آیا پنل‌های خورشیدی مشکل ناترازی برق در ایران را حل می‌کند؟‌

در روزهای گذشته و همزمان با قطعی‌های گسترده برق در ایران، موضوع استفاده از «پنل‌های خورشیدی» هم در صحبت‌های مسئولان جمهوری اسلامی و هم در رسانه‌ها، به چشم می‌خورد.

رسانه‌های دولتی در ایران «از نصب بیش از ۱۰۰۰ مگاوات پنل خورشیدی تا برنامه‌ریزی برای ۷۰۰۰ مگاوات دیگر» خبر داده‌اند. فاطمه مهاجرانی، سخنگوی دولت، روز ششم شهریور ۱۴۰۴ در X اعلام کرد «دولت برای توسعه انرژی‌های پاک گام‌های جدی برداشته است.»

درست همزمان با این توییت، عباس علی‌آبادی، وزیر نیرو، نیز در برنامه افتتاح طرح‌های این وزارتخانه اعلام کرد:

«امروز ۱۵۰ مگاوات برق خورشیدی در ۸ استان به طور همزمان به‌بهره‌برداری می‌رسد و … پیش‌بینی می‌شود تا پایان سال ۵۰۰۰ مگاوات ظرفیت تولید برق خورشیدی افزوده شود که با احتساب ۲۰۰۰ مگاوات ظرفیت موجود تولید برق تجدیدپذیر، این ظرفیت به ۷۰۰۰ مگاوات می‌رسد.»

چند روز پیش از این خبرگزاری تسنیم نیز در گزارشی از مراسم افتتاح دو نیروگاه خورشیدی در سمنان، با اشاره به صحبت‌های اسکندر مومنی، وزیر کشور نوشت: «راه‌حل دولت برای رفع ناترازی برق؛ توسعه نیروگاه‌های خورشیدی است.»

مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهوری ایران نیز روز چهارم شهریور در یک سخنرانی با اشاره به «ناترازی‌» و مشکل تامین برق گفت: «در تلاش هستیم پنل‌های خورشیدی را در کشور نصب کنیم تا انرژی پاک و بدون آلودگی به دست آوریم.»

این آمار و ارقام برای فکت‌نامه قابل راستی‌آزمایی نیستند، اما به نظر می‌رسد دولت چهاردهم فعالیت نسبتا گسترده‌ای را برای توسعه نیرگاه‌های خورشیدی آغاز کرده است. این مساله در فضای عمومی، رسانه‌ای و شبکه‌های اجتماعی هم بازتاب داشته است، به‌گونه‌ای که گاه تصور شده با بهره‌برداری از نیروگاه‌های خورشیدی جدید، مشکل کسری تراز برق به صورت قطعی حل خواهد شد.

به عنوان نمونه می‌توان به اظهارات یک «کارشناس انرژی» در صدا و سیما اشاره کرد که مدعی است توسعه انرژی خورشیدی «سریع‌ترین راهبرد برای عبور از ناترازی» برق در ایران است. از این فراتر باعث افزایش امنیت انرژی در کشور می‌شود و در معرض تهدید «دشمن» نیز قرار ندارد.

یا در یک نمونه دیگر انجمن انرژی‌های تجدیدپذیر ایران در یک پست اینستاگرامی نوشته: «ایران برای رفع چالش‌های کمبود برق و گاز، به ساخت ۲۵ هزار مگاوات نیروگاه تجدیدپذیر نیاز دارد.»

