تلگرام با فیلترشکن هم بازنخواهد شد؟

با بالا گرفتن خبر فیلترینگ تلگرام در نوروز ۹۷، شایعه‌ای در شبکه‌های اجتماعی دست به دست می‌چرخد با این مضمون که در صورت فیلترینگ جدید، دسترسی به تلگرام حتی با استفاده از فیلترشکن غیرممکن خواهد شد.

بررسی‌های فکت‌نامه نشان می‌دهد منبع این خبر، متنی در کانال تلگرامی «انجمن سواد رسانه‌ای» است که در تاریخ یازدهم فروردین ماه ۱۳۹۷ منتشر شده است. در این متن آمده: «با توجه به اینکه احتمال فیلتر تلگرام در اواخر فصل بهار از سوی وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات وجود دارد و از آنجا که طوری برنامه ریزی شده است که در صورت فیلتر تلگرام، به هیچ وجه از طریق فیلترشکن و وی پی ان نشود پیام رسان مذکور استفاده کرد، کانال انجمن سواد رسانه‌ای ایران در پیام رسان سروش ایجاد شده است».

بازنشر این متن در کانال روزنامه فناوران اطلاعات موجب رواج این شایعه به نقل از «فناوران اطلاعات» در شبکه‌های اجتماعی و برخی سایت‌های خبری شد. به دنبال واکنش‌ها به این خبر، کانال تلگرامی این روزنامه در توضیحی مسئولیت خبر را بر عهده منبع آن، یعنی «انجمن سواد رسانه‌ای» انداخت و این انجمن هم در مقام توضیح متن دیگری منتشر کرد و بدون اشاره به علامت سوال‌‌های ایجاد شده، ادعای تازه‌ای را مطرح کرد و نوشت دلیل فیلترینگ احتمالی تلگرام، نه سیاسی و امنیتی، بلکه اقتصادی است و مربوط به واحد پول مجازی «گرام» است.

داستان فیلترینگ تلگرام، به همان نسبت که در شبکه‌های اجتماعی موجب نگرانی کاربران ایرانی شد، واکنش‌های تندی را هم به دنبال داشت که این خبر را جعلی و «سه‌قفله» کردن تلگرام را «جوک سال» خواندند.

کمی درباره «انجمن‌ سواد رسانه‌ای»

پیش از بررسی این ادعا، بد نیست کمی با «انجمن سواد رسانه‌ای» آشنا شویم و ببینیم که منبع این خبر کجا است.

بر اساس اخبار منتشر شده در خبرگزاری‌های ایران، مجوز فعالیت این انجمن در تیرماه ۱۳۹۶ ابلاغ شده، اما مشخص است فعالیت این گروه از چند ماه پیش‌تر آغاز شده است. بر اساس اطلاعاتی که در کانال انجمن در دسترس است، شماره دوازدهم هفته‌نامه «سواد رسانه‌ای»، در دوازدهم خرداد ۱۳۹۶ منتشر و توزیع شده است.

این انجمن سایت رسمی ندارد و به جز یک کانال تلگرامی، و اخبار پراکنده‌ای که به نقل از آن در خبرگزاری‌ها منتشر می‌شود، هیچ مرجع دیگری برای آشنایی با آن وجود ندارد.

در اولین پست کانال تلگرامی این انجمن آمده: «آخرین آمار بیانگر آن است که روز به روز بر میزان قربانیان بی‌سوادی رسانه‌ای افزوده می‌شود. قطعا اگر همه دست به دست هم دهیم می‌توانیم با انجام مسئولیت‌های اجتماعی خود در افزایش سواد رسانه ای جامعه موثر باشیم». با این حال مشخص نیست منظور نویسنده این پست کوتاه از «آمار» چیست یا رویکرد انجمن سواد رسانه‌ای و روش کار آن چگونه است.

