نیم‌قرن با پاسپورت ایرانی؛ از سفر بدون ویزا تا فهرست سیاه
اگر وقت ندارید …
- در دهه ۱۳۵۰، پاسپورت ایران «اعتبار عملی» بالایی داشت؛ ایرانی‌ها بدون ویزا به بریتانیا می‌رفتند، پرواز مستقیم به لندن و نیویورک برقرار بود و بیشتر سفرها کوتاه‌مدت، تجاری، گردشگری یا تحصیلی بودند.
- طبق آمار ۱۹۷۹ حدود ۱۱۷ هزار ایرانی به بریتانیا برای اقامت زیر ۱۲ ماه وارد شدند و بیش از ۵۱ هزار دانشجو در آمریکا تحصیل می‌کردند.
- سال ۱۴۰۴، پاسپورت ایران در شاخص هنلی رتبه ۹۰ از ۹۸ و در شاخص آرتون رتبه ۹۰ از ۱۰۱ دارد؛ تنها ۱۳ تا ۱۶ کشور وضعیت بدتری دارند.
- دسترسی بدون ویزا یا ویزای بدو ورود به حدود ۴۲ مقصد محدود است؛ عمدتاً کشورهای همسایه و چند مقصد پراکنده در آفریقا و آسیا.
- نیم‌قرن پیش، ایران به ترکیب «مقاصد توسعه‌یافته و اقامت‌های بلند» دسترسی داشت؛ امروز تمرکز بر معافیت‌های منطقه‌ای و اقامت‌های کوتاه‌مدت است.
- کیفیت مقصدها افت کرده و اتصال هوایی مستقیم به مراکز اقتصادی جهان جای خود را به مسیرهای ترانزیتی داده است.
- در گذشته، الگوی غالب «سفر نه مهاجرت» بود؛ امروز محدودیت‌های حقوقی و سیاسی، دامنه و تکرار سفر را کاهش داده است.
- رتبه پایین پاسپورت ایران بیشتر به دلیل سیاست‌های ویزای سخت‌گیرانه کشورهای توسعه‌یافته و انزوای سیاسی-اقتصادی است، نه فقط تعداد مقاصد.
هفته گذشته بار دیگر مساله اعتبار پاسپورت ایرانی در شبکه‌های اجتماعی به موضوعی داغ تبدیل شد. یکی از ریشه‌های آن هم توییت کاربری بود که گفته‌بود:
میگن زمان شاه، پاسپورت خیلی با ارزش بوده دوستان خواهشا یه خاطره از سفرهای اروپایی مادر و پدر بزرگاتون بگید.
هر چند این کاربر توییت خود را پاک کرد اما پاسخ به آن تا چند روز بعد ادامه داشت. واقعیت این است که در نیم‌قرن گذشته، جایگاه پاسپورت ایران در جهان تغییرات چشمگیری داشته است. روزگاری در میانه دهه ۱۳۵۰، شهروندان ایرانی می‌توانستند بدون ویزا به بریتانیا سفر کنند، به بسیاری از پایتخت‌های اروپایی دسترسی مستقیم هوایی داشتند و حتی پرواز تهران-نیویورک ایران‌ایر نمادی از اتصال ایران به اقتصادهای پیشرفته بود. امروز اما، تصویر متفاوتی پیش روی ماست: پاسپورت ایران در رتبه‌های پایین جدول جهانی قرار دارد و ورود بدون ویزا یا با ویزای بدو ورود تنها به حدود ۴۰ کشور، عمدتا در همسایگی یا چند مقصد پراکنده در آفریقا و آسیا محدود شده‌است.
اعتبار پاسپورت یعنی چه و چطور سنجیده می‌شود؟
یکی از معیارهایی که در سال‌های اخیر به وسیله آن اعتبار پاسپورت کشورهای مختلف را با هم مقایسه می‌کنند شاخص Henley Passport Index است. این شاخص، قدرت پاسپورت را با تعداد مقاصدی می‌سنجند که ورود بدون ویزا، ویزا در بدو ورود یا مجوزهای الکترونیکی (eTA/eVisa) را به دارنده می‌دهند. هنلی داده‌های خود را بر مبنای داده‌های انجمن بین‌المللی ترابری هوایی (IATA) و پایش حقوقی به‌روز می‌کند و فصلی منتشر می‌کند، بنابراین برای مقایسه مقطعی ۱۴۰۴ بهترین مرجع عمومی است. اما این شاخص تنها از سال ۲۰۰۵ به بعد را اندازه می‌گیرد.