کسری تراز برق در ایران چقدر است؟‌

طبق آخرین گزارش رسمی (لینک دانلود) در خرداد ۱۴۰۴ تولید همزمان شبکه سراسری در زمان پیک ۵۷,۲۶۶ مگاوات (سهم برق‌آبی و تجدیدپذیر ۵۳۳۵ مگاوات) و پیک تقاضا در روز (ساعت ۱۴:۴۸) ۶۸,۹۹۹ و پیک شب (ساعت ۲۰:۲۴) ۶۵,۶۸۸ مگاوات بوده است. با این حساب در خرداد ماه کسری تراز روز ۱۱۷۳۳ مگاوات و برای شب ۸۴۲۲ مگاوات بوده است. باید توجه داشت این آمار در ماه خرداد و در روزهایی ثبت شده که اولا هنوز تابستان آغاز نشده، علاوه بر این زمان اوج جنگ ۱۲ روزه و تعطیلی بسیاری از ادارات و صنایع است. هنوز آمار مرداد منتشر نشده، اما می‌توان با اطمینان گفت که کسری تراز در مرداد بیش از دو برابر خرداد باشد، چنانکه برآوردها از کسری ۲۵ هزار مگاواتی حکایت دارند.

با این حال به دلیل نبود اطلاعات، چاره‌ای جز استناد به آمارها موجود یعنی آمار خرداد نیست. در همین گزارش خرداد ماه (لینک دانلود) «آمار صنعت آب و برق» ظرفیت نیروگاه‌های خورشیدی ۱۰۲۶ مگاوات بوده است.

دقیقا معلوم نیست چقدر از این ظرفیت در ساعات پیک وارد شبکه سراسری شده، اما مشخص است که کل تولید برق‌آبی و تجدیدپذیر در زمان پیک ۵۳۳۵ مگاوات است در حالی که قدرت عملی این نیروگاه‌های ۱۲,۳۷۵ مگاوات است. یعنی کل ظرفیت موثر در پیک نیروگاه‌های برق‌آبی و تجدیدپذیر حدود ۴۰ درصد است.

چقدر می‌توان روی انرژی خورشیدی برای جبران کسری تراز برق حساب باز کرد؟

با توجه به همزمانی ساعت پیک مصرف و پیک پنل‌های خورشیدی، اگر فرض کنیم همه ۷ هزار مگاوات ظرفیت وعده داده شده (یعنی بهره‌وری ۱۰۰ درصد که فرض غیرمنطقی است)، در ساعت پیک روز وارد شبکه شود، باز هم نهایتا به اندازه کمتر از یک سوم کسری تراز، آن هم در سال ۱۴۰۴ است.

این در حالی است که بهره‌وری واقعی نیروگاه‌های خورشیدی به مراتب کمتر از این است. صرفا در ساعت خاصی از روز می‌توان روی ظرفیت بهینه انرژی خورشیدی حساب باز کرد. تا آنجایی که ما جستجو کردیم، مطالعه یا برآورد دقیقی درباره میزان بهره‌وری کلی نیروگاه‌های خورشیدی پیدا نکردیم. اما می‌توان با استناد به اطلاعات عمومی، برآوردهای کلی به دست آورد.

زمستان ۱۴۰۳ یک مقام سازمان توانیر گفته بود «اگر نیروگاه خورشیدی با ظرفیت ۸۰ درصد دیماند مصرفی مشترک صنعتی احداث شود، می‌تواند یک‌پنجم ظرفیت نیروگاه و معادل ۱۶ درصد انرژی مورد نیاز این صنعت را تولید کند»

اگر فرض کنیم کسری برق در پیک مصرف، ۲۵ هزار مگاوات است و ظرفیت مؤثر در پیک (ELCC) را ۴۰درصد (فرض بر اساس راندمان برق‌آبی‌تجدیدپذیر در پیک خرداد) فرض کنیم در این صورت برای جبران کسری ۲۵ هزار مگاوات دست‌کم به بیش از ۶۰ هزار مگاوات (اسمی) نیروگاه خورشیدی نیاز خواهد بود که حدود ۳۰ برابر ظرفیت موجود و ۹ برابر چیزی است که دولت تا پایان سال وعده داده است.

البته این محاسبات بر اساس ظرفیت موثر کل نیروگاه‌های تجدیدپذیر محاسبه شده، در حالی که ممکن است ظرفیت موثر در پیک نیروگاه‌های خورشیدی کمتر از ۴۰ درصد هم باشد.

