بودجه نظامی ایران چقدر است؟

موسسه معتبر صلح استکهلم، در آخرین ارزیابی‌های خود، هزینه‌های نظامی جمهوری اسلامی ایران در سال ۱۴۰۳ خورشیدی را ۳۷۳/۶ هزار میلیارد تومان‌ و معادل ۸ میلیارد دلار (۷.۸۹۲) برآورد کرده است. این در حالی است که بر اساس محاسبات فکت‌نامه، بر اساس اعتبارات در نظر گرفته شده برای نیروهای مسلح در قانون بودجه سال ۱۴۰۳ مجموع بودجه نظامی ایران بالغ بر ۷۲۲ هزار میلیارد تومان است که با احتساب متوسط قیمت مرکز مبادله ارز و طلای بانک مرکزی (نیما) ارزش آن حدود ۱۷ میلیارد دلار است. این رقم در سال ۱۴۰۴ به بیش از ۲۳ میلیارد دلار می‌رسد.

موسسه بین‌المللی پژوهش‌های صلح استکهلم (SIPRI)، یکی از معتبرترین مراجع بین‌المللی برای تحقیق در امور نظامی و به تعبیری معتبرترین مرکز برای رده‌بندی کشورها بر اساس هزینه‌های نظامی است؛ اما دلیل اشتباه محققان این موسسه در برآورد بودجه و هزینه‌های نظامی جمهوری اسلامی ایران چه می‌تواند باشد؟

این پرسش، موضوع بیستمین قسمت پادکست هزارداستان بودجه بود. در این اپیزود تلاش کردیم ضمن مرور فکت‌ها و اعداد و ارقام، توضیح دهیم که چگونه پیچیدگی نظام تامین منابع مالی نهادهای نظامی در ایران، بسیاری از رسانه‌ها و مراکز تحقیقاتی، از جمله موسسه سیپری را به خطا می‌اندازد.

اشتباه در برآورد بودجه و هزینه‌های نظامی ایران سه دلیل دارد:

مساله اول، اشتباه در برآورد نرخ برابری ریال و ارز است که باعث می‌شود ارزش دلاری بودجه نظامی ایران کمتر یا حتی بیشتر از واقعیت محاسبه شود.

برخی از پژوهشگران بدون اطلاع از وجود نظام چندنرخی ارز در ایران، برای محاسبات خود از نرخ اسمی استفاده می‌کنند؛ یعنی همچنان ۴۲۰۰ تومان که باعث می‌شود هزینه‌ نظامی ایران چندده برابر بیشتر از واقعیت برآورد شود؛ از آن سو برخی نیز با استناد به نرخ دلار در بازار آزاد هزینه‌های نظامی ایران را کمتر از واقعیت تخمین می‌زنند، در حالی که نیاز ارزی نهادهای نظامی با قیمت بازار آزاد تامین نمی‌شود.

قیمت دیگر، نرخ نیمه‌رسمی مرکز مبادله ارز و طلا هم هست که مبنای تجارت رسمی است. علاوه بر این، نرخ‌های خاص هم وجود دارد که برای امور خاص در نظر گرفته می‌شود؛ مثلا نرخ ارز ترجیحی برای واردات کالاهای اساسی، یا نرخ تبدیل ارز برای موارد خاص در بودجه. به عنوان نمونه در صفحه ۲۱۱ فایل پی‌دی‌اف قانون بودجه ۱۴۰۴، پایین جدول ۲۱ که درباره توزیع سهمیه نفت خام نهادهای نظامی است، نوشته شده:

«میزان نفت قابل تحویل به دستگاههای اجرایی در سقف ارقام فوق با نرخ تسعیر ۶۰۲,۲۸۰ ریال به ازای هر یورو محاسبه شده است.»

در چنین شرایطی بهتر است از نرخ مشخص‌شده در بودجه استفاده کرد؛ اما اگر این نرخ در بودجه ذکر نشده، بهترین راه برای برآورد رقم ارزی، استفاده از متوسط نرخ مرکز مبادله یا همان دلار نیمایی است.

سرپرست برنامه مطالعات هزینه‌های نظامی در موسسه سیپری، اردیبهشت ۱۴۰۴ در گفت‌وگویی با رادیو فردا گفته بود این موسسه در سال‌های اخیر «به جای نرخ ارز ثابت دولتی، از نرخ نیمایی استفاده می‌کند تا ارقام هزینه‌های نظامی ایران دقیق‌تر شود.» با این حال مقایسه اعداد و ارقام ریالی و دلاری سیپری نشان می‌دهدرقم در نظر گرفته شده در محاسبات آنها با متوسط نرخ دلار نیمایی در سال ۱۴۰۳ کمی تفاوت دارد که منجر به بروز خطای محدودی شده است.

