راجی، «کشف حجاب» زنان و آنچه در سودان می‌گذرد

در روزهای گذشته و بعد از انتشار گسترده اخبار درگیری‌های سودان، ویدیویی از یک سخنرانی محمد حسین راجی، ‏‏مدیر اندیشکده راهبردی سعدا منتشر شد که می‌گوید «ریشه اتفاقات تلخ امروز در سودان ماجرای کشف حجاب یک زن بود».

این ادعای او در رسانه‌های نزدیک به حکومت مانند خبرگزاری فارس و شبکه‌های اجتماعی هم بازنشر شد.

راجی در این ویدیو ضمن بازخوانی اتفاقات اخیر سودان آنچه در این کشور می‌گذرد را به خواست زنان سودانی در بیش از دو دهه پیش پیوند می‌زند او می‌گوید:

«بعد از این که در سال ۱۹۸۹ عمر البشیر در سودان بر سر کار آمد و یک سری اقدامات مختلف انجام داد. مثل اجباری کردن حجاب و ممنوع کردن مشروبات الکلی و حذف رابطه با اسرائیل و حمایت از فلسطین و خلاصه اینجور کارها انجام دارد. از آن طرف فشار آمریکا بسیار زیاد شد. تا این که کم‌کم بعد از مدتی سودان عقب‌نشینی کرد، رابطه با امریکا برقرار کرد. رابطه با فلسطین را مقداری کم کرد. رابطه با ایران را کم کرد. اما هر چه جلوتر می‌آمد، می‌دید امریکا داره بدعهدی‌اش بیشتر میشه. خب، سودان تصمیم گرفت مجدداً برگرده به اون شرایط قبل خودش. تصمیمی که آمریکا گرفت این بود که سودان را کاملاً از بین ببره و عمر البشیر را سرنگون بکنه. در ژانویه سال ۲۰۰۹، یه اتفاق بسیار عجیبی در سودان افتاد. یک خانمی به نام لبنا احمد حسین کشف حجاب کرد و آمد توی خیابون. خب، پلیس دستگیرش کرد. سازمان ملل ورود پیدا کرد. کشورهای مختلف یک پروپاگاندای خیلی وحشتناکی رو ضد عمر البشیر رفتند. پلیس وارد شد. صد و پنجاه نفر که اعتراض کرده بودند از خانم‌ها چهل نفرشون رو دستگیر کرد و خلاصه یک جنبش بزرگی رو در سودان اینها راه انداختند.

«سازمان سیها»، یک سازمان فمینیستیه که برای حمایت از زنان در شاخ آفریقا شکل گرفته حمایتهای گسترده‌اش رو از جنبش فمینیستی سودان شروع کرد. شعار اینها، این شعار بود. آزادی، صلح، عدالت. یعنی شعار اصلیشون بود. شلوغی های مختلفی، جنبش های مختلفی اینها انجام دادند کمابیش اوج می گرفت و از بین میرفت.

تا اینکه سال ۲۰۱۸، سودان تصمیم گرفت یارانه بنزین و نون رو بردارد. سر این جریان یک شورش بسیار بزرگی در سودان شروع شد که با همون گروه قبل خواننده‌ها و امثال این‌ها رهبری این جریان رو به عهده گرفتند. توی این جریان، آلا سیاح حسین، یک خانم خواننده رفت بالای بلندی شروع کرد یک شعری رو خوندن که آهنگش به این صورت بود. «به نام اسلام ما رو کتک زدید، به نام اسلام ما رو سرکوب کردید». تمام این رقاصه‌ها و امثال این‌ها با این جنبش همراهی کردن تا این که بالاخره عمر البشیر رو در سال ۲۰۱۹ این ها سرنگون کردن.

خب موقعی که سرنگون شد جنبش زنان پیروز شد. پس طبیعتن باید به نفع اینا باشه و یک اتفاق خوب براشون بیفته. اما بزرگترین ظلم به زنان از اون تاریخ در سودان شروع شد.

به عنوان نمونه همین خواننده‌ها که انقلاب کرده بودن عاشه الجبل رفت توی یک کنسرتی شروع کنه و خوندن شش تا جوون سودانی بهش تعرض کردند. بهرحال زنان روی آرامش رو ندیدند. خواستن یک قدم جلو برند و دو قدم عقب آمدند.

یکی دیگه از خوانندگان به نام خانم شادن جردود توی یکی از این تیراندازی و کشته شد. به شدت سطح تحصیلات خانمها و سوادشون آمد پایین بهداشتشون بسیار بد شد. خودکشی‌هاشون افزایش پیدا کرد.بیماری‌ها روانی پیدا کردند. مصرف مشروبات الکلی زیاد شد. فرزندهای نامشروع زیاد شد.

