حمله به نطنز و فردو؛ آیا خطر فاجعه نشت رادیواکتیو وجود دارد؟

در حمله هوایی اسرائیل به ایران در بامداد ۲۳ خرداد ۱۴۰۴ به وقت ایران، دو مرکز اصلی غنی‌سازی اورانیوم جمهوری اسلام ایران نیز هدف قرار گرفت. این موضوع باعث نگرانی مردم محلی (در کوتاه‌مدت) و اعلام نگرانی بلند مدت ناشی از پخش مواد رادیواکتیو، در فضای عمومی شد. نه فقط چرخه‌های سوخت و آبشارها و سانتریفیوژها، بلکه ذخیره جمهوری اسلامی از اورانیوم غنی شده در درصدهای مختلف نیز در کپسول‌هایی ذخیره می‌شود. بنابراین تصور نشتی آنها بی مورد نیست.

پیش از هر چیز باید گفت، بیانیه فوری آژانس در ۲۳ خرداد ۱۴۰۴ اعلام کرد «هیچ افزایش پرتو در ایستگاه‌های برخط یا حسگرهای قابل حمل دیده نشده است» و تأیید کرد که مدارک اولیه از عدم نشت جدی حکایت می‌کند و تا زمان انتشار این گزارش نیز چیزی گزارش نشده‌است.

چه چیزهایی واقعا آسیب دیده است؟

از آنچه «موج اول حملات» خوانده می‌شود، در دستکم دو مرحله، خبر حمله به مرکز غنی‌سازی اورانیوم نطنز (احمدی‌روشن) دیده می‌شود. در یکی از آنها بخشی از سامانه‌های زیرساختی (ساختمان‌های مونتاژ و زیرساخت برق و تهویه) هدف هستند.

در دور بعدی هم تصاویری از انفجارهای عظیم زیرزمینی دیده می‌شود و سپس اسراییل هم اعلام می‌کند که به بخش زیرزمینی تاسیسات نطنز (سالن‌های اصلی غنی سازی) حمله کرده‌است.

همچنین در آنچه «موج دوم حمله» گفته می‌شود، پس از غلبه بر پدافند هوایی، فردو هدف قرار گرفته می‌شود. در آن زمان اتوبان تهران-قم بسته بوده و تصاویر کمی به دست آمده که البته شواهد تایید‌کننده‌ای از انفجار است.

اگر مخازن اورانیوم غنی‌شده و مجاری آبشارها و سانتریفیوژها نشت کنند چه می‌شود؟

وقتی اسم «حادثه هسته‌ای» به گوش مردم می‌رسد، ذهن بیشتر به سمت فجایعی مثل راکتورهای چرنوبیل یا فوکوشیما می‌رود که مواد پرتوزایی مثل سزیم-۱۳۷ یا ید-۱۳۱ در فضای اطراف پخش شدند و حتی تا هزاران کیلومتر آن‌طرف‌تر اثر گذاشتند. اما وقتی صحبت از تأسیسات غنی‌سازی اورانیوم مثل نطنز یا فردو است با ماده‌ای به نام هگزافلوراید اورانیوم (UF6​) طرفیم که اگر در اثر انفجار یا نشت ناگهانی، آزاد شود، به دلیل فشار و دمای محیط به‌سرعت بخار شده و به دو ماده خطرناک تبدیل می‌شود:۱. UO2F2 یا اکسی‌فلورید اورانیوم (پودری ریز که می‌تواند وارد ریه شود)۲. HF یا گاز هیدروژن‌فلورید (بسیار خورنده و سوزاننده)

در اینجا خطر اصلی ناشی از نشت گاز UF6، نه از نوع رادیواکتیو، بلکه از نوع شیمیایی است. یعنی اگر کسی در محل نشت باشد و این گازها را تنفس کند، ممکن است دچار سوختگی‌های شیمیایی، خفگی یا مسمومیت شود. برای همین کسانی که در نزدیکی این تأسیسات کار می‌کنند، لباس‌ها و ماسک‌های مخصوص دارند.

