.

 

فکت‌نامه در این گزارش کوشیده است با بررسی صحت و سقم این ادعا، به این پرسش پاسخ دهد که قطعی اینترنت به دلایل امنیتی در چند کشور جهان سابقه داشته است؟ قطع اینترنت در این کشورها در چه ابعادی (جغرافیایی و زمانی) روی داده است؟ 

 

سابقه قطع اینترنت در سال ۲۰۱۸

قطع اینترنت از سال ۲۰۱۱ به بعد سابقه داشته و بسیاری از کشورهایی که عمدتا آسیایی و آفریقایی بوده‌اند به دلایل مختلف دسترسی به اینترنت را به روی شهروندان مسدود کرده‌اند.

کمپین بین المللی KeepItOn مرکب از ۹۱ سازمان غیردولتی مستقر در ۶۸ کشور جهان، که برای توقف قطع اینترنت تلاش می‌کند، در آخرین گزارش خود که مربوط به قطع اینترنت در جهان در سال ۲۰۱۸ است اعلام کرده که در سال گذشته میلادی، تعداد ۲۵ کشور آسیایی و آفریقایی در مجموع ۱۹۶ مرتبه به دلایل مختلف نسبت به قطع اینترنت اقدام کرده‌اند.

این گزارش دلایل قطع اینترنت توسط دولت‌ها را به این ترتیب اعلام کرده‌اند:

۱- امنیت عمومی؛ دولت‌های آسیایی و آفریقایی در شرایط بی‌ثباتی سیاسی عموما با توجیه در خطر بودن امنیت عمومی، ۹۱ مرتبه نسبت به قطع اینترنت اقدام کرده‌اند.

۲- امنیت ملی؛ دولت‌های مسدود کننده اینترنت، در مواجهه با اعتراضات خیابانی با توجیه در خطر بودن امنیت ملی، ۴۰ مرتبه به این اقدام دست زده‌اند.

۳- نشر اطلاعات غلط،‌ توهین و افتراء در فضای مجازی؛ دولت‌ها ۳۳ بار با توجیه اینکه در فضای مجازی نشر اطلاعات ناصحیح، غلط، توهین و افترا رواج یافته اینترنت را قطع کرده‌اند.

۴- نامعلوم؛ در ۱۳ مورد، به دلایل نامعلوم دولت‌ها نسبت به قطع اینترنت اقدام کرده‌اند. 

۵- کنکور یا آزمون مدارس، در ۱۱ مورد اینترنت برای جلوگیری از تقلب در آزمون مدارس اتفاق افتاده است.

۶- کنترل اطلاعات؛ در ۶ مورد به دلیل تلاش برای کنترل اطلاعات،‌ اینترنت قطع شده است.

۷- خرابکاری؛ در ۲ مورد نیز خرابکاری باعث قطع اینترنت شده است.

 

بر اساس این گزارش، هند به تنهایی در سال ۲۰۱۸، ۱۳۴ بار اقدام به قطع اینترنت کرده که چند بار آن به دلیل جلوگیری از تقلب در آزمون و بیشتر در سطح محلی بوده است. قانون مصوب پارلمان هند به دولت این اجازه را می‌دهد که در موارد متعدد نسبت به قطع اینترنت اقدام و دولت محلی ملزم به اجرای دستورات دولت مرکزی در قطع اینترنت است. بعد از هند پاکستان، یمن، عراق، اتیوپی، بنگلادش بیشترین قطع اینترنت را تجربه کرده‌اند.

قطع اینترنت در نیمه نخست سال ۲۰۱۹

گزارش کمپین بین المللی KeepItOn نشان می‌‌دهد که از ژانویه تا جولای ۲۰۱۹ قطع اینترنت ۱۲۸ بار در ۲۹ کشور جهان رخ داده است. همچون سال ۲۰۱۸، کشورهای آسیایی و آفریقایی بیشترین قطع اینترنت را تجربه کرده اند. 

این کمپین هنوز گزارش نهایی قطع اینترنت در سال ۲۰۱۹ را منتشر نکرده ولی سایر گزارش‌ها از جمله گزارش نت بلاکس از قطع مکرر اینترنت در ماههای گذشته در کشورهای عراق، ونزوئلا، ایران و اکوادور خبر داده است. بنابراین تعداد کشورهایی که در سال ۲۰۱۹ نسبت به قطع اینترنت اقدام کرده اند در گزارش نهایی KeepItOn که بزودی منتشر خواهد شد بیشتر خواهد شد.