و اینها تازه فهمیدن که چه اشتباه بزرگی رو انجام دادن. باز بعد از اون ارتشیا ورود پیدا کردن. یک کودتای دیگه انجام دادن. و خلاصه دیگه بعد از اون جنبش آزادیی که اینها داشتند و اون کشف حجابی که به اسم آزادی اینها در پیش گرفتند تا به امروز زنان سودان روی آسایش و روی خوش رو به خودشون ندیدند».

در این حدود چهار دقیقه راجی به صورت گزینشی و گاه نادرست اتفاقاتی که در چهار دهه در سودان روی داد را توضیح می‌دهد. در صورت‌بندی او « کشف حجاب» لبنا احمد حسین در سال ۲۰۰۹ باعث سرنگونی عمر البشیر ده سال بعد از آن، در سال ۲۰۱۹ شد و حالا به جنگ داخلی و کشتار گسترده در سودان در سال ۲۰۲۵ انجامید. پیداست که چنین برداشت و بازخوانی تقلیل گرایانه‌ای از تحولات تاریخی کشوری که طی چهار دهه انقلاب، کودتا و جنگ داخلی به خود دیده پیشاپیش گمراه‌کننده است.

در ادامه این درستی‌سنجی تلاش می‌کنیم در حد ممکن به دلایل و انگیزه‌های جنگ داخلی خونین در سودان بپردازیم و همچنین بررسی کنیم که در سال ۲۰۰۹ در این کشور چه اتفاقی روی داد و دامنه اثر آن تا به کجا بود.

شلوار پوشیدن لبنی احمد الحسین در سال ۲۰۰۹

در سپتامبر ۲۰۰۹، شهریور سال ۱۳۸۸، «لبنی احمد الحسین»، زن سودانی به دلیل پوشیدن شلوار معادل ۲۰۰ دلار جریمه نقدی شد، او از پرداخت جریمه خودداری کرد و زندانی شد.

لبنی احمد الحسین، روزنامه‌نگار، در آن زمان به همراه دوازده زن دیگر در رستورانی در خارطوم، پایتخت سودان، به علت پوشیدن شلوار دستگیر شده بودند. لبنی بنا بر روایت خودش شلوار سبز گشاد بر تن و روسری گل‌دار بر سر داشت. او آن روز را اینگونه برای گاردین روایت می‌کند:

«ما ۱۳ نفر بودیم، و تنها وجه اشتراکمان این بود که شلوار پوشیده بودیم. ده نفر از آن‌ها گفتند که گناهکارند و همان‌جا هرکدام ۱۰ ضربه شلاق خوردند و ۲۵۰ پوند سودانی (حدود ۶۵ پوند استرلینگ) جریمه شدند. یکی از دخترها فقط ۱۳ یا ۱۴ سال داشت، آن‌قدر ترسیده بود که روی خودش ادرار کرد».

لبنی و دو زن دیگر از دادن جریمه سرباز زدند و لبنی درخواست وکیل داد، و همین باعث شد پرونده‌اش به تعویق بیفتد. نبیل ادیب، وکیل لبنی، در مصاحبه با بی‌بی‌سی گفته بود که موکلش جریمه حدود ۲۰۰دلاری را هم را نپرداخته تا به حکم دادگاه مشروعیتی نداده باشد. پیش از جلسه نخست دادگاه، لبنی احمد الحسین ۵۰۰ کارت دعوت چاپ کرد و ایمیلی با عنوان «دعوت‌نامه لبنی حسین برای حضور در مراسم شلاق خوردنش فردا» برای دوستانش فرستاد. در جلسه دادگاه، لبنی که در آن زمان کارمند اطلاع‌رسانی سازمان ملل بود استعفا داد تا از مصونیت خود صرف‌نظر کرده و آزادانه از خود دفاع کند.

به گفته لبنی از زمان کودتای عمر البشیر در سال ۱۹۸۹، زنان چنین مجازات‌هایی را اغلب در سکوت تحمل کردند و او دیگر نمی خواست سکوت کند.

این اتفاق در همان زمان واکنش‌های داخلی و بین‌المللی زیادی در پی داشت. تظاهرکنندگان زن شلوارپوش در بیرون دادگاه او تظاهرات کردند و با پلیس درگیر شدند. بان کی مون، دبیرکل وقت سازمان ملل، نگرانی خود را ابراز کرد و رسانه‌‌های بین‌المللی با لبنی احمد الحسین مصاحبه کردند و این اخبار را پوشش دادند (لینک۱، لینک۲).