چنانچه از اخبار پیدا است، محمدصادق افراسیابی (از مدیران سابق وزارت ارشاد و دانشکده خبر) مدیرعامل این انجمن است. هیات امنای آن را افرادی چون حسن خجسته (معاون سابق صدای صدا و سیما، رییس پژوهشکده فرهنگ و ارتباطات و برادر همسر آیت‌الله خامنه‌ای)، سید مرتضی موسویان (رییس مرکز فناوری اطلاعات و رسانه‌های دیجیتال وزارت ارشاد)، خسرو سلجوقی (از مدیران سازمان فناوری اطلاعات)، امیدعلی مسعودی (عضو هیات علمی دانشکده فرهنگ و ارتباطات) تشکیل می‌دهند.

با مطالعه مطالب منتشر شده اخیر (مانند این متن) در کانال تلگرامی انجمن سواد رسانه‌ای می‌توان گفت که این انجمن از مدافعان فیلتر شدن تلگرام در ایران است.

آیا فیلترینگ تلگرام طوری که با فیلترشکن هم نتوان به آن دسترسی پیدا کرد ممکن است؟

فکت‌نامه از طریق پاسخ به چند سوال امکان فیلتر شدن تلگرام را به گونه‌ای که دسترسی به آن با فیلترشکن هم ممکن نباشد، بررسی کند:

سوال اول، تلگرام چگونه کار می‌کند؟

ارتباط میان کاربران از طریق سرور تلگرام برقرار می‌شود. یعنی هر پیغامی که از یک طرف به طرف دیگر می‌رود، اول به سرور تلگرام می‌رود و از آنجا به دست طرف دوم می‌رسد.

سرورهای اصلی تلگرام در داخل ایران نیست، اما سرورهای CDN رمزگذاری‌شده این پیام‌رسان در داخل ایران قرار دارند که نقش سرور پشتیبان را برای افزایش سرعت ایفا می‌کنند.

سوال دوم، تلگرام چگونه در ایران فیلتر می‌شود؟

تنها راه فیلترینگ تلگرام قطع مسیر ارتباطی میان کاربران با سرور تلگرام است. دولت ایران در واقع با مسدود کردن ترافیک منتهی به سرور تلگرام، آن را فیلتر می‌کند.

سرورهای اصلی تلگرام، در داخل ایران نیستند و دولت ایران امکان از کار انداختن آن‌ها را ندارد.

از کار افتادن سرورهای پیشتیبان CDN هم که در داخل ایران قرار دارند، نهایتا باعث کاهش سرعت خواهد شد و ارتباط میان کاربران ایرانی و تلگرام را قطع نخواهد کرد.

مدیران تلگرام بارها گفته‌اند با درخواست‌ دولت ایران برای انتقال سرور به داخل کشور مخالفت کرده‌اند.

سوال سوم، فیلترشکن‌ها چگونه فیلترینگ تلگرام را دور می‌زنند؟

فیلترشکن‌ها با ایجاد مسیرهای جایگزین واسطه برقراری اتصال کاربران با سرور تلگرام می‌شوند. در واقع کاربران با استفاده از فیلترشکن به جای آنکه مستقیما به سرور تلگرام وصل شوند، به آدرس دیگری در خارج از کشور می‌روند و از آنجا تماس خود را با تلگرام برقرار نگه می‌دارند.

سوال چهارم، فیلترشکن‌ها چطور مسدود می‌شوند؟

روش مسدود کردن فیلترشکن نیز مانند روش فیلتر کردن تلگرام یا هر سایت و سرویس دیگری است. در واقع دولت پس از شناسایی آدرس‌های کمکی، ارتباط کاربران را با آنها قطع می‌کند.

سوال پنجم، آیا می‌توان فیلترشکن‌ها را به طور کامل از کار انداخت؟

مسدود کردن ترافیک منتهی به آدرس‌های فیلترشکن غیرممکن نیست، اما نیازمند شناسایی آدرس‌های دقیق یا اختلال گسترده در اینترنت است. که هم فرایند شناسایی و هم اختلال، کاری سخت و پرهزینه است.

این در حالی است که هر لحظه آدرس‌های جدیدی ایجاد می‌شوند تا امکان دسترسی به هر سایت یا سرویس مسدود شده را در ایران فراهم کنند.