 

تفاوت قطع اینترنت در ایران و سایر کشورها

آنچه قطع اینترنت در ایران و سایر کشورها را متمایز می‌کند، توانایی دولت در قطع سراسری اینترنت با حفظ اینترانت داخلی است. امیر رشیدی پژوهشگر دسترسی به اینترنت در این خصوص به «فکت نامه» می‌‌گوید: «چند ویژگی، ایران را از سایر کشورها متفاوت کرده اول اینکه، اینترنت در ایران کاملا در انحصار دولت است. احتمالا کشور دیگری در دنیا این وضعیت را نداشته باشد. دوم اینکه ایران یک شبکه اینترانت داخلی ساخته که در هیچ کشور دیگری نمونه ندارد. یعنی ایران می‌تواند اینترنت سراسری را قطع کند بدون اینکه اینترانت داخلی‌اش قطع شود. سوم اینکه مجموعه مقررات و سیاست‌هایی که تعیین می‌کند چگونه از این زیرساخت‌ها استفاده کند، وضعیت ایران را متمایز کرده و چهارم تحریم‌های تکنولوژیک است. اگر ما این چهار ویژگی ایران را کنار هم بگذاریم متوجه می‌شویم که با کشوری با وضعیتی کاملا خاص روبرو هستیم. کشوری که می‌تواند اینترنت را به روی شهروندان ببندد ولی نظام داخلی‌اش به اینترنت دسترسی داشته باشد. کشوری با زیرساخت‌های منحصر به فرد که توانایی استفاده از اینترانت داخلی را مهیا کرده است.»
رشیدی می‌افزاید: «حتی در روسیه و چین نیز این وضعیت را شاهد نیستیم یا در هند وقتی اینترنت در کشمیر قطع می‌شود کل نظام اداری، سیاسی کشمیر دسترسی‌اش به اینترنت قطع می‌شود حال آنکه در ایران، اینترنت قطع می‌‌شود ولی بانک‌ها اینترنت دارند، یعنی دولت این به این توانایی دست یافته که ورودی و خروجی اینترنت را کنترل کند، به هر کجا بخواهد می‌‌تواند اینترنت بدهد و هرکجا را خواست قطع کند.» به گفته رشیدی این علاوه بر اعمال تبعیض، این قدرت را به دولت داده تا حتی بتواند نارضایتی عمومی را کاهش دهد یعنی می‌‌تواند اینترنت سرویس اسنپ را برقرار کند، اینترنت بانک‌ها و موسسات خدماتی را برقرار کند ولی اجازه ندهد شهروندان به ایمیل،‌ اپ‌ها و شبکه‌های اجتماعی دسترسی داشته باشند. از این حیث به نظرم قطع اینترنت در ایران شبیه کودتا است چراکه دولت می‌‌تواند کنترل را در دست بگیرد،‌ منابع را میان حامیان توزیع و سرکوب را شدت بخشد. بنابراین به طور قاطع می‌‌توان گفت قطع اینترنت در ایران هیچ شباهتی به قطع اینترنت در سایر کشورها نداشته و ندارد.»

 

یورونیوز به نقل از روزنامه فرانسوی لوموند نیز در این خصوص نوشته: «قطع اینترنت همزمان با بالا گرفتن اعتراض‌ها در ایران حاصل یک عملیات بسیار پیچیده فنی است که در جهان «بی‌پیشینه» بوده است. این روزنامه به نقل از چند پژوهشگر نوشته که اقدامی در این ابعاد تنها به کمک برخی زیرساخت‌های از پیش آماده شده در ایران میسر شده است.» «فردریک دوزه، استاد دانشگاه پاریس ۸ و رئیس مرکز پژوهش‌های بینارشته‌ای راهبردی و ژئوپلیتیک سایبری، «ژئود» به همراه چند پژوهشگر دیگر به روزنامه لوموند توضیح داده‌اند که مبادی ارتباطی شبکه اینترنتی ایران با شبکه جهانی تنها از طریق سه شرکت برقرار شده، اما این مبادی در سال‌های اخیر طوری طراحی و بازسازی شده‌‌اند که این شرکت‌ها بتوانند ترافیک میان داخل و خارج از شبکه را گزینش کرده و در صورت لزوم به طور کامل آن را ببندند به طوری که شبکه از داخل به فعالیت خود ادامه دهد.»

