فکت‌نامه از نگاه مخاطب؛ مروری بر نتایج نظرسنجی سال ۱۴۰۳
امسال، در میانه هشتمین سال فعالیت فکت‌نامه، از مخاطبانمان درخواست کردیم که در تازه‌ترین نظرخواهی ما شرکت کنند؛ نظرسنجی متنی آنلاینی که ۱۱۴۸ نفر آن شرکت کردند و به حدود ۲۰ پرسش، پاسخ دادند.
این البته نخستین نظرسنجی فکت‌نامه نبود؛ ما پیش‌تر در سال ۱۳۹۸ (در آستانه ورود به سومین سال فعالیت سایت فکت‌نامه)، از مخاطبان خود دعوت کردیم تا در یک نظرخواهی آنلاین درباره فعالیت‌های ما مشارکت کنند که آن زمان ۶۵۶ نفر به پرسش‌های ما پاسخ دادند.
شناخت بیشتر و بهتر از نظرات و انتظارات مخاطبان و دنبال‌کنندگان فکت‌نامه، از ملزومات کار ما محسوب می‌شود و لازمه افزایش تاثیر کارمان را در همین مساله می‌بینیم.
گزارش پیش رو، نگاهی گذرا به نتایج نظرخواهی فکت‌نامه است که در تابستان ۱۴۰۳ انجام شد.
بیشترین بازه سنی؛ دهه چهارم و پنجم
از ۱۱۴۸ شرکت‌کننده در این نظرخواهی، بیشترین گروه سنی در بازه ۳۱ تا ۳۹ سال قرار داشتند که ۲۸.۳ درصد از کل شرکت‌کنندگان را تشکیل می‌دادند. با فاصله‌ای نسبتا اندک، گروه سنی ۴۰ تا ۴۹ سال در رتبه دوم با ۲۴.۱ درصد قرار گرفتند و ۱۷.۶ درصد از شرکت‌کنندگان ۵۰ ساله و بالاتر بودند.
از سوی دیگر، سن حدود ۳۰ درصد از شرکت‌کنندگان در این نظرخواهی، کمتر از ۳۰ سال بود. اگر این آمار را به عنوان نمایی کلی از ترکیب سنی مخاطبان فکت‌نامه در نظر بگیریم، نشان می‌دهد که باید برنامه‌ریزی دقیق‌تری برای جذب مخاطبان جوان‌تر داشته باشیم و احتمالا این یکی از نکاتی است که باید به آن بیشتر توجه کنیم.
اکثریت جنسیتی با مردان بود
موضوع بعدی، تقسیم‌بندی شرکت‌کنندگان از نظر جنسیت است. ۸۸.۸ درصد از پاسخ‌دهندگان مرد و تنها ۹.۲ درصد زن بودند. ۷ نفر هم گزینه جنسیت غیرباینری/غیردوگانه را انتخاب کردند و ۱۶ تن ترجیح دادند جنسیت خود را اعلام نکنند.
این ترکیب‌بندی آماری، قابل توجه است. در نظرخواهی پنج سال قبل نیز آمار نسبتا مشابهی به دست آمده بود؛ به‌طوری‌که ۱۰ درصد از شرکت‌کنندگان زن و ۸۷ درصد مرد بودند. آن زمان نیز اشاره کرده بودیم که نتیجه نظرخواهی‌های گرو‌ه‌های درستی‌سنجی دیگر جهان نیز کم‌و‌بیش مشارکت کم زنان را نشان می‌دهد. مثلا پژوهش سال ۲۰۱۸ موسسه «فول‌فکت» بریتانیا نشان می‌دهد میان مخاطبان درستی‌سنجی، چه در شبکه‌های اجتماعی، چه در سایت‌ها، جمعیت و میزان فعالیت و مشارکت زنان کمتر از مردان است.
این تفاوت آماری ممکن است به دلایل فردی و اجتماعی گوناگونی بازگردد؛ اما از سوی دیگر، این آمار ما را بر آن می‌دارد که توجه بیشتری به این تفاوت‌ها و تنوع مخاطبان داشته باشیم.
