ادعای اغراق‌شده درباره مصرف کولرهای آبی

روزنامه فرهیختگان در گزارشی (لینک بایگانی) به تاریخ ۲۹ تیر ۱۴۰۴ نوشته است: «هر کولر‌ آبی به طور متوسط روزی ۷۰۰ لیتر آب مصرف می‌کند و نیمی از آب شرب کشور مربوط به کولر‌های آبی است.»

این گزارش به قلم حجت میان‌آبادی، پژوهشگر دیپلماسی آب نوشته شده است. آقای میان‌آبادی نسخه‌ای از همین مطلب را در قالب یک رشته‌توییت در شبکه اجتماعی X نیز منتشر کرده است.

این گزارش در رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی بازتاب نسبا زیادی داشته است و بسیاری از سایت‌های خبری آن را بازنشر کرده‌اند. از جمله می‌توان به تسنیم، ایلنا، خبرآنلاین و ده‌ها سایت و پایگاه خبری دیگر اشاره کرد.

مبنای محاسبه این آمار چیست؟

برای سادگی، محاسبات مرتبط را در سه بند تقسیم‌بندی کردیم. آن بخشی از نوشته‌ها که به صورت حروف بولد و ایتالیک در زیر آمده‌اند، نقل مقاله روزنامه فرهیختگان و توضیحات فکت‌نامه با فونت ساده قابل مشاهده است.

۱- در مطلب گفته شده:

«هر کولر آبی در هر ساعت بین ۳۰ تا ۴۵ لیتر آب مصرف می‌کند یعنی در هر شبانه روز حدود ۷۰۰ لیتر آب مصرف می‌کند.».

دقیقا نمی‌دانیم مبنای این آمار چیست پیش‌تر در گزارش‌های دیگر اعداد دیگری (از ۲۰۰ تا ۴۰۰ لیتر در شبانه روز) مطرح شده‌اند که تفاوت قابل ملاحظه‌ای با این نسبت دارند. این مساله در شبکه‌های اجتماعی نیز مورد توجه و نقد قرار گرفته است.

به این فهرست (گزارش ایسنا در تاریخ ۸ خرداد ۹۶ و گزارش مهر در۱۶ خرداد ۱۴۰۱ - لینک بایگانی ایسنا و مهر) می‌توان گزارش‌های دیگری را هم اضافه کرد. مثلا خبرگزاری ایسنا در گزارش دیگری (لینک بایگانی) در تاریخ ۱۶ اردیبهشت ۱۴۰۰ نوشت: «با روشن‌ شدن کولرهای آبی طی روزهای اخیر به‌طور متوسط ۲۰۰ لیتر آب در شبانه‌روز بر مصرف هر خانوار افزوده می‌شود.»‌ یا خبرگزاری ایرنا در ۲۰ خرداد ۱۴۰۲ در گزارشی نوشت: «کولرهای آبی به طور متوسط با ۸ ساعت کار بین ۲۰۰ تا ۲۴۰ لیتر آب مصرف می‌کنند».

ما در جست‌وجوهایمان تنها به یک منبع برخوردیم که عدد مشابهی یعنی ۷۰۰ لیتر را مطرح کرده بود و آن گزارشی است که روز نهم مرداد ۱۴۰۳ در ایرنا یزد منتشر شده است. در این گزارش به نقل از مدیرعامل آبفای یزد گفته شده: «هر کولر در صورت نداشتن سایبان حدود ۳۵۰ تا ۴۰۰ لیتر در شبانه روز آب مصرف می‌کند که این میزان مصرف آب در دور تند کولر به ۷۰۰ لیتر در شبانه روز افزایش می‌یابد.» روشن است که آنچه در این گزارش گفته شده مربوط به شرایط خاص استفاده از کولر با دور تند، بدون سایبان در تابستان یزد است و نمی‌توان آن را به متوسط مصرف همه کولرهای آبی در سراسر کشور تعمیم داد.

