ادعای نادرست درباره اختراع جوان ایرانی برای تولید مصالح ساختمانی از زباله

در اینستاگرام ویدیویی دست به دست می‌شود که ادعا می‌کند جوانی ایرانی به نام «سجاد حبیبی» با یک «اختراع» توانسته «برای اولین‌بار در جهان» پسماندهای شهری را به مصالح ساختمانی تبدیل کند.

ویدیوهایی (لینک ۱، لینک ۲، لینک ۳، لینک ۴) که با این مضمون ساخته شده‌اند، بسیار زیادند و متن‌های آنها با هم تفاوت‌های جزئی دارند. مثلا در برخی از آن‌ها ادعا شده که «آمریکا خواسته به این جوان نابغه ویزا دهد اما او حاضر نشده کشورش را ترک کند» و چندین مدال طلا برده و برخی مدعی شده‌اند که «‌انقدر سفارش‌ها زیاد است که کارگاهش جوابگو نیست و او قصد دارد یک کارخانه بزرگ احداث کند». اما ادعای اصلی که در تمام ویدیوها مطرح شده این است که «اختراع سجاد حبیبی، نخبه‌ی اهل چابکسر، برای اولین بار در جهان، زباله‌های دفنی غیرقابل بازیافت را به مصالح ساختمانی تبدیل کرد».

این ادعاها نادرست و ویدیوها مربوط به خبری قدیمی است.

بر اساس گزارش‌های صدا و سیما، سجاد حبیبی سال ۱۳۹۸ ایده تولید مصالح ساختمانی از پسماندهای شهری را به شهرداری چابکسر داد و اغلب خبرها و تصاویری که در ویدیوهای اخیر آمده نیز مربوط به همان زمان است. با این حال حبیبی هیچ اختراعی ثبت نکرده است و هیچ فعالیت تحقیقاتی یا مقاله منتشرشده‌ای با نام او وجود ندارد. ضمن اینکه ایده تولید مصالح از پسماند هم برای اولین‌بار نیست که در جهان طرح و اجرا می‌شود.

ایده سجاد حبیبی چه بود؟

در آذر ۱۳۹۸ رئیس مرکز رشد واحد‌های فناور شهرستان رودسر گفت که یکی از شرکت‌های مستقر در مرکز رشد این شهرستان موفق شده «به صورت پایلوت از پسماند زباله، مصالح تولید کند». او گفته بود که محصولات تولیدی این شرکت در قالب جدول، بلوک، گنگ، موزاییک هستند و به‌زودی وارد بازار مصارف ساختمانی خواهند شد.

همزمان شبکه استانی گیلان، به محل کارگاه این شرکت رفت و از محصولات تولیدشده مثل بلوک‌ها و جدول‌ها و نحوه پیشرفت کار، گزارشی تهیه و پخش کرد. تصاویری که در ویدیوهای اخیر اینستاگرام دیده می‌شوند، اغلب از همان گزارش صداوسیما برداشته شده‌اند. البته بخش‌هایی از این ویدیوهای جدید، ساخته هوش مصنوعی هستند.

در این گزارش علاوه بر دیگر عوامل پروژه، با سجاد حبیبی به عنوان «طراح تولید مصالح بتنی از زباله» گفت‌وگو کردند.

در گزارش خبرگزاری صدا و سیمای گیلان آمده که محصولات بتنی این شرکت دانش‌بنیان برای انجام آزمایش‌های استحکام به آزمایشگاه بتن نشتارود فرستاده و تایید شدند. بنا بر این گزارش، مسئول کنترل کیفیت شرکت آتیه‌سازان بتن مازندران گفته بود که «تولید مصالح ساختمانی از ریجکت‌های زباله آزمایش‌های مقاومت ۷روزه و ۲۸روزه را با موفقیت پشت سر گذاشته است». در همین گزارش تصویری، تصویری با عنوان «گواهی تاییدیه آزمایشگاهی محصول» نیز دیده می‌شود.

با این حال در فروردین ۱۳۹۹، در گفت‌وگوی خبرگزاری بازار با سجاد حبیبی، از او به عنوان «مجری و ایده‌پرداز اصلی ساخت مصالح ساختمانی با زباله غیربازیافت» نام برده شد که «اکنون در حال توسعه شرکت در تمام شهرهای گیلان و سپس کل کشور است.»

حبیبی به عنوان مدیرعامل شرکت «سمام‌گستر دم‌کش» در سال ۱۳۹۸ با شهرداری چابکسر برای تبدیل زباله‌ها به مصالح و بازیافت ‌آن‌ها به توافق رسید. شرکت در سال ۱۳۹۰ تاسیس شده بود. نام این شرکت به مدیریت سجاد حبیبی سال ۲۰۲۰ در لیست برندگان مدال نقره‌ نمایشگاه اختراعات ترکیه قرار داشت. البته رسانه‌های رسمی و بزرگ ترکیه تنها برندگان جوایز بزرگ را به طور مستقل و مفصل پوشش دادند اما لیست کامل برندگان در وبلاگ شخصی داوود گولچ روزنامه‌نگار و مجری ترکیه‌ای منتشر شده و نام سجاد حبیبی و شرکت آن‌ها در لیست وجود دارد. هدف این نمایشگاه که هر سال در ترکیه برگزار می‌شود معرفی اختراعات جدید، طرح‌های فناورانه و پروژه‌های استارتاپی است.