درصد بالای افراد با تحصیلات تکمیلی
نتایج نظرخواهی اخیر نشان می‌دهد از بین شرکت‌کننده‌ها ۳.۷ درصد زیر دیپلم، حدود ۱۶ درصد دیپلم و ۷.۴ درصد دارای مدرک فوق دیپلم هستند. همچنین ۳۴ درصد از پاسخ‌دهنده‌ها مدرک کارشناسی، ۲۸.۷ درصد کارشناسی ارشد و حدود ۱۰ درصد نیز مدرک دکتری داشتند. سرجمع گزینه‌های دکترای تخصصی، AP و متخصص پزشکی نیز ۰.۳ درصد را به خود اختصاص داد.
همانطور که پیداست، بیشترین میزان مخاطبان فکت‌نامه (دست‌کم از بین آنهایی که در نظرخواهی شرکت کردند) کسانی‌اند که دارای مدرک کارشناسی و کارشناسی ارشد هستند.
اغلب شرکت‌کنندگان در ایران بودند
پرسش بعدی درباره محل زندگی مخاطبان بود. حدود ۸۹ درصد از مخاطبانی که در این نظرخواهی شرکت کردند، گفته‌اند که از «داخل ایران» فکت‌نامه را دنبال می‌کنند. همچنین حدود ۱۱ درصد از آنها می‌گویند جزو دنبال‌کننده‌های «خارج از ایران» فکت‌نامه هستند. با توجه به اینکه تمرکز اصلی درستی‌سنجی‌های ما بر مطالبی است که از طرف مسئولان حکومت ایران بیان می‌شوند یا در رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی فارسی مطرح می‌شود، این آمار برای فکت‌نامه اهمیت زیادی دارد. این در حالی است که هم وبسایت فکت‌نامه و هم تمامی شبکه‌های اجتماعی که فکت‌نامه در سال ۱۴۰۳ در آن فعالیت می‌کرد، فیلتر بود و کاربران در ایران برای دسترسی به محتوای فکت‌نامه نیاز به فیلترشکن داشتند. البته دسترسی اغلب مخاطبان به پادکست فکت‌نامه بدون فیلترشکن امکان‌پذیر بوده است.
تلگرام؛ محبوب‌ترین در میان سرویس‌ها و پلتفرم‌ها
در بخشی از این نظرخواهی سوال کردیم «به طور کلی برای پیگیری اخبار کدام سرویس‌ها یا پلتفرم‌ها را ترجیح می‌دهید؟»
پاسخ‌دهندگان به این پرسش می‌توانستند بیش از یک گزینه را انتخاب کنند. در میان گزینه‌های مختلف، «تلگرام» با اختلاف قابل‌توجهی در صدر قرار دارد؛ به‌طوری‌که ۸۳.۵ درصد از شرکت‌کنندگان آن را به‌عنوان یکی از ترجیحات خود برای پیگیری اخبار انتخاب کرده‌اند.
به عنوان گزینه دوم، ۴۳.۶ درصد «سایت‌های خبری خارج از ایران» را ترجیح داده‌اند و در رتبه سوم، «شبکه اجتماعی ایکس» (توییتر) با ۳۲.۵ درصد قرار دارد. رتبه چهارم به «شبکه‌های ماهواره‌ای» اختصاص دارد که ۲۷.۳ درصد از پاسخ‌دهندگان آن را انتخاب کرده‌اند و «اینستاگرام» با ۲۵.۵ درصد در رتبه پنجم قرار گرفته است.
کمتر از ۱۹ درصد از شرکت‌کنندگان «سایت‌های خبری داخل ایران» را به‌عنوان یکی از منابع خبری خود انتخاب کرده‌اند و تنها ۴.۳ درصد «صداوسیما» را در فهرست ترجیحات خود برای پیگیری اخبار قرار داده‌اند. حدود چهار درصد نیز گزینه «سایر» را انتخاب و به مواردی مثل یوتیوب، واتس‌اپ و پادکست‌های اشاره کرده‌اند.
تلگرام و پادکست؛ ویترین‌های محبوب فکت‌نامه
«فکت‌نامه را بیشتر کجا دنبال می‌کنید؟» این یکی از سوالاتی است که از مخاطبان پرسیده‌ایم و همچون پرسش قبلی، آمار «تلگرام» با اختلاف قابل توجهی در صدر است. بیش از ۸۰ درصد از شرکت‌کنندگان گزینه تلگرام را انتخاب کرده‌اند؛ به این معنا که تلگرام دست‌کم یکی از پلتفرم‌هایی است که ما را در آن دنبال می‌کنند. نکته جالب توجه این است که دومین پلتفرمی که پاسخ‌دهندگان از طریق آن فکت‌نامه را دنبال می‌کنند، «پادکست‌های هفتگی» است و حدود ۲۳ درصد این گزینه را انتخاب کرده‌اند. این آمار دست‌کم به این معناست که تعداد قابل توجهی از کسانی که در این نظرخواهی شرکت کرده بودند، از شنونده‌های پادکست‌های ما هستند.
