ادعای نادرست واگذاری مرز ایران و ارمنستان به ترکیه به دست رضاشاه

با اعلام خبر توافق صلح میان ارمنستان و آذربایجان با میانجی‌گری ایالات متحده آمریکا که شامل اعطای انحصاری «حق توسعه مسیر ترانزیتی از داخل خاک ارمنستان» به آمریکا برای مدت ۹۹ سال است؛ گذرگاهی که پیش از این دالان زنگزور نامیده می‌شد تحت عنوان «مسیر ترامپ برای صلح و رفاه جهانی» (TRIPP) در اختیار آمریکا قرار گرفت. این موضوع که باعث موضع‌گیری منفی مقامات رسمی و غیررسمی کشور شد که آن را «مهار استراتژیک ایران» نامیدند.

در این بین در مطبوعات و رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی نیز اطلاعات نادرستی درباره سابقه این منطقه پخش شد و به نوعی به دنبال این بودند که سرچشمه آنچه «مهار استراتژیک ایران» نامیده‌شده را به توافقات ایران و ترکیه بین رضاشاه و آتاتورک نسبت دهند(فارس، همشهری، باشگاه خبرنگاران جوان). از جمله این حساب کاربری نزدیک به جمهوری اسلامی ایران که مدعی شده (بایگانی):

حالا که بحث دالان زنگزور داغه یادآوری کنم با قرارداد مرزی سال ۱۳۱۰ هجری شمسی، منطقه مهم و استراتژیک قره‌سو و بخش‌هایی از آرارات بصورت رسمی از ایران جدا و به ترکیه بخشیده شد و نه تنها خاک ایران، بلکه مرز ما با ارمنستان تو اون نقطه هم از دست رفت!

فکت‌نامه پیش از این جزییات مسیر دالان زنگزور را در گزارشی بررسی کرده‌است.

https://factnameh.com/fa/fact-checks/2025-08-12-zangezur-armenia-azerbaijan-trump-rout

اولا در هیچ منبعی از عنوان «قره سو» برای این منطقه استفاده نشده‌است. مناطق و روستاهای زیادی از خراسان و کرمانشاه تا اردبیل یا حتی در نواخی در کشور آذربایجان و ترکیه، «قره سو» نام دارند اما نام این منطقه قره‌سو نیست. ثانیا این مناطق مورد معاوضه به ناحیه شمال ارس که ترکیه را به محل فعلی جمهوری نخجوان آذربایجان (در زمان تعیین مرز به عنوان بخشی از خاک روسیه بلشویکی) وصل می‌کند و دالان تورانی از آن می‌گذرد، هیچ ربطی ندارد.

در مورد مرز گوشه شمال غربی ایران چه می‌دانیم؟

پس از شکست‌های ایران در جنگ‌های با روسیه و امضای عهدنامه‌های گلستان (۱۸۱۳) و ترکمانچای (۱۸۲۸)، ایران بخش عمده‌ای از قفقاز را از دست داد. این عقب‌نشینی تاریخی مرز شمالی ایران را با روسیه به رود ارس رساند. اما رود ارس، در ادامه مرز روسیه و عثمانی نیز بود.

حدود کلی بخش غربی این ناحیه (گوش چپ گربه) نیز از زمان معاهده قصر شیرین (بین شاه صفی صفوی و سلطان مراد - ۱۶۳۹) مشخص بود و سپس در معاهده ارزنه‌روم (بین محمدشاه قاجار و سلطان عبدالمجید - ۱۸۴۷ به دست امیرکبیر) دقیق‌تر شده‌بود اما هنوز مناقشات مرزی ایران و عثمانی ادامه داشت و در خلال جنگ روسیه و عثمانی (۱۸۷۷) بیشتر شده و باعث عدم تثبیت مرزها در گوشه شمال غربی کشور شده‌بود.

رضاشاه مذاکرات مرزی را با جمهوری تازه‌تأسیس ترکیه به ریاست کمال آتاتورک آغاز کرد. هر دو کشور تمایل داشتند تنش‌های پس از فروپاشی امپراتوری عثمانی و سلطنت قاجار را با توافقاتی دیپلماتیک حل کنند (کنوانسیون تهران ۱۹۳۲). اختلاف مرزی ایران و ترکیه در دوره رضاشاه عمدتا در سه منطقه بود: آرارات کوچک، حوالی قطور (خوی)، حوالی چالدران.

این مناطق مورد معاوضه به ناحیه شمال ارس که ترکیه را به محل فعلی جمهوری نخجوان آذربایجان (در زمان تعیین مرز به عنوان بخشی از خاک روسیه بلشویکی) وصل می‌کند و دالان تورانی از آن می‌گذرد، هیچ ربطی ندارد. این منطقه در عهدنامه قارص (۱۹۲۱) بین روسیه بلشویکی و مجلس کبیر ملی ترکیه مشخص شده بود و مرز خودشان بوده‌است.

متن عهدنامه قارص به وجود مرز مشترک میان نخجوان و ترکیه را پیش از توافقات ۱۹۳۲ ایران و ترکیه اثبات می‌کند (تصویر زیر براساس متن عهدنامه قارص):

در مذاکرات سال‌های ۱۹۲۹ تا ۱۹۳۲ بین رضاشاه و آتاتورک، ایران بخش‌هایی از آرارات شرقی و ارتفاعات پیرامون رود ارس را به مساحت ۲۰۰ کیلومتر مربع را به ترکیه واگذار کرد و در مقابل، منطقه قطور (خوی) در شمال غرب ایران را همچنان جزو خاک ایران باقی گذاشته و مناطقی را در غرب آن (مرز رازی) به مساحت ۲۳۰ کیلومتر مربع را به خاک کشور ضمیمه کرد. این جابه‌جایی با معاهده‌ای رسمی صورت گرفت که توسط «جامعه ملل» (سلف سازمان ملل متحد) نیز به رسمیت شناخته شد (جزییات نقشه‌ها).

پس از فروپاشی شوروی و استقلال جمهوری‌های قفقاز، استان سیونیک ارمنستان اهمیت راهبردی پیدا کرد چون تنها مسیر زمینی ارتباط آذربایجان با نخجوان بود. در جنگ اول قره‌باغ، کنترل این مسیر به ارمنستان رسید و آذربایجان تنها از طریق ایران دسترسی زمینی داشت. پس از جنگ دوم قره‌باغ در ۲۰۲۰، تغییرات میدانی و توافق‌های جدید، اهمیت و جایگاه زنگزور در معادلات منطقه‌ای برجسته‌تر شد.

بنابراین فکت‌نامه به ادعای مطبوعات و رسانه در ایران و حساب‌های کاربری در شبکه‌های اجتماعی که مدعی شدند «رضاشاه در قرارداد با ترکیه مرز ایران با ارمنستان را از دست داد» نشان نادرست می‌دهد.