مساله دوم که با این اصلاحِ محاسبه، همچنان حل‌نشده باقی می‌ماند، اشتباه در خوانش اعتبارات نیروهای مسلح در بودجه است. در قوانین بودجه سال‌های اخیر، هزینه‌های نیروهای مسلح معمولا از سه منبع تامین می‌شود:

۱- ردیف‌های اصلی:‌ در واقع این بخش، شفاف‌ترین بخش بودجه است که در آن مشخص می‌شود اعتبارات هزینه‌ای و عمرانی هر کدام از نهادها چقدر است. به طور مشخص در بودجه سال ۱۴۰۳ هزینه نهادهای نظامی و نیروهای مسلح در مجموع ۴۶۹ هزار و ۲۱۱ میلیارد تومان است. این رقم، جمع بودجه سپاه و نهادهای وابسته، ارتش، ستاد کل نیروهای مسلح، وزارت دفاع، سازمان تامین اجتماعی نیروهای مسلح، فرماندهی انتظامی، قرارگاه مرکزی خاتم‌الانبیا و قرب بقیه‌الله است. به نظر می‌رسد مبنای محاسبه موسسه سیپری که بودجه سال ۱۴۰۳ نظامی ایران را ۳۷۶ هزار میلیارد تومان محاسبه کرده، همین ردیف‌های اصلی است، با این توضیح که بودجه قرارگاه‌ خاتم‌الانبیا، قرب بقیه‌الله و فرماندهی انتظامی در آن محاسبه نمی‌شوند. این در حالی است که در ایران، فرماندهی انتظامی نیز جزو نیروهای مسلح تحت هماهنگی ستادکل نیروهای مسلح طبقه‌بندی می‌شود. در قانون بودجه ۱۴۰۴ جمع بودجه ریالی نهادهای مسلح در ردیف‌های اصلی به ۶۴۶ هزار میلیارد تومان افزایش پیدا کرده است؛ اما این همه ماجرا و همه منابع مالی نیروهای مسلح نیست.

در نمودار زیر نحوه توزیع اعتبارات ردیف اصلی نیروهای مسلح در سال‌های ۱۴۰۳ و ۱۴۰۴ به تصویر کشیده شده است.

۲- سهمیه نفت خام: در قانون بودجه سال ۱۴۰۴ در مجموع ۷/۵ میلیارد یورو (معادل بیش از ۸/۵ میلیارد دلار) منابع نفت خام بر اساس جدول شماره ۲۱ در اختیار نیروهای مسلح قرار گرفته است. چنانکه پیش‌تر گفته شد، در متن بودجه گفته شده دلارهای نفتی تحویل داده شده به نیروهای مسلح با نرخ تسعیر ۶۰,۲۲۸ تومان به ازای هر یورو محاسبه می‌شوند؛ یعنی ارزش ریالی نفت خام تحویل داده شده به نیروهای مسلح، حدود ۴۵۲ هزار میلیارد تومان است.

در سال ۱۴۰۳ هم طبق جدول شماره ۲۱ در مجموع ۱۷۲ هزار میلیارد تومان نفت خام برای نیروهای نظامی در نظر گرفته شده است.

۳- اعتبارات طرح‌های ویژه: به جز سهمیه نفت خام، نیروهای مسلح طبق قانون بودجه مبالغی را نیز از صندوق توسعه ملی با عنوان طرح‌های ویژه دریافت می‌کنند. این اعتبارات در قانون بودجه ۱۴۰۳ رقم ۸۱ هزار میلیارد تومان و در قانون بودجه ۱۴۰۴ حدود ۱۲۸ هزار میلیارد تومان است.