در همان سال ۲۰۰۹ و پس از بازداشت لبنی الحسین در سودان ابتکار «نه به سرکوب زنان» شکل گرفت. فعالیت عمده این نهاد مدنی پایش نقض حقوق زنان، فعالیت‌های آگاهی‌بخشی و مطالبه‌گری و کمک حقوقی و پشتیبانی مالی به قربانیان بود. این جمعیت یکی از ۲۲ گروه امضا کننده «اعلامیه نیروهای آزادی و تغییر» در ژانویه ۲۰۱۹ بود، ائتلافی که در انقلاب ۲۰۱۸–۲۰۱۹ سودان نقش مهمی داشت.

حکومت و سرنگونی عمر البشیر

در زمستان ۲۰۱۸ در سودان در پی موج نارضایتی و اعتراضات سراسری، که زنان هم در آن نقش فعال داشتند، و فشار ارتش، حکومت عمر البشیر در آوریل ۲۰۱۹ سرنگون شد و ارتش با کودتا قدرت را در دست گرفت.

عمر البشیر خود در سال ۱۹۸۹ در نتیجه یک کودتای نظامی به قدرت رسیده بود. در طول زمامداری او سودان درگیر جنگ داخلی از جمله در سودان جنوبی و دارفور بود که هزاران کشته و خرابی‌های فراوان به جای گذاشت. در ژوئیه ۲۰۰۸، دادستان دادگاه بین‌المللی کیفری خواستار صدور حکم بازداشت بشیر شد، در ۴ مارس ۲۰۰۹، دادگاه بین‌المللی برای نخستین‌بار در تاریخ خود علیه یک رئیس‌جمهور در حال حکومت حکم بازداشت صادر کرد و در نهایت در ژوئیه ۲۰۱۰ حکم دوم صادر شد و بشیر به ارتکاب جنایت علیه بشریت، جنایات جنگی و نسل‌کشی در دارفور متهم شد.

در این سال‌ها اقتصاد سودان در نتیجه تحریم‌های بین‌المللی، فساد گسترده و جدایی سودان جنوبی، که سه‌چهارم منابع نفتی کشور را در اختیار داشت، بحران‌زده بود. افزایش قیمت نان و سوخت در اواخر سال ۲۰۱۸ موجی از اعتراضات سراسری به راه انداخت. این اعتراضات به‌تدریج رنگ سیاسی به خود گرفت و مردم خواهان برکناری بشیر شدند.

در ماه مارس ۲۰۱۹، تظاهرکنندگان در مقابل مقر فرماندهی ارتش در خارطوم تجمع کردند و از ارتش خواستند تا در کنار مردم بایستد. سرانجام در ۱۱ آوریل ۲۰۱۹ ارتش سودان با انتشار بیانیه‌ای از برکناری عمر البشیر خبر داد و اعلام کرد که قدرت را به «شورای نظامی انتقالی» واگذار کرده است. بشیر و برخی از نزدیک‌ترین هم‌پیمانانش بازداشت شدند.

این روزها در سودان چه می‌گذرد؟

درگیری‌های خونین داخلی که در حال حاضر در سودان در جریان است در ادامه دور آخر کشمکش‌هایی در این کشور است که از آوریل ۲۰۲۳ آغاز شد. این کشتارها پس از درگیری بر سر قدرت میان ارتش و گروه شبه‌نظامی قدرتمند «نیروهای پشتیبانی سریع» (RSF) به شکل یک جنگ داخلی تمام عیار درآمد.

این جنگ به قحطی و ادعاهای نسل‌کشی در منطقه دارفور غربی منجر شده و نگرانی‌های گسترده‌ای درباره ساکنان شهر «الفاشر»، که به تازگی به تصرف RSF درآمده، ایجاد کرد. آمارها می‌گوید که در این مدت بیش از ۱۵۰ هزار نفر در سراسر کشور کشته شدند و حدود ۱۲ میلیون نفر از خانه‌های خود گریخته‌اند؛ سازمان ملل متحد این وضعیت را «بزرگ‌ترین بحران انسانی جهان» نامیده است.