با وجود ادعاهای مطرح‌شده در ویدیوها مبنی بر «گسترش کار» و احتمال «تاسیس کارخانه»، از سال ۱۳۹۹ به بعد دیگر در هیچ رسانه یا سامانه صنعتی و پژوهشی، اثری از سجاد حبیبی، شرکت او یا فعالیت‌های مرتبط با «تبدیل زباله به مصالح ساختمانی» و امکان سفارش یا محل فروش محصولات پیدا نشد. در گزارش‌های تلویزیونی هم آنچه که دیده می‌شود، تنها یک کارگاه کوچک است.

صفحه مرتبط به این شرکت در پارک علم و فناوری نیز هیچ اطلاعاتی به جز یک آدرس ایمیل ندارد؛ تا چند هفته پیش که ویدیوهای مورد بحث به طور گسترده در اینستاگرام به اشتراک گذاشته شد.

بخش تحقیقاتی آکادمیک پروژه

سجاد حبیبی جیردهی، در «درسنامه‌»ای که در سایتی به نام «یارش» منتشر شده، درباره خودش، چگونگی آغاز، روند و پیشرفت کار توضیحاتی داده است. یارش، «سامانه آنلاین دفتر هنر و ادبیات پیشرفت گیلان برای آشنایی معلمین، فعالان فرهنگی، اولیا و دانش‌آموزان دغدغه‌مند در حوزه حفظ سرمایه انسانی و هویت ایرانی» معرفی شده است. در این درسنامه سجاد حبیبی گفته است که سال ۱۳۸۸ در رشته «بازیافت و مدیریت پسماند» فارغ‌التحصیل شد. او درباره مقطع تحصیلی و دانشگاه محل تحصیل خود توضیحی نداد.

او در بخشی از درس‌نامه می‌نویسد:

«به‌همراه دوستانم که همگی تحصیل‌کردۀ رشتۀ بازیافت‌اند، شبانه‌روزی روی بازیافت زباله‌ها مطالعه کردیم تا به این نتیجه رسیدیم که آن‌ها را تبدیل به مصالح ساختمانی کنیم. با کمک هم مصالح جدید را ساختیم. چند باری طول کشید تا آزمایش‌هایمان نتیجۀ دل‌خواه را داشته باشند. بالاخره پس از مدتی، سازه‌هایمان از استحکام کافی برخوردار شد. در مرحلۀ بعدی تحقیق دربارۀ ساختار را شروع کردیم. از آن مرحله هم سربلند بیرون آمدیم و پروژۀ بهره‌برداری را کلید زدیم».

سجاد حبیبی هیچ فعالیت تحقیقاتی یا مقاله منتشرشده‌ای ندارد که بتواند به عنوان شواهد آکادمیک برای فعالیت او مورد استناد قرار بگیرد. علاوه بر این او در هیچ گفت‌وگو یا مقاله‌ای هم جزئیات یا نحوه عملکرد خود را نه به عنوان «مخترع» و نه حتی به عنوان «طراح» یک پروژه، توضیح نداده است.

اختراع چیست؟

در بسیاری از ویدیوهای بازنشرشده اینستاگرام، اشاره و تاکید اصلی بر «اختراع» سجاد حبیبی است که امکان تبدیل زباله به مصالح ساختمانی را ایجاد می‌کند. طبق قانون ثبت اختراعات، طرح‌های صنعتی و علائم تجاری مصوب سال ۱۳۸۶، اختراع نتیجه فکر فرد یا افراد است که برای اولین‌بار راه‌حل فنی جدیدی برای یک مشکل ارائه می‌کند.

در ایران هم در سازمان جهانی مالکیت فکری (WIPO)، سه شرط برای ثبت اختراع وجود دارد؛ شرط اول جدید بودن است، به این معنا که نباید قبلا در هیچ نقطه دنیا انجام یا توضیح داده شده باشد، مثلا در مقاله، شبکه اجتماعی و حتی پایان نامه. شرط دوم گام ابتکاری است، به این معنا که برای یک فرد دارای مهارت عادی در آن رشته نباید بدیهی باشد و شرط آخر، کاربرد صنعتی داشتن است، به این معنا که امکان ساخت، استفاده یا ارائه خدمات بر اساس آن وجود داشته باشد.