اما صرف نظر از نامشخص بودن منبع آمار پایه این ادعا، جزئیات محاسبات هم سوال‌برانگیز به نظر می‌رسد. نویسنده فرض کرده هر کولر با مصرف ساعتی ۳۰ تا ۴۵ لیتر روزانه ۷۰۰ لیتر آب مصرف می‌کند. برای اینکه این محاسبه درست در آید باید هر کولر به طور متوسط روزی بین ۱۶ تا ۲۳ ساعت کار کند که هم عدد بزرگی است و هم با آنچه در ادامه مقاله آمده همخوانی ندارد.

۲- آقای میان‌آبادی در ادامه نوشته:

«مطالعات متخصصان و پژوهشگران پژوهشکده مطالعات فناوری، کارکرد کولر‌های آبی در تابستان سال ۱۴۰۲ را حدود ۱۹ میلیارد ساعت تخمین‌زده است. با در نظر گرفتن نرخ مصرف آب کولر آبی بین ۳۰ تا ۴۵ لیتر در ساعت، حدود ۵۷۰ تا ۸۵۰ میلیون مترمکعب آب در تابستان (متوسط ۷۰۰ میلیون مترمکعب) توسط کولر‌های آبی مصرف می‌شود.»

منظور از مطالعات متخصصان مقاله‌ای تخصصی (لینک بایگانی) است که در شماره بهار ۱۴۰۴ «فصلنامه علمی مطالعات راهبردی سیاست‌گذاری عمومی»، وابسته به مرکز مطالعات استراتژیک ریاست‌جمهوری منتشر شده است. در جایی از این مقاله تخصصی به مطالعه قبلی خود نویسندگان ارجاع داده و گفته شده «کارکرد کولرهای آبی در تابستان سال ۱۴۰۲ حدود ۱۹ میلیارد ساعت است که با در نظر گرفتن نرخ مصرف آب کولر آبی برابر با ۳۰ لیتر بر ساعت، ۵۶۲ میلیون مترمکعب آب در تابستان توسط کولرهای آبی مصرف می‌شود.»

بنابراین روشن است عدد ۱۹ میلیارد ساعت از کجا آمده. اما اینجا یک ابهام دیگر پیش می‌آید. هم در متن این مقاله تخصصی و هم در متن گزارش روزنامه فرهیختگان تاکید شده طبق برآوردهای رسمی، ۲۰ میلیون کولر آبی فعال در کشور وجود دارد. اگر این کولرها سر جمع ۱۹ میلیارد ساعت در سال کارکرد داشته‌ باشند، سهم هر کولر ۹۵۰ ساعت می‌شود. به عبارتی در ۹۰ روز تابستان هر کولر میانگین روزی ۱۰ ساعت و نیم فعالیت می‌کند که با فرض مصرف ۳۰ تا ۴۵ لیتر آمار مصرف روزانه آن چیزی بین ۳۰۰ تا ۵۰۰ لیتر است که با ۷۰۰ لیتر تفاوت قابل ملاحظه‌ای دارد.

۳- آقای سپس رقم ۷۰۰ میلیون مترمکعب را به عنوان مصرف سالانه کولرهای آبی در نظر گرفته و آن را با چند شاخص مانند ظرفیت اسمی بعضی سدها و همین طور مصرف آب شرب محاسبه کرده است. او نوشته است:

«میزان مصرف آب کولر‌های آبی، متوسط ۷۰۰ میلیون مترمکعب در سال است که در مقایسه با میزان آب مصرفی کشور (۱/۴ میلیارد مترمکعب) نکات سیاستی بسیار مهمی را به ما نشان می‌دهد. به بیان ساده‌، می‌توان گفت که: نیمی از «مصرف» آب «شرب» در کشور توسط کولر‌های آبی استفاده می‌شود.»

در چند پاراگراف بالاتر توضیح داده شده:

«مصرف آب شرب در بخش‌های مختلف آن است که از متوسط ۷/۶ میلیارد مترمکعب آب در سال، تنها ۱/۴ میلیارد مترمکعب آن (بیش از ۱۸ درصد) آن مصرف می‌شود و مابقی ۶/۲ میلیارد مترمکعب (حدود ۸۲ درصد) آن عمدتاً به صورت فاضلاب تبدیل می‌شود.»