رتبه‌های سوم و چهارم پلتفرم‌های مورد استفاده مخاطبان فکت‌نامه، به «اینستاگرام» و «ایکس» (توییتر) تعلق دارد که به ترتیب ۱۷.۴ درصد و ۱۲.۷ درصد را به خود اختصاص داده‌اند. ۶.۲ درصد از مخاطبان مطالب ما را مستقیماً از طریق «وبسایت» دنبال کرده‌اند و کمی بیش از ۴ درصد به کانال «یوتیوب» فکت‌نامه مراجعه می‌کنند. برخلاف موفقیت پادکست‌ها در این پرسش، کمتر از یک درصد از شرکت‌کنندگان «فیسبوک» را به‌عنوان پلتفرم مورد استفاده خود انتخاب کرده‌اند، که با توجه به کاهش محبوبیت این شبکه اجتماعی در ایران طی سال‌های اخیر، شاید چندان هم دور از انتظار نبود. همچنین، حدود ۱.۵ درصد از مخاطبان گزینه «سایر» را انتخاب کردند.
آشنایی چندساله با فکت‌نامه
در پاسخ به این پرسش که «چه مدت است که با فکت‌نامه آشنایی دارید؟» مشخص شد که بیش از نیم از مخاطبان فکت‌نامه (شرکت‌کنندگان در نظرخواهی) بین یک تا سه سال است که کارهای ما را دنبال می‌کنند. همچنین حدود ۱۹ درصد از آنها بین ۳ تا ۵ سال است که مخاطب فکت‌نامه‌اند و ۹.۸ درصد نیز بیش از ۵ سال است که با فکت‌نامه آشنایی دارند. در این بخش، حدود ۱۸ درصد نیز گفته‌اند که کمتر از یک سال است که به جمع مخاطبان فکت‌نامه اضافه شده‌اند.
فکت‌چک مسئولان و شایعات آنلاین
یکی از سوالات (چند گزینه‌ای) مهم این نظرخواهی این بود که پرسیدیم «دوست دارید فکت‌نامه بیشتر روی چه موضوعاتی تمرکز کند؟»
پاسخ‌های متنوعی دریافت کردیم که اصلی‌ترین آنها «بررسی اظهارات مسئولان و شخصیت‌ها» و «شایعات آنلاین» بود که هر کدام با حدود ۷۵ درصد در رتبه‌های نخست قرار گرفتند. پس از این دو، بیش از ۶۰ درصد از شرکت‌کنندگان پیشنهاد دادند که به موضوع «دیس‌اینفورمیشن‌ها» پرداخته شود. «موضوعات مربوط به علم و شبه‌علم»، «مطالب رسانه‌های رسمی» و «اقتصاد و فساد» نیز هر کدام با حدود ۵۵ درصد، از دیگر موضوعاتی بودند که مخاطبان توصیه کردند به آنها توجه کنیم.
حدود ۲۵ درصد از شرکت‌کنندگان علاقه‌مند بودند که فکت‌نامه به تولید «محتوای آموزشی» بپردازد و ۲۱.۶ درصد نیز موضوع «اینترنت و فناوری اطلاعات» را انتخاب کردند.
حدود ۳ درصد نیز گزینه «سایر» را انتخاب کردند و در تشریح آن، به موضوعات مختلفی از جمله حقوق بین‌الملل، خرافات، زندانیان سیاسی، نسبت‌های فامیلی مسئولان جمهوری اسلامی و اطلاعات نادرستی که درباره تاریخ ایران توسط جمهوری اسلامی رواج داده شده است، اشاره کردند.
