سقوط فاحش رتبه تلگرام در ایران و جهان؟

عبدالصمد خرم‌آبادی، معاون دادستان کل کشور در امور فضای مجازی گفته است: «مسدود‌سازی تلگرام به طور موفقیت‌آمیز طبق برنامه پیش می‌رود. فیلتر و مسدودسازی قسمتی از تلگرام در ایران باعث سقوط فاحش رتبه تلگرام در ایران و جهان شده و ظرف چند روز رتبه telegram.me یکصد پله در ایران و ده‌ها پله در جهان سقوط کرد».

او برای اثبات ادعایش تصویر زیر را در کانال شخصی‌اش در پیام‌رسان داخلی سروش منتشر کرد.  

او همچنین با اشاره به اینکه «هنوز مبارزه جدی با فیلترشکن‌ها انجام نشده» مدعی شد: «مسدودسازی تدریجی فیلترشکن‌ها طبق برنامه از پیش تعیین شده است. نظام جمهوری اسلامی هر زمان اراده کند فیلترشکن‌ها را به طور کامل مسدود خواهد کرد.»

منبع ادعا

پیش از شروع تحقیق، اول سراغ منبع ادعا رفتیم تا ببینیم آیا جست‌وجوی ما هم نتیجه‌ای مشابه خواهد داشت:

نتیجه جست‌وجوی Telegram.me در الکسا مشابه تصویری است که معاون دادستان کل ایران منتشر کرده است.

نمودار الکسا نشان می‌دهد بعد از فیلترینگ دوباره تلگرام در ۱۱ اردیبهشت ۹۷، این آدرس از رتبه ۱۵۴۷ (اول ماه مه ۲۰۱۸) به ۱۹۸۳ (۲۳ ماه مه ۲۰۱۸) سقوط کرده است.

بر این اساس طی ۶ ماه گذشته در بهترین وضعیت رتبه ترافیک Telegram.me مربوط به ۳۱ دسامبر ۲۰۱۷ (۱۰ دی ۱۳۹۶) است که بر اساس برآوردهای الکسا ترافیک آدرس در رتبه ۱۴۵۶ جهانی قرار دارد.

نکته جالب توجه در این نمودار شیب ثابت سقوط رتبه telegram.me است که نشان می‌دهد بر اساس برآوردهای الکسا بعد از فیلترینگ، میزان ترافیک منتهی به این آدرس، نه یکباره که به مرور و با شیب ثابت کم شده است.

بررسی ادعا

پاسخ به سوالات زیر کار ما را برای نتیجه‌گیری آسان می‌کند.

۱- الکسا چیست و چه کار می‌کند؟

الکسا سامانه رتبه‌بندی سایت‌های اینترنتی است. این سامانه در سال ۱۹۹۶ راه‌اندازی شد و چند سال بعد آمازون آن را خرید. به گفته خود الکسا این سامانه بر اساس تحلیل اطلاعاتی که از کاربران در سراسر دنیا به دست می‌آورد، اقدام به رتبه‌بندی سایت‌ها می‌کند.

الکسا با استفاده از این اطلاعات که مشابه اطلاعات جمع‌آوری شده از نمونه‌های آماری است و تجزیه و تحلیل‌های آماری، ترافیک سایت‌های مختلف را برآورد می‌کند.

برای آشنایی عمومی با این سامانه، مطالعه این مقاله فارسی را در آی‌تی‌رسان پیشنهاد می‌کنیم.

۲- معاون دادستان کل ایران چه چیزی را در الکسا جست‌وجو کرده است؟

آقای خرم‌آبادی آدرس Telegram.me را در الکسا جست‌وجو کرده است. دست‌کم دو دامنه دیگر مرتبط با تلگرام وجود دارد که آقای خرم‌آبادی می‌توانست آنها را در الکسا جست‌وجو کند: t.me و Telegram.org. مشاهدات ما نشان می‌دهد نتایج جست‌وجوی این دو آدرس متفاوت از آن چیزی است که معاون دادستان تهران جست‌وجو و به عنوان سند منتشر کرده است.

رتبه Telegram.org پیش از فیلترینگ در بهترین حالت حدود ۲۵۰ بوده که در آخر اردیبهشت ماه به حدود ۲۸۰ سقوط کرده است.

رتبه t.me پیش از فیلترینگ در بهترین حالت حدود ۴۵۰ بوده است. در اول خرداد رتبه این دامنه به حدود ۵۵۰ رسیده است. این وضعیت مشابه وضعیت بهمن و اسفند سال گذشته است.