ما نمی‌دانیم منبع این آمار چیست و این اعداد و ارقام از کجا به دست آمده‌اند. از آقای میان‌آبادی هم در این باره پرسیدیم. حدس می‌زنیم این عدد بر اساس مدل‌سازی‌های محاسبه شده،باشد. با توجه به اینکه ما جزئیات مبنای محاسبه این عدد را نمی‌دانیم نمی‌توانیم درباره آن قضاوت کنیم. با این حال طبق آمار مندرج در سالنامه آماری مرکز آمار ایران در سال ۱۴۰۲ حجم کل فروش آب به ۱۸,۷۸۶,۵۲۵ انشعاب شهری ۴,۹۹۱,۹۸۴ هزار مترمکعب و در مناطق روستایی ۱,۱۷۸,۵۴۴ هزار مترمکعب به ۶,۳۴۹,۹۸۱ انشعاب بوده است. به عبارتی حدود ۶/۲ میلیارد متر مکعب به ۲۵ میلیون مشترک فروخته شده است.

آیا از نظر منطقی ممکن است هر کولر آبی روزی ۷۰۰ لیتر آب مصرف کند؟

تا اینجا مشخص است که محاسبات بر اساس فرضیات مبهم و متناقض انجام شده‌اند، اما صرف نظر از این یک ایراد منطقی دیگر هم وجود دارد که صحت این ادعا را که روزانه ۷۰۰ لیتر صرف کولرهای آبی می‌شود را زیر سال می‌برد.

طبق آمار رسمی «سرانه مصرف خانگی ۱۹۱ لیتر به ازای هر نفر در شبانه روز و سرانه مصرف هر واحد خانگی ۴۷۸ لیتر به ازای هر واحد است». در چنین شرایطی، با توجه به تعداد بالای کولرهای آبی (برآورد ۲۰ میلیون کولر) و همین طور مدت زمان استفاده آنها، این نسبت، یعنی مصرف ۷۰۰ لیتر در روز غیرمنطقی به نظر می‌رسد.

ما درباره این ابهام هم از آقای میان‌آبادی سوال کردیم که به سوال ما پاسخ قانع‌کننده‌ای داده نشد.

در رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی شایعه شده هر کولر‌ آبی روزی ۷۰۰ لیتر آب مصرف می‌کند و نیمی از آب شرب کشور مربوط به کولر‌های آبی است.
منبع این ادعا، مقاله‌ای است که حجت میان‌آبادی، پژوهشگر دیپلماسی آب، در روزنامه فرهیختگان نوشته است.
در این مقاله گفته شده ۲۰ میلیون کولر آبی (با مصرف ساعتی ۳۰ تا ۴۵ لیتر آب) در سال ۷۰۰ میلیون متر مکعب آب مصرف می‌کنند که معادل بیش از نیمی از کل آب شرب مصرفی کشور است.
بررسی‌های دقیق فکت‌نامه نشان می‌دهد این آمار اغراق‌شده است. محاسبات پشت آن ایرادهای منطقی دارد و بعضی قسمت‌های آن مبهم و متناقض است.
مثلا یک جا در محاسبات فرض شده هر کولر به طور متوسط روزانه ۱۶ تا ۲۳ ساعت کار می‌کنند، یک جای دیگر فرض شده به طور متوسط ۱۰ ساعت کار می‌کند.
یا گفته شده کولرهای آبی ۷۰۰ لیتر در روز مصرف می‌کنند در حالی که کل سرانه مصرف آب در هر واحد خانگی ۴۷۸ لیتر به ازای هر واحد است.
سال‌ها است در رسانه‌ها به نقل از افراد گوناگون اعداد و ارقام متنوعی از ۲۰۰ تا ۴۵۰ لیتر به عنوان میانگین مصرف کولرهای آبی مطرح می‌شود.
با توجه شواهد موجود می‌توان با اطمینان گفت آمار مصرف ۷۰۰ لیتری کولرهای آبی در روز اغراق‌شده و نادرست است، به همین دلیل فکت‌نامه به این ادعا که «هر کولر‌ آبی روزی ۷۰۰ لیتر آب مصرف می‌کند و نیمی از آب شرب کشور مربوط به کولر‌های آبی است» نشان نادرست می‌دهد.