علاوه بر این فیلترشکن‌هایی مانند Tor وجود دارند که شناسایی و مسدود کردن‌شان به سادگی میسر نیست.

سوال ششم، آیا دولت ایران می‌تواند تلگرام را طوری فیلتر کند که با فیلترشکن هم کار نکند؟

حوزه عمل دولت ایران، داخل مرزهای ایران است. در صورت برقراری ارتباط اینترنتی با خارج از ایران، امکان دسترسی سایت‌های فیلتر شده از طریق فیلترشکن فراهم خواهد بود. در صورت فیلتر شدنِ تلگرام، وضعیت آن با سایر سرویس‌های فیلتر شده تفاوتی ندارد، چراکه در خارج از کشور دولت ایران توانایی دخالت در مسیر رفت‌وآمد داده‌ها را ندارد و نمی‌تواند بگوید ترافیک به کدام سرور برود یا نرود.

سوال هفتم، تحت چه شرایطی دسترسی کاربران به تلگرام به‌صورت کامل با وجود فیلترشکن قطع می‌شود؟

در برخی از روزها و ساعت‌های دی ماه گذشته و در جریان اعتراض‌های سراسری برخی از پورت‌های شبکه اینترنت از کار افتادند که به دنبال آن دسترسی به تلگرام، فیلترشکن‌ها و سایر سرویس‌های اینترنتی به طور کامل قطع شد.محدودیت کلی پورت‌ها، کاهش شدید سرعت و اخلال گسترده در ارتباطات حیاتی اینترنت، چه از نظر کارکرد و چه هزینه، تفاوت چندانی با قطعی کامل اینترنت ندارد.

پیش‌تر گفته شده بود محدودیت‌های دو هفته‌ای تلگرام در دی ماه ۱۳۹۶ در فعالیت بیش از ۹ هزار کسب و کار اختلال ایجاد کرد. برآورد رسمی از میزان خسارت‌های اختلال دو هفته‌ای اینترنت در ایران اعلام نشده، اما برخی برآوردها از زیان چند صد میلیارد تومانی حکایت دارند. عذرخواهی وزیر ارتباطات ایران نیز از صدهاهزار ایرانی که از اختلال اینترنت آسیب دیده‌اند، نشان دهنده حجم بالای هزینه‌های اختلال گسترده در اینترنت است.

جمع‌بندی

آنچه روشن است، مادامی که جریان اینترنت در ایران برقرار باشد، امکان قطع کامل دسترسی به یک سایت یا سرویس خاص در خارج از کشور وجود ندارد.

دولت ایران می‌تواند با قطع کامل اینترنت دسترسی به کل ترافیک خارجی، از جمله تلگرام را قطع کند، یا از طریق  کند کردن سرعت اینترنت، ترافیک خارجی را مختل کند، یا به طور مقطعی و با صرف هزینه و انرژی فراوان و با مسدود کردن پیاپی وی‌پی‌ان‌ها در کار فیلترشکن‌ها اختلال ایجاد کند، اما در حال حاضر نشانه‌ای از امکان قطع کامل اینترنت در ایران به چشم نمی‌خورد.

تحقیقات فکت‌نامه نشان می‌دهد، منبع خبر، انجمنی به نام «سواد رسانه‌ای» است که به طور مشخص مدافع فیلتر شدن تلگرام در ایران است. قاعدتا آشنایی با سازوکار اینترنت باید جزو ملزومات تشکیلاتی باشد که مدعی فعالیت در زمینه افزایش اطلاعات رسانه‌ای -به خصوص در حوزه دیجیتال- است، اما آنچه از سوی این انجمن منتشر شده، یا نشانه کم‌اطلاعی انجمن سواد رسانه‌ای است یا نشان می‌دهد که این گروه قصد ایجاد نگرانی در میان کاربران پرجمعیت تلگرام در ایران دارد.

فکت‌نامه با در نظر گرفتن منبع خبر، به این ادعا که «در صورت فیلتر شدن تلگرام، به هیچ وجه از طریق فیلترشکن نمی‌شود از آن استفاده کرد» نشان شاخ‌دار می‌دهد.