با این تعریف، نظریه‌های علمی، روش‌های تشخیص و درمان، طرح‌های زیبایی‌شناختی، کشفیات طبیعی، و روش‌های انجام امور ذهنی یا تجاری «اختراع» به حساب نمی‌آیند.

ادعای اختراع، بدون وجود ثبت در نهادهای بین‌المللی (مثل WIPO) و نهاد داخلی (اداره مالکیت صنعتی ایران)، از نظر علمی و قانونی قابل تردید جدی است. جست‌وجوی نام «سجاد حبیبی» در هیچ‌کدام از این سایت‌ها نتیجه‌ای نداشت. بنابراین حتی اگر ایده‌ای جدید و خلاقانه باشد (که نیست)، عدم ثبت به معنای آن است که شرایط لازم برای نام گرفتن «اختراع» را نداشته است.

ایده‌های «تولید مصالح ساختمانی از پسماند شهری» در ایران و جهان

تحقیق در زمینه استفاده از پسماندهای شهری برای تولید مصالح ساختمانی در دنیا سابقه زیادی دارد و در برخی کشورها به نتیجه و بهره‌برداری رسیده است.

در بریتانیا، شرکت Carbon8 از سال ۲۰۱۰ با استفاده از فناوری «کربناسیون تسریع‌شده» مشغول به‌کار شده است. این شرکت ضایعات حاصل از زباله‌سوزها مثل خاکستر و رسوبات پس‌ از سوزاندن را تثبیت کرده و به سنگ‌دانه ساختمانی (aggregate) تبدیل می‌کند.

همچنین شرکت UBQ Materials از سال حدود ۲۰۱۲ فعالیت می‌کند و فناوری منحصر‌به‌فردی دارد که زباله شهری مخلوط (MSW) شامل ارگانیک‌ها، پلاستیک و کاغذ را به یک ترموپلاستیک بیوپایه تبدیل می‌کند. این ترموپلاستیک جدید به نام UBQ می‌تواند جایگزین پلاستیک‌های نفتی شود و در صنایع ساختمان، خودرو و لجستیک کاربرد دارد. ظرفیت کارخانه‌ای این شرکت در هلند حدود ۱۰۴ تن زباله در سال است که معادل تولید ۸۰ هزار تن UBQ است.

در تایوان، Miniwiz یکی از پیشگامان عصر «آپ‌سایکلینگ زباله» است که از سال ۲۰۰۵ فعال است. طبق گزارش «Taiwan Today» در سال ۲۰۲۲ بیش از ۱۲۰۰ نوع ماده بازیافتی تولید کرده است که از زباله‌های مختلف الکترونیکی، شیشه، پلاستیک و فلز به دست می‌آیند. همچنین بر اساس این گزارش در ایجاد زیرساخت‌های ماژولار مثل بخش‌های بیمارستانی (MAC ward) مشارکت داشته‌اند. یکی از پروژه‌های معروف آن، «EcoARK» است، ساختمانی ۹ طبقه در تایپه که با استفاده از حدود ۳۰۰ تن بطری پلاستیکی بازیافتی ساخته شده است.

ایده تولید مصالح ساختمانی از پسماند شهری، در خود ایران هم سابقه علمی و پژوهشی گسترده‌ای دارد. تحقیقات متعددی انجام شده که نشان داده خاکستر حاصل از سوزاندن زباله شهری می‌تواند به عنوان جایگزینی برای بخشی از سیمان یا ماسه در بتن مورد استفاده قرار گیرد. برای نمونه، پژوهشی در دانشگاه خوزستان نشان داد که افزودن درصد محدودی از خاکستر زباله به بتن می‌تواند کاهش آلایندگی و مصرف انرژی را به همراه داشته باشد، در حالی که خواص مکانیکی بتن حفظ می‌شود و مشابه آن، مطالعه‌ای در دانشگاه پیام نور به تعیین نقطه بهینه استفاده از خاکستر زباله‌سوز برای حفظ مقاومت فشاری بتن پرداخته است.

پژوهش‌های دیگری نیز به بررسی روش‌های بهینه استفاده از خاکستر زباله و نخاله‌های شهری پرداخته‌اند و تلاش کرده‌اند درصد بهینه افزودن این مواد به بتن را تعیین کنند تا خواص فشاری و دوام مصالح حفظ شود.

در مجموع، شواهد موجود نشان می‌دهند که ایده «تولید مصالح ساختمانی از پسماند شهری» در جهان و ایران پیش از این مورد مطالعه قرار گرفته است. البته اجرایی‌شدن آن در ایران برای اولین‌بار در استان گیلان و توسط تیم سجاد حبیبی انجام شد، گرچه به نظر می‌آید کار ادامه پیدا نکرده و متوقف شده است.

با این توضیحات، فکت‌نامه به ادعاهای مطرح‌شده درباره «اختراع جوان ایرانی برای تولید مصالح ساختمانی از زباله» نشان نادرست می‌دهد.