مقایسه گمراه‌کننده روزنامه چارسوق از وضع فقر در دولت‌های روحانی و رئیسی

روزنامه چارسوق در شماره روز شنبه ۲۴ آبان ماه ۱۴۰۴ به استناد داده‌های بانک‌جهانی نوشت؛ «در دولت سیزدهم، جمعیت فقرا در ایران ۱۰ میلیون نفر کاهش یافت.»

ادعاهای مطرح شده در این گزارش، در شبکه‌های اجتماعی بازتاب گسترده‌ای داشت. مثلا کانال تلگرامی «ضد شبهه» این مطلب را با تاکید بر این جمله از گزارش که «روحانی ۱۳ میلیون نفر رو برد زیر خط فقر ، شهید رئیسی ۱۰ میلیونشون رو نجات داد» بازنشر کرد.

در بخشی از این گزارش آمده است: «بانک جهانی در گزارش جدید خود از وضعیت فقر در ایران، اعلام کرد در حالی که در ۸ سال دولت حسن روحانی حدود ۱۳ میلیون نفر به تعداد فقرا اضافه شدند اما در ۳ سال دولت شهید رئیسی ۱۰ میلیون نفر از زیر خط فقر خارج شدند.»

چرا این مقایسه، گمراه‌کننده است؟

داده‌هایی از بانک‌جهانی که به آن استناد شده، مربوط به جمعیت زیر فقر و نسبت فقرا به کل جمعیت بر مبنای برابری قدرت خرید ۸.۳ دلار در روز است.

در این گزارش، وضعیت فقرا و نسبت فقر در سال نخست دولت حسن روحانی یعنی سال ۲۰۱۳ میلادی معادل ۱۳۹۲ خورشیدی در نظر گرفته شده و این اعداد و ارقام با وضعیت این شاخص‌ها در سال ۲۰۲۰ میلادی معادل ۱۳۹۹ به عنوان سال پایانی دولت دوم حسن روحانی، مقایسه شده‌اند.

بر اساس این مقایسه نسبت فقرا از ۳۹.۷۹ درصد در سال ۱۳۹۲ به ۴۸.۴۱ درصد افزایش یافته است؛ رشدی ۸.۶۲ واحد درصدی که افزایش جمعیت فقرا بر مبنای ۸.۳ دلار در روز را به همراه داشته است.

بانک جهانی جمعیت افرادی با روزانه کمتر ۸.۳ دلار درآمد بر حسب ارزش برابری قدرت خرید را در سال ۲۰۱۳ (۱۳۹۲)، اندکی بیش از ۳۲ میلیون و ۹۰هزار نفر برآورد کرده، این جمعیت در سال ۲۰۲۰ میلادی (۱۳۹۹) حدود ۴۲ میلیون و ۵۵۰ هزار نفر گزارش شده است که به معنای افزایش ۱۰ میلیون و ۴۶۰ هزار نفری تعداد این افراد است.

مبنای نادرست برای سال پایانی دولت‌ها

یکی از مشکلات این مقایسه این است که در آن، سال پایانی دولت روحانی، به جای سال ۱۴۰۰، سال ۱۳۹۹ در نظر گرفته شده است.

دولت یازدهم یعنی دولت نخست حسن روحانی در مرداد ۱۳۹۲ آغاز به کار کرد و در مرداد سال ۱۴۰۰ به کار خود پایان داد، شاید یکی از دلایل انتخاب سال ۱۳۹۹ به عنوان سال پایانی کار دولت، این باشد که بدترین وضعیت تعداد فقرا و نسبت فقر مربوط به سال ۱۳۹۹ بوده است.

یک بار همین محاسبات را با در نظر گرفتن اعداد و ارقام مربوط به شمار و نسبت افراد با پایین‌تر از درآمد ۸.۳ دلار در روز در سال ۱۴۰۰ انجام می‌دهیم. بانک جهانی تعداد فقرا در سال ۲۰۲۱ میلادی (۱۴۰۰) را ۳۷ میلیون و ۹۴۰ هزار نفر برآورد کرده که ۵ میلیون و ۸۵۰ هزار نفر بیشتر از تعداد این افراد در سال ۲۰۱۳ (۱۳۹۲) است.

نسبت این فقرا به کل جمعیت نیز از ۳۹.۷۹ درصد در سال ۲۰۱۳ (۱۳۹۲) با ۲.۹۸ واحد-درصد افزایش به ۴۲.۷۷ درصد در سال ۲۰۲۱ میلادی (۱۴۰۰) رسید.