ناآگاهی از امکان «پیشنهاد سوژه»
یکی از بخش‌های قابل توجه برای ما، پاسخ مخاطبان به این پرسش بود که «آیا می‌دانید می‌توانید به تیم فکت‌نامه سوژه پیشنهاد بدهید؟»
حدود نیمی از پاسخ‌دهندگان (بطور دقیق ۴۸.۵ درصد) پاسخ دادند که «تا این لحظه از این امکان بی‌خبر بودم.» این شاید به دلیل ضعف ما در اطلاع‌رسانی این مساله باشد. بله، تمام مخاطبان می‌توانند از طریق شبکه‌های اجتماعی از جمله بخش «ارتباط با ادمین» کانال تلگرامی فکت‌نامه، سوژه‌های مورد نظر خود را برای ما ارسال کنند. ما تمام پیام‌ها را مرور می‌کنیم و تا حد توان، آنها را بررسی خواهیم کرد.
از سوی دیگر، ۳۱ درصد گفته‌اند از این امکان باخبرند اما تا کنون سوژه‌ای به فکت‌نامه پیشنهاد نکرده‌اند. همچنین، حدود ۲۱ درصد این گزینه را انتخاب کرده‌اند که «بله و در گذشته سوژه پیشنهاد کرده‌ام.»
فکت‌نامه؛ رسانه تاثیرگذار
سوال بعدی ما این بود که «آیا دنبال کردن فکت‌نامه تأثیر مثبتی در نوع برخورد شما با اخبار و اطلاعات نادرست داشته است؟» پاسخ‌ها به این سوال بر اساس یک مقیاس ۱ تا ۱۰ تنظیم شده بود؛ به‌طوری‌که عدد ۱ یعنی «به هیچ وجه» تاثیری نداشته و عدد ۱۰ نیز نشان‌دهنده تأثیرگذاری «خیلی زیاد» بود.
نتایج، برای ما امیدوارکننده بود. بالاترین درصد پاسخ‌ها به عدد ۱۰ اختصاص داشت و ۴۱.۳ درصد از شرکت‌کنندگان آن را انتخاب کردند. به‌ترتیب، اعداد ۹ تا ۵ با درصدهای ۱۳.۶، ۲۱.۲، ۱۰.۵، ۴.۸ و ۴.۴ درصد در رتبه‌های بعدی قرار گرفتند. بر این اساس، مجموع شرکت‌کنندگانی که نمرات متوسط به بالا (۵ تا ۱۰) را انتخاب کرده‌اند، حدود ۹۶ درصد است. این یعنی فکت‌چک‌ها و سایر مطالب فکت‌نامه تأثیر قابل قبولی بر اکثر مخاطبان شرکت‌کننده در این نظرخواهی داشته‌اند.
در عین حال، ۴.۲ درصد از شرکت‌کنندگان گزینه‌های ۱ تا ۴ را انتخاب کرده‌اند، که نشان‌دهنده عدم تأثیرگذاری قابل‌توجه مطالب فکت‌نامه برای این گروه از مخاطبان است.
مکتب‌خانه و قالب‌های مورد نظر مخاطبان
اگر از مخاطبان قدیمی‌تر فکت‌نامه باشید یا تاکنون به وبسایت ما مراجعه کرده باشید، احتمالاً بخش «مکتب‌خانه» را دیده‌اید. در این بخش، مجموعه‌ای از محتواهای آموزشی ارائه کرده‌ایم که به منظور ارتقای آگاهی و مهارت‌های راستی‌آزمایی مخاطبان طراحی شده‌اند.
در نظرخواهی اخیر، از مخاطبان پرسیده شد که محتوای آموزشی فکت‌نامه تا چه اندازه برای آنها مفید بوده است. نتایج نشان داد که بیش از ۴۴ درصد از شرکت‌کنندگان، محتوای مکتب‌خانه را مفید دانسته‌اند، حدود ۱.۵ درصد آن را غیرمفید ارزیابی کرده‌اند و ۵۴.۴ درصد نیز اظهار داشته‌اند که تاکنون محتوای آموزشی ما را ندیده‌اند.
این آمار نیز نشان می‌دهد که لازم است مطالب آموزشی خود را بیشتر و بهتر در اختیار مخاطبان قرار دهیم.
در همین راستا پرسیدیم که مخاطبان «کدام قالب را برای محتوای آموزشی در جهت مقابله با اطلاعات نادرست ترجیح می‌دهید؟» گزینه‌های پیش‌فرض شامل «متن/مقاله»، «ویدیوهای کوتاه»، «پادکست»، و «وبینار آموزشی» بود. همچنین گزینه‌ای تحت عنوان «سایر» نیز برای دریافت پیشنهادهای دیگر در نظر گرفته شد.