ظرفیت تولید برق در نیروگاه‌های خورشیدی در کشورهای دیگر چقدر است؟

طبق آمارهای سال ۲۰۲۴، چین با ۸۸۷ هزار مگاوات نیروگاهی خورشیدی با اختلاف از بقیه کشورها پیش است. بعد از چین کشورهای آمریکا با ۱۷۸ هزار، هند با ۹۸ هزار، آلمان و ژاپن با ۸۹ هزار و برزیل با ۵۳ هزار مگاوات بیشترین آمار نیروگاه‌های خورشیدی نصب‌شده را در جهان دارند.

با این حال به جز آلمان هیچ کدام از این کشورها نتوانسته‌اند بیشتر از ۱۰ درصد برق مورد نیاز خود را از انرژی خورشیدی تامین کنند. این آمار در آلمان حدود ۱۵ درصد، در برزیل و ژاپن ۱۰ درصد، در چین ۸ درصد و در هند حدود ۶ درصد است.

طبق این آمار ظرفیت نیروگاه‌های نصب شده حدود ۷۸۰ مگاوات و سهم انرژی خورشیدی تنها ۰/۲ درصد است. این آمار فاصله ایران با کشورهای دیگر را به خوبی نشان می‌دهد، اما در عین حال روشن است است که انرژی خورشیدی در بهترین حالت تنها می‌تواند بخش محدودی از نیاز ایران به انرژی را تامین کند. ایران بتواند در زمان کوتاهی به ظرفیت کشورهای پیشرفته برسد، باز هم باید بخش اصلی از برق مورد نیاز خود را از منابع دیگری تامین کند.

همزمان با قطعی برق در ایران، مقام‌های دولتی از افزایش ظرفیت نیروگاه‌های خورشیدی به ۲ هزار مگاوات خبر دادند و برنامه‌ریزی برای افزایش آن به ۷ هزار مگاوات خبر می‌دهند.
فکت‌نامه نمی‌تواند به طور مستقل این آمار را تایید یا رد کند. اما همزمانی این اخبار با بحران ناترازی برق، ممکن است این تصور ایجاد شود که انرژی خورشیدی می‌تواند کسری تراز برق در ایران را جبران کند که تصور درستی نیست.
طبق برآوردهای موجود کسری تراز برق در ایران حدود ۲۵ هزار مگاوات است، در حالی که کل ظرفیت اسمی طرح‌های دولتی برای توسعه نیروگاه‌های خورشیدی حدود ۷ هزار مگاوات است. تازه این ظرفیت اسمی نیروگاه‌های خورشیدی است، بهره‌وری واقعی به مراتب کمتر از این است.
اگر خوشبینانه فرض کنیم ظرفیت موثر پیک نیروگاه‌های خورشیدی حدود ۴۰ درصد باشد، در این صورت برای جبران کسری ۲۵ هزار مگاوات برق، ایران به بیش از ۶۰ هزار مگاوات نیروگاه خورشیدی احتیاج دارد. چیزی حدود ۳۰ برابر ظرفیت موجود و ۹ برابر هدف‌گذاری دولت تا پایان سال.
طبق آمار سال ۲۰۲۴ در کل دنیا تنها در پنج کشور چین، آمریکا، هند، آلمان و ژاپن ظرفیت نیروگاه‌های خورشیدی بیش از ۶۰ هزار مگاوات است که این کشورها هم در نهایت موفق شده‌اند بین ۶ تا ۱۵ درصد نیاز خود را از انرژی خورشیدی تامین کنند.
تردیدی در ظرفیت بالای ایران برای توسعه انرژی خورشیدی نیست، اما این نافی این واقعیت نیست که توسعه نیروگاه‌های خورشیدی نمی‌تواند به تنهایی مشکل ناترازی برق در ایران را حل کند.