برای آنکه ادعای مطرح شده در گزارش یعنی افزایش ۱۳ میلیون نفری فقرا در دوره حسن روحانی درست باشد باید سال ابتدایی دولت روحانی را سال ۲۰۱۲ یعنی سال ۱۳۹۱ در نظر گرفته شود که تعداد فقرا ۲۹ میلیون و ۵۹۰ هزار نفر گزارش شده تا با مقایسه این تعداد فقرا در سال ۲۰۲۰ (۱۳۹۹) به عدد ۱۲.۹۶ میلیون نفری برسیم.

برای بررسی وضعیت این آمار در دولت ابراهیم رئیسی نیازمند آمار و ارقام سال ۱۴۰۳ هستیم که بانک جهانی در این گزارش هنوز این آمارها را منتشر نکرده است.

آخرین آماری که بانک جهانی از این شاخص‌ها ارايه کرده، مربوط به سال ۲۰۲۳ میلادی که می‌توان آن را با چند ماه اختلاف، معادل سال ۱۴۰۲ خورشیدی در نظر گرفت.

همانطور که اشاره شد، بر اساس داده‌های بانک جهانی، نسبت فقرای با درآمد روزانه کمتر از ۸.۳ دلار بر حسب ارزش برابری قدرت خرید در سال ۲۰۲۱ (۱۴۰۰) ۴۲.۷۷ درصد بود، این نسبت در سال ۲۰۲۳ میلادی (۱۴۰۲) به ۳۶.۰۵ درصد رسید که به معنای کاهش ۶.۷۲ واحد-درصدی این نسبت است.

تعداد فقرا نیز از ۳۷ میلیون و ۹۴۰ هزار نفر در ابتدای دوره به ۳۲ میلیون و ۷۴۰ هزار نفر رسیده که به معنای کاهش ۵ میلیون و ۲۰۰ هزار نفری افراد با درآمد روزانه کمتر از ۸.۳ دلار، ظرف این دو سال است.

تغییرات سالانه‌ای که در نظر گرفته نشده است

در گزارش روزنامه چارسوق و بازنشر های بعدی، برای اینکه عدد کاهش بیش از ۱۰ میلیون نفر جمعیت فقرای با درآمد روزانه کمتر از ۸.۳ دلار در دولت ابراهیم رئیسی به دست آید، اعداد و ارقام سال ۲۰۲۳ (۱۴۰۲) با آمار مربوط به سال ۲۰۲۰ میلادی برابر با ۱۳۹۹ خورشیدی مقایسه شده است.

اینکه تعداد و نسبت فقرای با درآمد روزانه کمتر از ۸.۳ دلار در مقایسه دو مقطع ابتدا و انتهای دولت حسن روحانی افزایش داشته و همین شاخص‌ها در مقایسه ابتدا و انتهای دوره دولت ابراهیم رئیسی با کاهش همراه بوده، نکته درستی است اما عدد و رقم‌های این افزایش و کاهش با آنچه در این گزارش‌ها آمده تفاوت دارد.

در عین حال، بررسی و مقایسه تعداد و نسبت فقرا در سال‌های دوره مقایسه شده یعنی از ابتدای سال ۲۰۱۳ تا ۲۰۲۳ میلادی نشان می‌دهد که این شاخص‌ها در طول دوره، نوسان‌هایی را تجربه کرده است.

به طور مثال نسبت و تعداد فقرای با درآمد روزانه کمتر از ۸.۳ دلار در سال ۲۰۱۷ میلادی برابر با ۱۳۹۶ خورشیدی با کاهش روبرو بوده است همین روند نزولی در سال ۲۰۲۱ هم قابل شناسایی است.

افزایش رشد اقتصادی ناشی از تاثیر برجام بین سال‌های ۱۳۹۵ تا زمان خروج آمریکا از برجام در اردیبهشت ۱۳۹۷ می‌توان عامل موثری در کاهش میزان فقر در ایران باشد. همچنین در دوره‌هایی که اقتصاد ایران افزایش رقم پرداختی یارانه نقدی یا اجرای طرح‌های حمایتی جدید را تجربه کرده است با کاهش شمار و نسبت فقرا همزمان شده است.

سال ۱۳۹۹ مصادف با اجرای طرح کمک معیشتی دولت حسن روحانی است که بر اساس آن متناسب با تعداد افراد خانوار، کمک معیشتی تحت عنوان یارانه بنزین از ۵۵ هزار تومان برای خانوارهای یک نفره تا ۲۰۵ هزار تومان برای خانوارهای پنج نفره و بیشتر پرداخت شد.

یارانه‌بگیران در سال ۱۴۰۰ علاوه بر یارانه نقدی و یارانه معیشتی بنزین چند دور یارانه‌های مناسبتی نیز دریافت کردند.