براساس نتایج، حدود ۴۵ درصد از شرکت‌کنندگان قالب «متن» را انتخاب کردند، اما ۳۵ درصد ترجیح می‌دهند محتوای آموزشی را به صورت ویدیوهای کوتاه دریافت کنند. گزینه «پادکست» با ۱۸.۳ درصد در رتبه سوم قرار گرفت و حدود یک درصد مخاطبان قالب «وبینار آموزشی» را انتخاب کردند.
در میان افرادی (حدود ۲ درصد) که گزینه «سایر» را برگزیده بودند، برخی به ترکیبی از قالب‌های موجود اشاره کردند. برای مثال، عده‌ای بیان کردند که ترجیح می‌دهند هم ویدیو تماشا کنند و هم پادکست گوش دهند یا از ترکیب مقاله و ویدیو بهره‌مند شوند. تعدادی نیز به اهمیت استفاده از گرافیک در محتوای آموزشی تأکید داشتند.
رضایت بالا از مستندهای فکت‌نامه
فکت‌نامه تاکنون ۱۳ مستند تهیه و منتشر کرده است. در این نظرخواهی از مخاطبان سوال کردیم که نظرشان درباره این مستندها چیست؟
بر اساس نتایج دریافت‌شده، بیشترین پاسخ را عدد ۱۰ به خود اختصاص داد و حدود ۲۹ درصد ابراز کرده‌اند که به نظرشان مستندهای فکت‌نامه «خیلی خوب» است. در واقع حدود ۹۶ درصد از شرکت‌کنندگان نمره‌های ۵ به بالا را به مستندهای فکت‌نامه داده‌اند که نشان‌دهنده میزان قابل‌قبول رضایت مخاطبان است.
با این حال، حدود ۴ درصد از شرکت‌کنندگان هم نمره‌های ۱ تا ۴ را انتخاب کرده‌اند و به نظرشان مستندها رضایت‌بخش نبوده است.
در این نظرخواهی، بخشی نیز برای توضیحات بیشتر درباره مستندها در نظر گرفته شده بود تا مخاطبان بتوانند نظرات و پیشنهادات خود را در این باره بیان کنند. تعدادی از مخاطبان نکاتی را مطرح کرده‌اند که حتما مد نظر تیم فکت‌نامه قرار خواهد گرفت.
بی‌طرفی فکت‌نامه در نگاه مخاطبان
بی‌طرفی یک اصل حیاتی در کار درستی‌سنجی است و یکی از مهمترین پرسش‌های ما در این نظرخواهی این بود که نظر شما را درباره گرایش فکت‌نامه پرسیدیم. جای خرسندی است که اکثر مخاطبان (حتی بیش از نظرخواهی پنج سال قبل) فکت‌نامه را بی‌طرف توصیف کرده‌اند. به نظر بیش از ۷۱ درصد شرکت‌کنندگان، فکت‌نامه «بی‌طرف» است.
از سوی دیگر، حدود ۱۲ درصد معتقدند نگاه فکت‌نامه «جانبدارانه و مخالف جمهوری اسلامی» است و یک درصد نیز می‌گویند خروجی ما «جانبدارانه و موافق جمهوری اسلامی» بوده است. همچنین ۱۵.۶ درصد درباره گرایش ما نظر قطعی نداده‌اند و گزینه «نمی‌دانم / مطمئن نیستم» را انتخاب کرده‌اند.
سپاس از پیشنهادها
به عنوان آخرین پرسش، از مخاطبان خواستیم تا هر انتقاد، پیشنهاد و نظری درباره عملکرد فکت‌نامه دارند، با ما در میان بگذارند. حدود ۲۰ درصد از کل ۱۱۴۸ شرکت‌کنندگان در این نظرخواهی، نظرات و انتقادات متنوع و کارگشایی را برای ما ارسال کردند. ما در تحریریه فکت‌نامه، این پیشنهادها و نظرات را مرور و بررسی می‌کنیم؛ پیشنهادهایی که برخی از حالا همین الان بخشی از برنامه‌های آینده ما برای سال‌های پیش هستند.
