در روزهای گذشته به دنبال قتل غزل (مونا) حیدری در اهواز، بحث درباره کودک‌همسری در ایران بالا گرفته است. بر اساس برخی گفته‌ها او در سن ۱۲ سالگی با قاتل ازدواج کرده است. در بعضی روایت‌ها هم گفته شده خانم حیدری در زمان ازدواج ۱۵ ساله بوده است، اما با توجه به اظهارات پدر او در گفت‌وگو با خبرگزاری فارس و اشاره او به اخذ گواهی رشد، به نظر می‌رسد روایت اول، یعنی ازدواج در سن ۱۲ سالگی واقعیت داشته باشد.
غزل حیدری یکی از قربانیان کودک‌همسری در ایران است، پدیده‌ای که طبق آمارهای رسمی -دست کم در برخی مناطق کشور- رواج دارد.
یونیسف ازدواج در سن پایین‌تر از ۱۸ سال را کودک‌همسری تعریف می‌کند، اما در قوانین ایران هیچ تعریف واضح و دقیقی وجود ندارد.
برخی با استناد به ماده ۱۰۴۱ قانون مدنی که در در ۲۷ آذر ۱۳۷۹ اصلاح شده، سن کمتر از ۱۳ سال را مبنای تعریف قانونی کودک‌همسری در ایران می‌دانند. در این ماده گفته شده:
«عقد نکاح دختر قبل از رسیدن به سن ۱۳ سال تمام شمسی و پسر قبل از رسیدن به سن ۱۵ سال تمام شمسی منوط است به اذن ولی به شرط مصلحت با تشخیص دادگاه صالح.»
با این همه این ماده قانونی راه را برای ثبت رسمی ازدواج‌هایی که در آن سن دختر کمتر از ۱۳ سال است باز گذاشته است، چنانکه محاسبه داده‌های خام سازمان ثبت احوال ایران نشان می‌دهد طی سال‌های ۱۳۹۲ تا ۱۳۹۹ در مجموع ۱۳,۴۸۷ مورد ازدواج دختران زیر ۱۳ سال در ایران به ثبت رسیده است. یعنی طبق قانون تمامی این موارد با «اجازه» ولی و تشخیص «مصلحت» از سوی دادگاه انجام شده‌اند.
نمودار و جدول زیر نشان می‌دهد وضعیت ازدواج دختران زیر ۱۳ سال، زیر ۱۵ سال و زیر ۱۸ سال در ۸سال گذشته چگونه بوده است.
داده‌های این جدول نشان می‌دهد در ۸ سال گذشته از هر هزار ازدواج ۲/۶ مورد سن دختر کمتر از ۱۳ سال بوده و از هر ۲۰ ازدواج تقریبا یکی (۵/۳ درصد) سن دختر کمتر از ۱۵ سال بوده است.
اگر استاندارد بین‌المللی را مبنا قرار دهیم، در این صورت نرخ کودک‌همسری در ایران رشد قابل توجهی می‌کند. طبق آمار از مجموع ۵,۱۷۴,۵۲۴ ازدواج ثبت شده در سال‌های ۹۲ تا ۹۹ در ۱,۰۷۷,۴۴۹ مورد سن دختر کمتر از ۱۸ سال بوده است.
اگر آمار ازدواج زیر ۱۸ سال پسران را هم در نظر بگیریم باید ۱۲,۵۵۰ مورد ازدواج ثبت شده در فاصله سال‌های ۱۳۹۲ تا ۱۳۹۹ را به این آمار اضافه کنیم. از این میان در ۳۲۸۸ ازدواج سن پسر کمتر از ۱۵ سال بوده است.
به عبارتی در ۸ سال گذشته بر اساس معیارهای بین‌المللی از هر ۵ ازدواج رسمی، دست کم یک مورد مصداق کودک‌همسری بوده است.
وضعیت اما در همه جای ایران یکی نیست. تجزیه و تحلیل داده‌های سازمان ثبت احوال نشان می‌دهد آمار کودک‌همسری در شمال شرق، جنوب شرق و شمال غرب ایران، بحرانی‌تر از سایر مناطق کشور است.
نقشه‌های زیر نشان می‌دهد نسبت ازدواج دختران کم سن و سال در سال ۱۳۹۹ استان‌های مختلف چگونه بوده است.
بیشترین نسبت ازدواج زیر ۱۸ سال به ترتیب در استان‌های سیستان و بلوچستان (۳۶درصد)، خراسان شمالی (۳۵درصد)، خراسان رضوی (۳۳درصد)، زنجان (۳۲ درصد) و استان‌های آذربایجان شرقی و اردبیل (۳۱درصد) بوده است. به عبارت ساده چیزی حدود یک سوم ازدواج‌های ثبت شه در این استان‌ها با معیارهای بین‌المللی کودک‌همسری بوده‌اند.
بیشترین نسبت ازدواج زیر ۱۵ سال نیز در استان زنجان با رکورد ۱۴درصد ثبت شده است. بعد از زنجان خراسان شمالی با ۱۳درصد و استان‌های خراسان رضوی، آذربایجان شرقی و اردبیل با ۱۱درصد در صدر فهرست کودک‌همسری قرار دارند.
رکورددار بلامنازع ازدواج‌های زیر ۱۳ سال هم استان زنجان است. طبق آمار رسمی از مجموع ۸۲۲۷ ازدواج ثبت شده در سال ۱۳۹۹ در این استان، در ۷۵ مورد سن دختر کمتر از ۱۳ سال بوده است. به جز زنجان وضعیت ازدواج زیر ۱۳ سال در استان‌های آذربایجان شرقی، همدان، خراسان رضوی و سیستان و بلوچستان هم بحرانی است.