لازم به ذکر است دامنه t.me کوتاه شده دامنه telegram.me است که سال گذشته و در پی توافق تلگرام با ارائه دهنده دامنه‌های me ثبت شده. هدف از این کار، کوتاه کردن لینک‌های اکانت‌ها، گروه‌ها و کانال‌هاست که انتشار آنها را برای کاربران راحت‌تر می‌کند. دامنه اصلی سایت تلگرام نیز پسوند org دارد که نسخه وب تلگرام، مطالب خود مجموعه تلگرام، راهنماها، اخبار و اطلاعات این شرکت را شامل می‌شود.

۳- رتبه دامنه‌های مختلف تلگرام در الکسا به معنی چیست؟

اطلاعات نمودارهای بالا و همچنین نمودار منتشر شده از سوی آقای خرم‌آبادی دست‌کم در مورد تلگرام، محدود و ناقص است.

رتبه‌بندی الکسا، بر اساس اطلاعاتی است که از نوار ابزار (تول‌بار) این سرویس و یا پلاگین‌های دیگر و یا مستقیما از سایت‌های مورد بازدید جمع‌آوری می‌کند. با توجه به محدود بودن نصب این تول‌بارها و پلاگین‌ها مخصوصا در میان کاربران ایرانی، رتبه‌بندی سایت در ایران از دقت کافی برخوردار نیست. همچنین باید به خاطر داشته باشیم که نحوه عملکرد پیام‌رسان تلگرام به گونه‌ای نیست که ارتباط مستقیمی با مراجعه به سایت‌های تلگرام داشته باشد. برای مثال بخش عمده فعالیت‌ها در تلگرام از طریق ارتباط مستقیم به سرورهای این سرویس و فراخوانی اطلاعات کانال‌ها و نمایش در محیط اپلیکیشن است. به این ترتیب، روش پیش‌فرض محاسبه بازدید سایت‌ها در الکسا، بخش عمده‌ای از فعالیت کاربران را در تلگرام (مشاهده مطالب کانال‌ها) نادیده می‌گیرد.

۴- الکسا چقدر دقیق‌ است؟

در مورد میزان دقت الکسا حرف و حدیث‌های زیادی مطرح است، اما به طور قطع الکسا ابزار دقیقی برای بررسی میزان محبوبیت یک پیام‌رسان مانند تلگرام نیست.

برای نمونه در حالی که رسما گفته شده پارسال ۶۰ درصد از پهنای باند اینترنت ایران در اختیار تلگرام بوده، اما در رده‌بندی سایت‌های پرطرفدار ایران در تاریخ ۱۷ اردیبهشت ۱۳۹۶، Telegram.org در رده ۱۵ قرار دارد.

این وضعیت نه فقط در ایران که در کشورهای دیگر هم برای برخی سوال‌برانگیز است.

همین کافی است که نشان دهد الکسا دست‌کم برای نشان دادن میزان محبوبیت تلگرام به عنوان یک پیام‌رسان، ابزار مناسب و دقیقی نیست.

به عنوان مثال دقت در جزییات نمودار منتشر شده از سوی عبدالصمد خرم‌آبادی، معاون دادستان کل ایران، خود نشان می‌دهد ادعای مطرح شده در تناقض با واقعیت است: بر اساس اطلاعات الکسا بالاترین رتبه ترافیک Telegram.me مربوط به ۳۱ دسامبر ۲۰۱۷ (۱۰ دی ۱۳۹۶) است که این دامنه در رتبه ۱۴۵۶ جهانی قرار دارد. جالب اینکه این روز مصادف دومین روز فیلترینگ تلگرام در دی ماه ۱۳۹۶ است. یعنی در شرایطی که دسترسی حدود ۴۰ درصد کاربران تلگرام مختل شده، یکی از دامنه‌های مربوط به تلگرام در بهترین شرایط قرار داشته است. این نشان می‌دهد اختلال در دسترسی به تلگرام در ایران در آن مقطع زمانی تاثیری روی دیتاهای الکسا روی آن دامنه خاص نداشته است.

۵- وضعیت تلگرام بعد از فیلترینگ در ایران چگونه است؟

منحنی‌های زیر نتایج پایش «سامانه هوشمند جمع آوری اخبار کانال‌های فارسی تلگرام» متعلق به آزمايشگاه شبکه‌هاي اجتماعي دانشکده برق و کامپيوتر دانشگاه تهران است.

تصاویر بالا نشان می‌دهد بعد از فیلترینگ تلگرام، هم آمار بازدید و هم آمار تولید محتوا کم شده‌اند.