یکی دیگر از شاخص‌ها از معیارهایی که در سال‌های اخیر برای مقایسه اعتبار پاسپورت کشورها استفاده می‌شود شاخص Global Passport Index از موسسه سرمایه‌گذاری Arton Capital است. این شاخص هم قدرت پاسپورت را با تعداد مقاصدی می‌سنجد که ورود بدون ویزا، ویزا در بدو ورود یا مجوزهای الکترونیکی (eTA/eVisa) را به دارنده می‌دهند. آرتون داده‌های خود را بر اساس ترکیبی از منابع رسمی کشورها، پایگاه‌های اطلاعاتی مسافرتی و به‌روزرسانی‌های روزانه از تغییرات سیاست‌های ویزا گردآوری می‌کند. تفاوتش با هنلی این است که تقریبا همه انواع ویزای الکترونیکی را معادل دسترسی آسان محاسبه می‌کند. این شاخص با تغییرات روزانه منتشر می‌شود، بنابراین برای بررسی سریع تغییرات و مقایسه آنی بین کشورها ابزار کارآمدی است. با این حال، برخلاف هنلی که داده‌های تاریخی از ۲۰۰۵ به بعد را دارد، آرتون از ۲۰۱۴ استفاده می‌شود.
تصویر امروز (سال ۱۴۰۴): پاسپورت ایران کجای جدول ایستاده است؟
طبق جمع‌بندی‌های منتشرشده و نسخه‌های به‌روز فهرست هنلی در ۲۰۲۵، ایران رتبه ۹۰ از ۹۸ را دارد و براساس شاخص آرتون، در تاریخ انتشار این گزارش رتبه پاسپورت ایران ۹۰ از ۱۰۱ است. در این فهرست‌ها در هر رتبه چند کشور که شاخص یکسانی دارند در کنار هم قرار می گیرند. یعنی رتبه ۹۰ به این معنی نیست که ۸۹ کشور از ایران بهتر هستند. در شاخص هنلی تنها ۱۳ کشور دنیا وضع بدتری از ایران دارند و در شاخص آرتون نیز وضع ۱۶ کشور از ایران بدتر است. پاسپورت بقیه کشورهای جهان (حدود ۱۸۰ کشور) جایگاه بهتری دارند.
با گذرنامه ایرانی دسترسی بدون ویزا یا ویزا در بدو ورود به حدود ۴۲ مقصد فراهم است؛ یعنی در پایین‌ترین دهک‌های جدول جهانی قرار می‌گیرد.
اعتبار پاسپورت ایرانی در دهه ۱۳۵۰
در اوایل دهه ۱۳۵۰، شرایط سفر بین‌المللی برای شهروندان ایرانی به‌مراتب آسان‌تر از امروز بود. نمونه شاخص این وضعیت، توافق لغو ویزا میان ایران و بریتانیا بود که از سال ۱۹۷۳ آغاز شد و تا ۱۹ مه ۱۹۸۰ ادامه داشت. بر اساس بیانیه رسمی دولت بریتانیا در مجلس، این توافق به‌طور کامل اجرا می‌شد و ایرانی‌ها می‌توانستند برای سفرهای کوتاه‌مدت بدون نیاز به ویزا وارد بریتانیا شوند. این یعنی در طول بخش عمده‌ای از دهه ۱۳۵۰، لندن یکی از مقاصد در دسترس و محبوب ایرانی‌ها برای تجارت، گردشگری و دیدارهای کوتاه‌مدت بود. البته این معافیت شامل ایالات متحده نمی‌شد و سفر به آمریکا همواره مستلزم دریافت ویزا بود.
داده‌های رسمی آن دوران نیز این تصویر را تأیید می‌کند. وزارت کشور بریتانیا در پاسخ به یک پرسش پارلمانی در سال ۱۹۸۰ اعلام کرد که تنها در سال ۱۹۷۹، به ۱۱۷ هزار و ۷۰۰ ایرانی اجازه ورود کمتر از ۱۲ ماه داده شده است؛ رقمی که نشان می‌دهد عمده سفرها ماهیت موقت و غیرمهاجرتی داشتند. همزمان، آمار آموزش عالی آمریکا حاکی از آن است که در سال تحصیلی ۱۹۷۹/۸۰، ایرانی‌ها با ۵۱ هزار و ۳۱۰ دانشجو، بزرگ‌ترین گروه دانشجویان خارجی در ایالات متحده بودند. این ارقام از غلبه سفرهای تحصیلی، تجاری و گردشگری در برابر مهاجرت‌های بلندمدت حکایت دارد.
کیفیت و گستره مقاصد نیز قابل توجه بود. شبکه پروازی ایران‌ایر در دهه ۱۳۵۰ ایران را مستقیماً به مراکز اقتصادی و فرهنگی جهان متصل می‌کرد؛ از پرواز مستقیم تهران–نیویورک با بوئینگ ۷۴۷SP در سال ۱۳۵۴ گرفته تا مسیرهای پرتردد به لندن و دیگر پایتخت‌های اروپایی. این سطح از اتصال هوایی، ایران را به سکوی پرش مناسبی برای سفرهای بین‌المللی باکیفیت بدل کرده بود. در مقابل، در سال ۱۴۰۴ با وجود حفظ بخشی از ارتباطات هوایی منطقه‌ای، دسترسی بدون ویزا به اقتصادهای پیشرفته جهان بسیار محدود است و سفر به اروپا، بریتانیا یا آمریکا تقریباً همیشه به اخذ ویزا نیاز دارد.