با این حساب مشخص است که علاوه بر ردیف‌های اصلی، مبالغ قابل توجهی هم به صورت نفت خام و اعتبارات ویژه به نیروهای مسلح پرداخت می‌شود که با احتساب آنها، بودجه نیروهای نظامی ایران در سال ۱۴۰۳ به ۷۲۲ هزار میلیارد تومان و در سال ۱۴۰۴ به ۱۲۲۶ میلیارد تومان می‌رسد. اگر این ارقام را به متوسط نرخ دلار نیمایی در سال ۱۴۰۳ (۴۳,۱۵۰ تومان به ازای هر دلار) و متوسط دلار نیمایی و رقم خاص در نظر گرفته شده در بودجه ۱۴۰۴ (۶۹,۲۶۲ تومان) تقسیم کنیم اعتبارات بودجه نظامی ایران در سال ۱۴۰۳ به ۱۶/۷ میلیارد دلار و در سال ۱۴۰۴ به ۲۳/۴ میلیارد دلار می‌رسد.

مساله سوم، عدم شفافیت است. علاوه بر پیچیدگی ساختاری تامین مالی نیروهای مسلح در بودجه، نهادهای نظامی در ایران منابع دیگری هم دارند که به دلیل عدم شفافیت، هیچ اطلاعاتی درباره آنها در دست نیست. مثلا بودجه نیروی قدس سپاه و فعالیت‌های برون‌مرزی آن کاملا نامشخص است و نهادهای دیگری، از جمله بنگاه‌های اقتصادی زیر نظر نیروهای مسلح در تامین آن نقش فعال دارند. به طور نمونه می‌توان به اظهارات چند سال پیش پرویز فتاح، رئیس پیشین بنیاد تعاون سپاه اشاره کرد که در یک برنامه تلویزیونی، خاطره‌ای از درخواست قاسم سلیمانی از بنیاد تعاون سپاه برای پرداخت حقوق «لشکر فاطمیون» تعریف کرده بود.

هزینه نظامی ایران چقدر است؟ پاسخ دقیق و قطعی به این سوال ممکن نیست، اما آنچه مسلم است، میزان هزینه نظامی ایران، دو تا سه برابر رقمی است که معمولا در گزارش‌های بین‌المللی مطرح می‌شوند.
به عنوان نمونه موسسه معتبر صلح استکهلم (سیپری) در آخرین گزارش خود، ارزش هزینه‌های نظامی ایران را در سال ۲۰۲۴ میلادی کمتر از ۸ میلیارد دلار برآورد کرده است.
اما بررسی داده‌های بودجه سالانه کشور در دو سال اخیر نشان می‌دهد دست‌کم ۲۳ میلیارد دلار از منابع بودجه ۱۴۰۴ و حدود ۱۷ میلیارد دلار از منابع بودجه ۱۴۰۳ به شکل‌های مختلف در اختیار نیروهای مسلح قرار گرفته است.
یکی از دلایل اشتباه برآورد هزینه نظامی ایران، پیچیدگی ساختار تامین مالی نیروهای مسلح و بودجه نظامی ایران است.
در قوانین بودجه، علاوه بر ردیف‌های اصلی منابع دیگری در لابلای تبصره‌ها و بنده‌ها به صورت نفت خام و اعتبارت ارزی صندوق توسعه ملی به نیروهای مسلح پرداخت می‌شود.
به عنوان نمونه در بودجه ۱۴۰۴ در ظاهر اعتبارات نهادهای نظامی، ۱۲ میلیارد دلار (با احتساب متوسط قیمت نیمایی) است، اما به جز این ۸/۵ میلیارد دلار نفت خام و ۲/۵ میلیارد دلار اعتبار طرح‌های ویژه نیز به نیروهای مسلح داده می‌شود.
اگر این مبالغ را با مبلغ ردیف‌های اصلی بودجه نهادهای نظامی جمع کنیم، ارزش بودجه نظامی ایران به سال جاری بیش از ۲۳ میلیارد دلار می‌رسد که حدود سه برابر برآورد‌های بین‌المللی است.
مجموع بودجه نیروهای مسلح در سال ۱۴۰۴، رقم ۱۲۲۶ هزار میلیارد تومان است که معادل حدود یک‌چهارم کل بودجه عمومی کشور در سال ۱۴۰۴ است؛ اما این همه ماجرا نیست. این تنها حساب و کتاب «بخش شفاف بودجه» است.
نهادهای نظامی در ایران منابع دیگری هم دارند که به دلیل عدم شفافیت، اطلاعات چندانی درباره آنها وجود ندارد. در سال‌های گذشته فاش شده که بخشی از هزینه‌های نیروی قدس سپاه را بنگاه‌های اقتصادی سپاه تامین می‌کرده‌اند. هیچ اطلاعی از عملکرد مالی این بنگاه‌ها در دست نیست.