چرا جنگ داخلی شعله‌ور شد؟

این تنش‌ها ادامه درگیری‌هایی است که پس از سرنگونی حکومت «عمر البشیر» در سال ۲۰۱۹ آغاز شد. بعد از عمر البشیر، دولت مشترک نظامی موقت شکل گرفت که قرار بود بعد از یک سال به کار خود خاتمه دهد، اما این اتفاق نیافتاد و این دولت موقت هم در اکتبر ۲۰۲۱ با کودتای دیگری سرنگون شد. این کودتا به دست دو نفر انجام شد، کسانی که حالا با یکدیگر درگیر جنگند: ژنرال عبدالفتاح البرهان، فرمانده ارتش و رئیس فعلی کشور و ژنرال محمد حمدان دقلو معروف به حِمیدتی، فرمانده RSF.ژنرال البرهان و ژنرال دقلو درباره مسیر آینده کشور و طرح انتقال قدرت به حکومت غیرنظامی دچار اختلاف شدند. نقطه‌ی اصلی اختلاف، برنامه‌هایی برای ادغام حدود ۱۰۰ هزار نیروی RSF در ارتش و این مسئله بود که چه کسی فرمانده نیروی جدید خواهد شد. شک و تردیدها بر این بود که هر دو ژنرال می‌خواستند قدرت خود را حفظ کنند و حاضر نبودند ثروت و نفوذشان را از دست بدهند.

درگیری‌های مسلحانه میان دو طرف در ۱۵ آوریل ۲۰۲۳ پس از چند روز تنش آغاز شد، زمانی که نیروهای RSF در سراسر کشور مستقر شدند، اقدامی که ارتش آن را تهدیدی مستقیم تلقی کرد. مشخص نیست چه کسی نخستین گلوله را شلیک کرد، اما نبرد به سرعت شدت گرفت و نیروهای RSF بخش زیادی از خارطوم را تصرف کردند، تا زمانی که ارتش تقریباً دو سال بعد، در مارس ۲۰۲۵، دوباره کنترل آن را به دست گرفت.

نیروهای پشتیبانی سریع (RSF) چه کسانی هستند؟

RSF در سال ۲۰۱۳ از دل شبه‌نظامیان بدنام «جنجوید» در دارفور شکل گرفت؛ گروهی که متهم به نسل‌کشی و پاک‌سازی قومی علیه جمعیت غیر عرب آن منطقه بود. ژنرال حمیدتی این نیرو را به قدرتی بزرگ تبدیل کرد که در جنگ‌های یمن و لیبی هم مداخله کرده است. او کنترل برخی معادن طلا را در دست دارد و گفته می‌شود طلا را به امارات متحده عربی قاچاق می‌کند.

در ژوئن ۲۰۲۵، RSF کنترل مناطق مرزی با لیبی و مصر را در دست گرفت و در اکتبر همان سال، شهر استراتژیک «الفاشر» را تصرف کرد. اکنون تقریباً سراسر دارفور و بخش‌هایی از کردفان در اختیار آن است.

ارتش چه مناطقی را در کنترل دارد؟

ارتش کنترل بیشتر مناطق شمالی و شرقی را حفظ کرده و از حمایت مصر برخوردار است. البرهان مقر فرماندهی خود را در بندر سودان در کنار دریای سرخ مستقر کرده است، اما این شهر نیز در امان نیست؛ RSF در مارس ۲۰۲۵ حمله پهپادی شدیدی به آن انجام داد. بازپس‌گیری خارطوم و کاخ ریاست‌جمهوری در مارس برای ارتش پیروزی بزرگی بود. با این حال، شهر تقریباً به ویرانه‌ای تبدیل شده است: ساختمان‌ها سوخته، بیمارستان‌ها نابود و فرودگاه بین‌المللی تخریب شده‌اند. ارتش همچنین ایالت مهم «الجزیره» را بازپس گرفت، اما سقوط «الفاشر» در اکتبر ۲۰۲۵ شکست بزرگی بود. RSF برای ۱۸ ماه شهر را محاصره کرد، بیمارستان‌ها را هدف قرار داد، غذا را قطع کرد و اردوگاه آوارگان «زمزم» را نابود ساخت.

با توجه به اطلاعات موجود پیداست، این ادعا که ریشه کشتار خونین فعلی سودان، شلوار پوشیدن زنی در سال ۲۰۰۹ و مبارزات مدنی زنان برای به دست آوردن آزادی‌های اجتماعی است، تا چه اندازه بی‌اساس است. در کشوری که درگیر کودتاهای پی‌در پی، جنگ، استبداد و تجزیه داخلی، فساد، رقابت‌های نظامی و درگیری‌های قبیله‌ای و تحریم خارجی بود، حرکات مدنی زنان اساسا نمی‌توانست پارامتر چندان تعیین‌کننده‌ای در این میان باشد. از این رو فکت‌نامه به این ادعای محمد حسین راجی، ‏‏مدیر اندیشکده راهبردی سعدا که ریشه اتفاقات تلخ امروز در سودان ماجرای کشف حجاب یک زن بود، نشان «شاخ‌دار» می‌دهد.