حد و مرز خطر بسیار محدود است. حتی اگر مقدار زیادی از UF6​ نشت کند، بیشتر آن به زمین یا دیوار می‌چسبد و پخش نمی‌شود. محاسبات نشان داده‌اند که اگر ۱۰۰ کیلوگرم پودر بسیار ریز هم تا یک کیلومتر دورتر برود (که خیلی بدبینانه است)، باز هم غلظت اورانیوم در هوا پایین‌تر از حد مجاز تشعشع جهانی برای عموم مردم است. بنابراین، شهرها یا روستاهای اطراف دچار بحران سلامتی نخواهند شد.

نشتی مواد چطور تشخیص داده می‌شود؟

این مهم است که بدانیم که حوادث گذشته در نطنز که آژانس با وقوع آنها «افزایش قابل توجهی در تشعشعات» گزارش نکرد می‌تواند حس نادرستی از خطر پایین برای هرگونه حمله ایجاد کند. اما مردم باید بدانند که این موارد به دقت در سراسر جهان و با فاصله زمانی بسیار کمی پس از وقوع، بدون دسترسی مستقیم محلی، قابل اندازه‌گیری است و تجهیزاتی در این این زمینه مستقل از هم در سراسر دنیا، چه زمین و چه فضایی نصب شده‌اند.

۱) سامانه‌های پایشی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی (IAEA): بیانیه فوری آژانس اعلام کرد «هیچ افزایش پرتو در ایستگاه‌های برخط یا حسگرهای قابل حمل دیده نشده است» و تأیید کرد که مدارک اولیه از عدم نشت جدی حکایت می‌کند. این بیانیه براساس منابع دست اولی مانند حس‌گرهای محیطی که بازرسان آژانس همراه دارند، مرکز حوادث و شرایط اضطراری آژانس (IEC)، سیستم یکپارچه تبادل اطلاعات در حوادث و شرایط اضطراری بین کشورها (USIE) و شبکه پاسخ و کمک‌رسانی (RANET) کار می‌کند.

۲) سازمان انرژی اتمی ایران (AEOI) و احتمالاً سایر نهادها (مانند سازمان حفاظت محیط زیست، پدافند غیرعامل) دارای توانمندی‌های پایش تشعشعات داخلی و برنامه‌های پاسخ اضطراری خواهند بود. هیچ کدام چنین چیزی را اعلام نکرده و سازمان انرژی اتمی نیز در بیانیه خود این موضوع را تکذیب کرده‌است.

۳) سازمان پیمان منع جامع آزمایش‌های هسته‌ای (CTBTO): یک شبکه جهانی از حسگرها را برای شناسایی انفجارهای هسته‌ای، از جمله ایستگاه‌های پایش ذرات هسته‌ای که می‌توانند رادیواکتیویته اتمسفری را تشخیص دهند، اداره می‌کند. اینها بسیار حساس هستند و در صورتی که نشت قابل توجهی وارد گردش جهانی اتمسفر شود، می‌توانند آن را تشخیص دهند.

۴) ابزارهای فنی ملی: کشورهای مختلف همسایه ایران، دور و نزدیک، از تصاویر ماهواره‌ای، اطلاعات سیگنالی و بالقوه حسگرهای تشعشع هوابرد استفاده می‌کنند که می‌توانند به ارزیابی وضعیت کمک کنند. اگرچه این داده‌ها ممکن است به طور عمومی به اشتراک گذاشته نشوند اما هیچ گزارش یا اخطاری نیز تاکنون اعلام نشده است.

بنابراین، برخلاف نشت رادیواکتیو از راکتورهای هسته‌ای که ذرات خطرناک منتشر کننده تشعشعات را به کیلومترها دورتر پراکنده می‌کنند، پخش گاز UF6 به سرعت با بخار هوا واکنش داده و تبدیل به موادی خطرناک می‌شود که ممکن است سوختگی‌های شیمیایی، خفگی یا مسمومیت ایجاد کند اما حد و مرز خطر بسیار محدود است. حتی اگر مواد باقی‌مانده تا یک کیلومتر دورتر برود (که خیلی بدبینانه است)، باز هم غلظت اورانیوم در هوا پایین‌تر از حد مجاز تشعشع جهانی برای انسان است. بنابراین، شهرها یا روستاهای اطراف دچار بحران سلامتی نخواهند شد.