چرا شاخص توسعه انسانی در دولت ابراهیم رئیسی بالا رفته است؟

روزنامه چارسوق، رسانه اقتصادی هوادار ابراهیم رئیسی، روز ۲۰ اردیبهشت ۱۴۰۴ گزارشی با این عنوان منتشر کرده است:

«بهبود استاندارد زندگی پس از فاجعه حسن روحانی؛ «ثبت رکورد بهترین شاخص توسعه انسانی تاریخ ایران در دولت سیزدهم»

در پاراگراف اول این گزارش گفته شده:

«سازمان ملل متحد در جدیدترین گزارش سالانه خود از سلسله گزارش‌های توسعه انسانی یا Human Development Index و به طور مخفف HDI ، نمره ایران در شاخص توسعه انسانی را برای سال ۱۴۰۲ افزایش داده و به ۰.۷۹۹ واحد رسانده که بهترین عملکرد تاریخ ایران در این شاخص جهانی محسوب می‌شود».

آمار ایران در آخرین گزارش توسعه انسانی سازمان ملل متحد چیست؟

بر اساس آخرین گزارش توسعه انسانی سازمان ملل متحد ایران در سال ۲۰۲۳ میلادی با نمره ۰/۷۹۹ در جایگاه ۷۵ قرار دارد. از نظر شاخص، امسال بالاترین رکورد ایران از زمان انتشار گزارش‌های توسعه انسانی از سال ۱۹۹۰ میلادی ثبت شده است، اگرچه از نظر رتبه جایگاه ایران به نسبت بهترین رکورد موجود (در سال ۱۹۹۹ مصادف با ۱۳۷۸) حدود ۱۳ پله سقوط کرده است..

با این حال نمودار بالا نشان می‌دهد وضعیت ایران هم از نظر شاخص و هم از نظر رتبه در سه سال منتهی به ۲۰۲۳ بهبود نسبی پیدا کرده که حدود دو سال و نیم آن همزمان با ریاست‌جمهوری ابراهیم رئیسی بوده است. اما این به معنی بهبود استاندارد زندگی در ایران است؟ برای پاسخ به این سوال باید سراغ اجزای شاخص توسعه انسانی رفت و دید مبنای امتیازدهی و رتبه‌بندی کشورها بر اساس این شاخص چیست؟

شاخص توسعه انسانی ایران چگونه محاسبه می‌شود؟

شاخص توسعه انسانی بر اساس محاسبه میانگین هندسی سه شاخص اصلی محاسبه می‌شود. سرانه درآمد ملی بر اساس برابری قدرت خرید، شاخص امید به زندگی و متوسط طول دوران تحصیل افراد.

از این سه شاخص، دو شاخص امید به زندگی و متوسط طول دوران تحصیل، جزو عوامل بلندمدت محسوب می‌شوند و بیش از آنکه به دولت ابراهیم رئیسی ارتباطی داشته باشد، محصول دهه‌ها سرمایه‌گذاری‌ در زیرساخت‌های آموزش و بهداشت است. اتفاقا نگاهی به وضعیت تغییرات این شاخص در سه دهه گذشته هم نشان می‌دهد هم میانگین و طول دوران تحصیل و هم شاخص امید به زندگی، به جز دوران کرونا شیب نسبتا کند و ثابتی رو به رشد بوده است.

اما وضعیت برای درآمد سرانه درآمد ملی کمی پیچیده‌تر است. شاخصی که عامل اصلی بهبود وضعیت ایران در سه سال گذشته بوده است. طبق داده‌های جمع‌آوری شده برای گزارش شاخص توسعه انسانی، سرانه درآمد ملی، از کمتر ۱۴ هزار دلار در سال‌های ۲۰۱۹ و ۲۰۲۰ به بالای ۱۶ هزار دلار رسیده. رقمی که به‌رغم افزایش نسبی، هنوز با رکورد سال‌های پیش از تحریم و حتی آمار دولت اول روحانی فاصله دارد.

در تحلیل این نمودار باید به دو نکته توجه داشت.

یک، نوسان‌های شدید قیمت ارز، تورم و بی‌ثباتی گسترده که روی ضریب برابری قدرت خرید تاثیر دارد.

دوم، نقش تحریم‌ها و شدت و سختگیری برای فروش و صادرات نفت ایران است. نگاهی به وضعیت دو دهه گذشته نشان می‌دهد، تحریم‌ها و شدت اعمال آنها، بیش از هر چیز دیگری مهم‌ترین عامل تاثیرگذار در افزایش متوسط درآمد بوده است.

روزنامه چارسوق، رسانه اقتصادی هوادار ابراهیم رئیسی می‌گوید: بهترین شاخص توسعه انسانی تاریخ ایران در دولت ابراهیم رئیسی ثبت شده و این نشانه بهبود استاندارد زندگی پس از فاجعه حسن روحانی است.
بله، شاخص توسعه انسانی ایران در سال ۲۰۲۳ بالاترین رقم ثبت شده در ۳۳ سال گذشته است، اما این به معنی افزایش استاندارد زندگی در ایران نیست.
اولا به رغم افزایش نمره شاخص، جایگاه و رتبه ایران در این شاخص به نسبت یک دهه گذشته پایین‌تر آمده، یعنی در مقام مقایسه با کشورهای دیگر وضعیت ایران به نسبت یک دهه گذشته بدتر شده است.
دوم، شاخص توسعه انسانی، ترکیب سه زیرشاخص کلان اقتصادی و اجتماعی است که دو مورد آن، محصول دهه‌ها سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های آموزش و سلامت است: «متوسط طول دوران تحصیل» و «امید به زندگی» یا متوسط سن (به جز سال‌های کرونا) با شیب نسبتا ثابت و کندی رو به رشد بوده است و نمی‌توان اعتبار آن را به دولت ابراهیم رئیسی داد.
زیر شاخص دیگر، متوسط درآمد سرانه بر اساس برابری قدرت خرید است که طبق داده‌های گزارش توسعه انسانی در سه سال اخیر رو به افزایش بوده است.
البته در تحلیل افزایش سرانه درآمد ملی با احتساب برابری قدرت خرید باید محتاط بود. نباید از نقش افزایش فروش نفت، کاهش سخت‌گیری دولت پیشین آمریکا و تاثیر بی‌ثباتی‌های شدید در محاسبه ضریب برابری قدرت خرید و تاثیر آن در رقم درآمد سرانه، غافل شد.
با این اوصاف فکت‌نامه به این ادعا که «بهترین شاخص توسعه انسانی تاریخ ایران در دولت ابراهیم رئیسی ثبت شده» نشان «نیمه‌درست» می‌دهد.