اعتبار پاسپورت ایرانی در دهه ۱۴۰۰
در سال ۱۴۰۴، شرایط اقامت بدون ویزا برای شهروندان ایرانی بسته به مقصد بسیار متفاوت است و عمدتاً به حوزه همسایگی محدود می‌شود. ترکیه و ارمنستان هر دو اجازه اقامت حداکثر ۹۰ روز در هر بازه ۱۸۰ روزه را بدون ویزا می‌دهند، که این مدت برای سفرهای خانوادگی، خرید و گردشگری منطقه‌ای اهمیت زیادی دارد. تونس از ژوئن ۲۰۲۴ امکان ورود ۱۵ روزه بدون ویزا را با شرط رزرو هتل تأییدشده و بلیت برگشت فراهم کرده که نمونه‌ای از اقامت کوتاه‌مدت در آفریقاست. آذربایجان معافیت کامل ندارد اما از طریق eVisa رسمی (آسان‌ویزا) اجازه اقامت ۳۰ روزه در بازه ۹۰ روزه می‌دهد و سفرهای گردشگری و تجاری کوتاه را تسهیل می‌کند. در مورد عراق، لغو ویزا برای پروازهای میان دو کشور از ۲۰۲۱ اعلام شد، اما به‌دلیل تفاوت رویه‌ها در فرودگاه‌ها و تغییرات مقطعی، مسافران باید پیش از سفر وضعیت روز را از طریق شرکت هواپیمایی یا کنسولگری بررسی کنند.
از نظر کیفیت مقاصد، الگوی سال ۱۴۰۴ نشان می‌دهد که اقامت‌های بلندتر بدون ویزا عمدتا در کشورهای همسایه یا شرکای سیاسی-اقتصادی ایران فراهم است. در مقابل، سفر به مقاصد بسیار توسعه‌یافته مانند کشورهای عضو OECD، منطقه شنگن، بریتانیا و آمریکا تقریبا همیشه نیازمند دریافت ویزا است. این محدودیت باعث می‌شود که امکان برنامه‌ریزی برای سفرهای طولانی یا سرمایه‌گذاری‌های خرد در کشورهای پیشرفته کاهش یابد، در حالی که سفرهای منطقه‌ای با مدت‌اقامت بلندتر همچنان سهل‌الوصول باقی مانده‌اند. داده‌های Henley Passport Index نیز این تصویر را تأیید می‌کند و ایران را در نیمه پایینی جدول جهانی با دسترسی محدود به مقاصد متنوع نشان می‌دهد.
جمع‌بندی مقایسه‌ای دهه ۱۳۵۰ تا ۱۴۰۴
در مقایسه وضعیت پاسپورت ایران میان اوایل دهه ۱۳۵۰ و سال ۱۴۰۴، تفاوت‌های اساسی در دسترسی حقوقی، کیفیت مقصدها و نوع سفرها دیده می‌شود. در دهه ۱۳۵۰ لغو ویزا با بریتانیا و شرایط آسان‌تر ورود به برخی کشورهای اروپایی، امکان سفر به مقاصد توسعه‌یافته با اقامت‌های نسبتاً بلند را فراهم می‌کرد. امروز در سال ۱۴۰۴، این تصویر معکوس شده و تمرکز بر معافیت‌های منطقه‌ای با اقامت‌های ۱۵ تا ۹۰ روزه است، در حالی که سفر به اروپا و آمریکای شمالی تقریباً همیشه نیازمند ویزاست.
نوع سفر نیز تغییر کرده است. در دهه ۵۰، الگوی رایج «سفر نه مهاجرت» بود؛ داده‌های رسمی از شمار بالای دانشجویان ایرانی در آمریکا نشان از غلبه سفرهای کوتاه‌مدت داشت؛ از جمله رفت‌وآمد دانشجویان و خانواده‌شان. در سال ۱۴۰۴، رفت‌وآمدهای پیاپی به‌خاطر قوانینی مانند فرمان اجرایی ۱۰۹۴۹ ریاست جمهوری ایالات متحده آمریکا ممکن نیست. ماهیت سفرها گردشگری یا تجاری کوتاه‌مدت است اما عمدتا به مقاصد منطقه‌ای محدود شده است.
از نظر کیفیت مقصدها، در دهه ۱۳۵۰ پروازهای مستقیم ایران‌ایر به لندن، نیویورک و پایتخت‌های اروپایی ایران را به مراکز اقتصادی جهان متصل می‌کرد. امروز، دسترسی بدون ویزا به اقتصادهای پیشرفته بسیار اندک است و تکیه‌گاه اصلی سفر، کشورهایی چون ترکیه، ارمنستان و امارات هستند.
