سقوط جایگاه اقتصادی ایران در منطقه در دو دهه اخیر

محسن زنگنه، نماینده مجلس شورای اسلامی و رئیس کمیته نظارت بر اجرای برنامه هفتم توسعه، سه‌شنبه ۲۰ آبان‌ماه در صحن علنی مجلس، گفت: «در سال ۲۰۱۰ جمهوری اسلامی با اختلاف اولین رتبه را در تولید ناخالص داخلی داشته اما امروز با اختلاف نفر [در رتبه پنجم] هستیم.»

این نماینده مجلس به صراحت و شفاف اشاره نکرده مقایسه ارزش تولید ناخالص داخلی ایران با کدام کشورها انجام شده اما از رتبه‌های اعلام شده از سوی زنگنه و همچنین فضای کلی سخنان او که درباره عملکرد سال نخست برنامه هفتم بود، می‌توان حدس زد که منظور او جایگاه ایران از لحاظ ارزش تولید ناخالص داخلی در میان کشورهای منطقه و همسایه ایران است.

گزارش‌دهی سازمان‌های مختلف بین‌المللی به لحاظ مناطق مختلف جهان یکسان نیست به طور مثال، صندوق بین‌المللی پول در گزارش‌های دوره‌ای خود، ایران را در میان کشورهای خاورمیانه و آسیای میانه (ME&CA) دسته بندی می‌کند.

بانک جهانی اما در دسته‌بندی‌های منطقه‌ای خود، ایران را در میان کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا موسوم به منطقه مِنا (MENA) جای داده است، سازمان ملل متحد نیز از همین تقسیم بندی منطقه‌ای بهره می‌برد.

صرف‌نظر از تقسیم‌بندی کشورها و تعریف مناطق مختلف بر اساس جغرافیا، گاهی در گزارش‌های اقتصادی، دسته‌بندی کشورها بر پایه سطح درآمدهای مختلف انجام می‌شود.

علاوه بر این، استفاده از ارزش تولید ناخالص داخلی برای مقایسه اندازه یا قدرت اقتصادی کشورها نیز مناقشه برانگیز است به ویژه زمانی که قرار می‌شود این ارزش به ارز ملی کشورها به دلار یا ارز واحدی بیان شود. این دشواری زمان دوچندان می‌شود که یکی از کشورهای این مقایسه همچون ایران با نظام چند نرخی ارزی مواجه باشد که مبنای گزارش‌دهی و محاسبه تولید ناخالص داخلی به یکی از این ارزها یا سبدی از آنها یا نرخی میانگین، می‌توان نتایجی به کلی متفاوت برجای بگذارد، فکت‌نامه پیش از این در گزارش‌های متفاوتی به گمراه‌کنندگی و مشکلات استفاده از ارزش دلاری تولید ناخالص داخلی برای رتبه بندی کشورها پرداخته است.

با این توضیحات درباره تعاریف و شیوه‌های مختلف تقسیم‌بندی کشورها، ارزش تولید ناخالص داخلی ایران را با کشورهای همسایه و منطقه در دو مقطع سال‌های ۲۰۱۰ میلادی و آخرین گزارش‌های منتشرشده از سوی صندوق بین‌المللی پول و بانک جهانی مقایسه می‌کنیم.

رتبه ایران در گزارش‌های معتبر

بر اساس داده‌های صندوق بین‌المللی پول، ارزش جاری تولید ناخالص داخلی ایران در سال ۲۰۱۰ میلادی، ایران در سال ۲۰۱۰ میلادی، ۵۹۸.۶ میلیارد دلار ارزیابی شده است.

مطابق تقسیم بندی صندوق بین‌المللی پول، در میان کشورهای منطقه خاورمیانه و آسیای مرکزی ایران با این میزان ارزش تولید ناخالص داخلی رتبه نخست را داشته است.

پس از ایران، عربستان سعودی با بیش از ۵۲۸ میلیارد دلار، در رتبه دوم قرار داشت. اما اگر کشور ترکیه را به عنوان یکی از همسایگان ایران به کشورهای حاضر در این مقایسه اضافه کنیم، ترکیه با تولید ناخالص داخلی بیشتر از ۷۸۳ میلیارد دلار، بالاتر از ایران می‌ایستد و ایران را به رتبه دوم بالاترین ارزش تولید ناخالص داخلی انتقال می‌دهد.

صندوق بین‌المللی پول پیش‌بینی کرده، ارزش جاری تولید ناخالص داخلی ایران در سال ۲۰۲۵ میلادی به رقم ۳۵۶.۵ میلیارد دلار برسد. با این رقم بدون در نظر گرفتن ترکیه، ایران در رده پنجم و با درنظرگرفتن ترکیه در رتبه ششم بالاترین تولید ناخالص داخلی در میان کشورهای منطقه قرار می‌گیرد.

ترکیه، عربستان سعودی، اسرائیل، امارات متحده عربی و پاکستان کشورهایی هستند که در سال ۲۰۲۵ میلادی، ارزش تولید ناخالص داخلی بالاتر از ایران خواهند داشت.

اگر مبنای مقایسه را به داده‌های بانک جهانی تغییر دهیم، باز نتایج تقریبا مشابهی به دست می‌آید. ارزش جاری تولید ناخالص داخلی ایران در سال ۲۰۱۰ میلادی بر اساس محاسبات بانک جهانی، اندکی بیش از ۴۸۷ میلیارد دلار است، رتبه ایران با این تولید ناخالص داخلی پس از ترکیه و عربستان سعودی رتبه سوم بوده است.

بر اساس محاسبات بانک جهانی، در سال ۲۰۲۴ میلادی تولید ناخالص داخلی ایران به ۴۳۷ میلیارد دلار کاهش یافت و ایران با این میزان تولید ناخالص داخلی پس از چهار كشور منطقه شامل ترکیه، عربستان سعودی، اسرائیل و امارات متحده عربی در جایگاه پنجم قرار گرفت.

مجموعه این مقایسه‌ها نشان می‌دهد اصل آنچه منظور نظر محسن زنگنه بوده، اتفاق افتاده است به این معنی که بر اساس رتبه‌بندی کشورهای منطقه بر حسب ارزش تولید ناخالص داخلی، رتبه ایران از سال ۲۰۱۰ تا سال ۲۰۲۴ یا ۲۰۲۵ میلادی تنزل کرده و جایگاه ایران نیز با افت همراه بوده است.

اما اینکه ایران در سال ۲۰۱۰ در میان کشورهای منطقه و همسایه، رتبه نخست را در اختیار داشته و این جایگاه در سال جاری میلادی به رده پنجم تنزل کرده است، بسته به اینکه ترکیه را در این مقایسه‌ها لحاظ کنیم یا خیر و اینکه داده‌های صندوق بین‌المللی پول را مبنای مقایسه قرار دهیم یا مبنای این قیاس آمار بانک جهانی باشد، تفاوت‌هایی دارد.

با این حساب جمله محسن زنگنه، عضو کمیسیون برنامه و بودجه مجلس شورای اسلامی که گفته: «در سال ۲۰۱۰ جمهوری اسلامی با اختلاف اولین رتبه را در تولید ناخالص داخلی کشور داشته اما امروز با اختلاف نفر [در رتبه پنجم] هستیم.» نشان «نیمه‌درست» می‌گیرد.