کانون بحران کودک‌همسری
از نظر تعداد شهرستان‌های مشهد، اهواز، تبریز، زاهدان، اردبیل، قم، تربت جام، نیشابور، ارومیه و بجنورد ۱۰ شهری‌اند که در سال ۱۳۹۹ بالاترین آمار ازدواج دختران زیر ۱۸ سال در آنها ثبت شده‌است.
شهرستان‌های مشهد، تبریز، اهواز، خدابنده و اردبیل بالاترین آمار ازدواج دختران زیر ۱۵ سال را داشته‌اند.
بالاترین آمار ازدواج دختران زیر ۱۳ سال نیز در شهرستان‌های خدابنده، بستان‌آباد، قوچان، زاهدان و ملکان به ثبت رسیده است.
اما اگر نسبت ازدواج کودکان به کل ازدواج‌ها را در نظر بگیریم، شهرستان سرعین در استان اردبیل بالاترین آمار ازدواج زیر ۱۸ سال را داشته است. در سال ۹۹ بیش از ۵۵ درصد ازدواج‌های ثبت‌شده در این شهر طبق معیارهای بین‌المللی مصداق کودک‌همسری بوده‌است. به جز سرعین دو شهرستان زاوه در خراسان رضوی و بستان آباد در استان آذربایجان شرقی بالاترین نسبت ازدواج دختران زیر ۱۸ سال را داشته‌اند.
سرعین و بستان‌آباد در نسبت ازدواج دختران زیر ۱۵ سال هم صدرنشینند. بعد از این دو، شهرستان خدابنده قرار دارد.
بالاترین نسبت ازدواج زیر ۱۳ سال نیز در بستان‌آباد به ثبت رسیده است. بعد از این شهرستان خدابنده در استان زنجان و ملکان در استان آذربایجان شرقی بیشترین نسبت ازدواج زیر ۱۳ سال را در کل ایران دارند.
جدول اینتراکتیو زیر که قابلیت جست‌وجو و مرتب‌سازی را دارد آمارهای کودک‌همسری را در ۴۳۹ شهرستان ایران را در دسترس عموم قرار می‌دهد.
آمارهای رسمی در ایران نشان می‌دهند طی ۸ سال گذشته بیش از یک پنجم ازدواج‌های ثبت شده در ایران بر اساس معیارهای بین‌المللی مصداق کودک‌همسری بوده‌اند.
در فاصله سال‌های ۱۳۹۲ تا ۱۳۹۹ بیش از ۵ میلیون ازدواج در دفاتر ثبت احوال ازدواج ثبت شده در سال‌های ۹۲ تا ۹۹ در ۱,۰۷۷,۴۴۹ مورد سن دختر و در ۱۲,۵۵۰ مورد سن پسر کمتر از ۱۸ سال بوده است. به عبارتی هر ۵ ازدواج رسمی، دست‌کم یک مورد مصداق کودک‌همسری است.
در یک چهارم ازدواج‌های زیر ۱۸ سال سن دختر ۱۴ سال یا کمتر بوده است. مجموع ازدواج دختران در سال‌های ۹۲ تا ۹۹ نزدیک به ۲۷۵ هزار مورد است. با اینکه قانون مدنی شرایط ازدواج دختران زیر ۱۳ سال را مشروط به «رضایت ولی» و «مصلحت دادگاه» کرده، اما در ۸ سال گذشته حدود ۱۳ هزار و ۵۰۰ واقعه ازدواج در ایران رسما به ثبت رسیده است.
طبق آمار رسمی سال ۱۳۹۹ بیشترین آمار ازدواج کودکان دختر، چه از نظر تعداد و چه از نظر نسبت ازدواج در استان‌های شرق و شمال شرقی و شمال غربی و سیستان و بلوچستان ثبت می‌شود. استان‌های سیستان و بلوچستان، خراسان شمالی، خراسان رضوی، زنجان و استان‌های آذربایجان شرقی و اردبیل بالاترین نسبت ازدواج دختران زیر ۱۸ سال را در ایران دارند.
نسبت ازدواج زیر ۱۳ سال نیز در استان‌های زنجان، آذربایجان شرقی، همدان، خراسان رضوی و سیستان و بلوچستان با اختلاف قابل توجهی بیش از سایر استان‌ها است.
بیشترین ازدواج ثبت شده دختران زیر ۱۸ سال در شهرستان‌های مشهد، اهواز، تبریز، زاهدان، اردبیل، قم، تربت جام، نیشابور، ارومیه و بجنورد رخ داده که در سال ۱۳۹۹ بالاترین آمار ازدواج دختران زیر ۱۸ سال در آنها ثبت شده است. بالاترین آمار ازدواج دختران زیر ۱۳ سال نیز در شهرستان‌های خدابنده، بستان‌آباد، قوچان، زاهدان و ملکان به ثبت رسیده است.
در سه شهرستان سرعین، زاوه و بستان‌آباد در بیش از نیمی از ازدواج‌های ثبت شده سن دختر کمتر از ۱۸ سال بوده است. سرعین و بستان‌آباد و خدابنده رکورد ازدواج زیر ۱۵ سال دختران را نیز در اختیار دارند. در ازدواج دختران زیر ۱۳ سال هم بالاترین نسبت به کل ازدواج‌ها مربوط به شهرستان‌های بستان‌آباد، خدابنده و ملکان است.