 

سطح قطع اینترنت

موارد قطع اینترنت در جهان یکسان نبوده، بلکه مسدود کردن اینترنت در سطح،‌ ملی، منطقه‌ای و محلی و در بازه‌های زمانی متفاوت روی داده است.

کمپین بین المللی KeepItOn در دو نمودار زیر به تفکیک به بررسی سطح جغرافیایی قطع اینترنت در آسیا و آفریقا پرداخته است که نشان می‌‌دهد قطع اینترنت در آفریقا بیشتر سراسری و توسط دولت‌ها رخ داده حال آنکه در آسیا قطع دسترسی کاربران به اینترنت بیشتر در سطح منطقه‌ای یا محلی روی داده است.

جمع‌بندی

محمدجواد آذری جهرمی وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات قطعی اینترنت را محدود به ایران ندانسته و مدعی شده: «قطعی اینترنت یک موضوع منحصر به ایران نیست. در گزارشی که مرکز تحقیقات ما تهیه و ارسال کرده، در یکسال گذشته ۱۹ بار قطعی اینترنت در هندوستان، پاکستان، عراق و کشورهای دیگر داشته‌ایم که به دلایل امنیتی اینترنت این کشورها قطع شده است.»

بررسی‌های فکت‌نامه نشان می‌دهد که در سال ۲۰۱۸، در ۲۵ کشور مختلف  ۱۹۶ بار اینترنت، در سطوح ملی، منطقه‌ای و محلی به دلایل مختلف قطع شده است. در ۶ ماه اول سال ۲۰۱۹ نیز ۱۲۸ بار قطع اینترنت در ۲۹ کشور جهان ثبت شده است. 

با این حساب مشخص است سابقه قطع اینترنت محدود به ایران نیست.  حتی تعداد مراتب قطع اینترنت و کشورهایی که در آنها این اتفاق رخ داده از عدد «۱۹ مورد» گفته شده از سوی وزیر ارتباطات بیشتر است. اما در این میان یک «اما» هم وجود دارد و آن متمایز بودن شرایط در ایران در مقایسه با کشورهایی است که در آنها قطع اینترنت سابقه داشته است. توسعه زیرساخت اینترانت داخلی در ایران، از ایران کشوری منحصر به فرد ساخته است کشوری که می‌‌تواند اینترنت را قطع کند بدون اینکه دسترسی نهادهای دولتی به اینترنت قطع شود. یا به عبارت دیگر ایران به این توانایی دست یافته که می‌‌تواند ورودی و خروجی اینترنت را کنترل کند به هر کس بخواهد اینترنت می‌‌دهد و به هر کس نخواهد نمی‌‌دهد. حال آنکه چنین وضعیتی در دیگر کشورها شاهد نبوده ایم.

بحث دیگر مبانی حقوقی و قانونی اینترنت است. در برخی کشورها مانند هند که رکورد قطعی اینترنت را در اختیار دارد، این اقدام در چارچوب قانونی و بر اساس مصوبه پارلمان این کشور انجام می‌شود. حال آنکه این کار در ایران مبنای قانونی ندارد. با اینکه وزیر ارتباطات به اساسنامه سازمان جهانی مخابرات اشاره می‌کند، اما با این همه هم قانون اساسی و هم قوانین و قواعد بین‌المللی زیادی هست که به استناد آنها می‌توان گفت قطعی اینترنت در ایران مبنای قانونی ندارد. فکت‌نامه روز ۱۱ آذر گزارشی در این باره منتشر کرد و به زودی مقاله‌ای تکمیلی در این باره منتشر خواهد کرد. 

 

با این اوصاف فکت‌نامه به دو دلیل، یکی اینکه اعداد و ارقام ارائه شده دقیق نیست و دیگر اینکه «جزئیاتی مهم» در متفاوت بودن وضعیت ایران با سایر کشورها عنوان نشده؛ به این گفته محمدجواد آذری‌جهرمی، وزیر ارتباطات ایران که «قطعی اینترنت در ۱۹ کشور جهان اتفاق افتاده است»‌، نشان نیمه‌درست می‌دهد.