بیشترین آمار بازدید پیش از فیلترینگ مربوط به روزهای ۲ و ۹ اردیبهشت است که مجموع بازدید مطالب منتشر شده در کانال‌های ایرانی حدود ۲ میلیارد و ۱۰۰ میلیون بوده. بعد از فیلترینگ، این آمار بین ۹۰۰ میلیون تا ۱ میلیارد و ۷۰۰ میلیون نفر متغییر بوده است.

منحنی تولید محتوا هم رفتار نسبتا مشابهی دارد. رکورد تولید محتوا پیش از فیلترینگ کمی بیش از۲میلیون و ۲۰۰هزار مطلب است. بعد از فیلترینگ بین ۱ میلیون و ۴۰۰ تا یک میلیون و ۶۰۰ هزار مطلب است.

این نشان می‌دهد تاثیر فیلترینگ تلگرام تا آخر اردیبهشت به طور متوسط حدود ۳۵درصد در کاهش بازدید و ۳۰ درصد در کاهش تولید محتوای کانال‌های فارسی بوده است.

این داده‌ها اگرچه نشان‌‌دهنده تاثیر فیلترینگ است، اما متفاوت از شیب تند و ثابت نموداری است که آقای خرم‌آبادی مدعی شده سند سقوط تلگرام در ایران و جهان است.

به جز این شواهد دیگری هم وجود دارد که نشان می‌دهد میان ادعای مطرح شده از سوی مقام قضایی با سایر مقام‌های مسئول در ایران تناقض وجود دارد.

انتشار نمودارهای بالا در اینستاگرام آذری‌جهرمی و اشاره او به تاریخ فیلترینگ روی تصویر، از سوی برخی رسانه‌ها به اذعان وزیر ارتباطات به «شکست فیلترینگ تلگرام» تعبیر شد.

جمع‌بندی

عبدالصمد خرم‌آبادی، معاون دادستان کل کشور در امور فضای مجازی، مدعی شده فیلترینگ تلگرام طبق برنامه پیش می‌رود و بر اساس آمار «الکسا» بعد از فیلترینگ رتبه این پیام‌رسان هم در ایران و هم در مقیاس جهانی کاهش چشمگیری داشته است.

اما تحقیقات ما نشان می‌دهد،

۱- آنچه از سوی آقای خرم‌آبادی ارائه شده به معنی رتبه پیام‌رسان تلگرام نیست. فقط یک آدرس گزینش شده است که وضعیت آن با آدرس‌های دیگر تفاوت قابل ملاحظه‌ای دارد.

۲- نمودار ارائه شده ایرادهای واضحی دارد. از جمله در این نمودار بالاترین رتبه تلگرام مربوط به دی ماه ۹۶ و اوج فیلترینگ تلگرام در زمستان سال گذشته است.

۳- در مورد میزان دقت الکسا صحبت زیاد است، اما آنچه مسلم است این سامانه برای نشان دادن میزان محبوبیت پیام‌رسان تلگرام در ایران ابزار دقیق و مناسبی نیست.

۴- آقای خرم‌آبادی مدعی «سقوط فاحش» تلگرام بعد از فیلترینگ در ایران است، اما سایر اطلاعات و اخبار و داده‌های معتبر نشان می‌دهند دسترسی به تلگرام بعد از فیلترینگ سخت‌تر شده و کاهش داشته، اما هم میزان بازدید و هم تولید محتوا در کانال‌های فارسی، بعد از یک شوک اولیه، روی یک محدوده نوسان عادی، ثابت شده است. او مدعی است «مسدود سازی تلگرام به طور موفقیت آمیز طبق برنامه پیش می‌رود». فکت‌نامه اطلاع دقیقی از برنامه فیلترینگ ندارد و نمی‌تواند این بخش از گفته آقای خرم‌آبادی را تایید یا رد کند، اما مشخص است این ادعا بر خلاف سایر اطلاعات معتبر و گفته‌های سایر مقام‌های رسمی است.

۵- معاون دادستان کل کشور همچنین گفته است «نظام جمهوری اسلامی هر زمان اراده کند فیلترشکن‌ها را به طور کامل مسدود خواهد کرد». این ادعا پیش‌تر از سوی فکت‌نامه بررسی شده و نشان شاخ‌دار گرفته است.

با این اوصاف استناد عبدالصمد خرم‌آبادی به سایت الکسا گمراه کننده و نتیجه‌گیری او درباره سقوط  تلگرام غیرمعتبر است. بنابراین فکت‌نامه این گفته را که «فیلتر قسمتی از تلگرام در ایران باعث سقوط فاحش رتبه تلگرام در ایران و جهان شده است» ادعایی گمراه‌کننده ارزیابی می‌کند.