هر بار افزایش یارانه‌ها، اثرات محدودی بر تعداد و نسبت فقرا به جا می گذارد اما به دلیل پایداری تورم‌های بالا از یک سو و رشد اقتصادی اندک از سوی دیگر این طرح‌های حمایتی به سرعت اثر خود را از دست داده و تعداد و نسبت فقرا به قبل از اعطای این کمک‌ها بازمی‌گردد.

از این رو می‌‌توان انتظار داشت، افزایش رقم یارانه به ۳۰۰ و ۴۰۰ هزار تومان در سال ۱۴۰۲ و اعطای اعتبار برای اجرای طرح کالابرگ، اثر مشابهی همچون دفعات قبل بر شاخص‌های فقر در سال ۱۴۰۳ به جا بگذارد.

در واقع، بدون کنترل تورم، این نگرانی باقی می‌ماند که تاثیر افزایش میزان یارانه و دیگر طرح‌ها و کمک‌های حمایتی، اثر اولیه را از دست داده و بی‌تاثیر بر قدرت خرید خانوارها و ترمیم وضعیت معیشتی آنها شود.

گزارش‌های رسمی در این باره چه می‌گوید؟

علاوه بر این‌ها، مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی نیز در گزارشی با عنوان «وضعیت فقر و ویژگی‌های فقرا در دهه گذشته (دهه ۹۰)» که در خرداد ۱۴۰۲ منتشر شد، اشاره کرده است که « از سال ۱۳۹۰ به بعد نرخ فقر روند افزایشی داشته به طوری که از ۱۹.۴ درصد در سال ۱۳۹۰ به ۳۰.۴ درصد در سال ۱۴۰۰ رسیده است. با این حال در این میان طی سالهای ۱۳۹۳ تا ۱۳۹۶ کاهش جزئی در نرخ فقر رخ داده است. نرخ فقر در سال ۱۴۰۰ نیز کاهش ۰.۹ واحد درصدی داشته است.»

مرکز پژوهش‌های مجلس در این گزارش، کاهش فقر را با رشد اقتصادی و افزایش اشتغال مرتبط دانسته و نوشت: «به نظر می‌رسد رشد ۴.۳ درصدی اقتصاد در سال ۱۴۰۰ به همراه افزایش نسبی اشتغال در این سال نسبت به سال ۱۳۹۹ باعث کاهش نرخ فقر شده است.»

بر اساس یافته‌های این گزارش نرخ فقر در ایران از سال ۱۳۹۸ تا سال ۱۴۰۰ که داده‌های آن در زمان تدوین گزارش در دسترس بوده، در حدود ۳۰ درصد در نوسان بوده است.

البته نرخ فقر مورد نظر در این گزارش، «فقر مطلق است که به حداقل‌های استاندارد زندگی اشاره دارد و با هزینه‌ی کمتر از این مقدار، نگرانی‌هایی در خصوص سوء تغذیه برای فرد وجود دارد.»

در گزارش دیگری از مرکز پژوهش های مجلس که در آبان ماه سال ۱۴۰۳ منتشر شد و به بررسی احکام لایحه بودجه ۱۴۰۴ می‌پرداخت، آمار جدیدتری از تغییرات نرخ فقر ارائه شده است.

در این گزارش آمده است: «نرخ فقر در ایران از ابتدای دهه ۹۰ تا سال ۱۳۹۶ روند ثابتی داشته است اما از سال ۱۳۹۶ تا ۱۳۹۸ حدود ده درصد افزایش یافته و از سطح ۲۰ درصد به ۳۰ درصد رسیده است.»

بر اساس یافته‌های این مرکز، «از سال ۱۳۹۸ به بعد نرخ فقر نوسان بسیار اندکی داشته و همواره در حدود سطح ۳۰ درصد باقی مانده به صورتی که نرخ فقر در سطح ۳۰ درصد به تعادل رسیده است.»

داده‌های مرکز پژوهش‌های مجلس تایید می‌کند نرخ فقر که در سال ۱۴۰۰ اندکی کاهش یافته بود از سال ۱۴۰۱ دوباره روندی صعودی به خود گرفته به طوری که نرخ فقر در سال ۱۴۰۲ تا ۳۰.۰۸ درصد افزایش یافت.

ابراهیم رئیسی از مرداد ۱۴۰۰ ریاست دولت را برعهده داشته و افزایش نرخ فقر در سال ۱۴۰۲ آنطور که مرکز پژوهش‌های مجلس گزارش داده، به معنای افزایش تعداد فقراست که با ادعای روزنامه چارسوق مطابقت ندارد.