ادعای نادرست درباره اولتیماتوم نظامی شاه دربار انتخاب نام هواپیمایی خلیج

در شبکه‌های اجتماعی (اینستاگرام۱، اینستاگرام۲، یوتیوب) ادعایی منتشر شده با عنوان «واکنش شاه وقتی که کشورهای عربی یک شرکت هواپیمایی به اسم خلیج عربی تاسیس کردند». حساب کاربری که ظاهری شبیه برنامه «تونل زمان» شبکه منوتو دارد اما املا و محتوای آن متفاوت است، در پاییز ۱۴۰۳، این ویدیو را منتشر کرده بود که در بخشی از آن گفته می‌شود:

در سال ۱۳۵۱، اعراب حاشیه خلیج فارس، شرکت هواپیمایی به نام شرکت خلیج عرب تاسیس کردند. بلافاصله با انتشار این خبر، دولت وقت شاهنشاهی در کمتر ۲۴ ساعت، تمام سفیرهای شیخ‌نشین را از ایران اخراج کرد و تمامی سفیرهای ایران را نیز فراخواند. به فرمان شاه نیروی دریایی ایران در خلیج فارس به حالت آماده‌باش جنگی در آمد و بخش زیادی از جنگنده‌های نیروی هوای ایران به جنوب ایران منتقل شدند و به بمب‌های سنگین مجهز شدند. این جوری شد که در کمتر از ۴۸ ساعت شیخ‌نشین‌ها اسم این شرکت را به گالف ایر، هواپیمایی خلیج تغییر دادند.

این ویدیو سال گذشته و بعد از آن ساخته شده که بین ایران و چین بر سر متن بیانیه پایانی نشست مشترک این کشور با امارات در مورد حاکمیت جزایر سه‌گانه، مشاجراتی در گرفته بود. یک سال قبل‌تر نیز کنش و واکنشی مشابه از سوی روسیه رخ داده بود. اما این ویدیو هیچ سند و مدرکی ارائه نمی‌دهد و تنها مجموعه‌ای از تصاویر آرشیوی مربوط و نامربوط به موضوع است.

اما این ادعاها چقدر درست است؟ از تاریخچه تاسیس و نامگذاری «شرکت هواپیمایی خلیج» چه می‌دانیم؟ از منبع شایعه نامگذاری «شرکت هواپیمایی خلیج عربی» چه می‌دانیم؟ از مناقشات بین ایران و کشورهای حاشیه خلیج فارس در اوایل دهه ۱۳۵۰ چه می‌دانیم؟ شواهد تاریخی درباره بالا گرفتن تنش‌ها بین ایران و کشورهای حاشیه خلیج فارس چه می گوید؟

از تاریخچه تاسیس و نامگذاری «شرکت هواپیمایی خلیج» چه می‌دانیم؟

تاریخچه شرکت هواپیمایی که امروزه با نام گالف ایر Gulf Air (طیران الخلیج)‌ شناخته می‌شود در منابع متعدد ثبت شده‌است. این شرکت را یک خلبان بریتانیایی به نام فردی باسورث در ابتدا با نام شرکت «هوانوردی خلیج» (Gulf Aviation Company Limited) در فروردین ۱۳۲۹ (۱۹۵۰) تاسیس کرد. در اکتبر ۱۹۵۱ شرکت هواپیمایی خطوط خارجی بریتانیا (BOAC) به یکی از سهامداران عمده «هوانوردی خلیج» تبدیل شد.

نقطه عطف مهم در تاریخ این شرکت در سال ۱۹۷۳ (۱۳۵۱-۱۳۵۲ شمسی) بود که سه کشور بحرین، قطر و عمان و امیرنشین ابوظبی از کشور امارات سهام BOAC در گالف اویشن را خریده و در اول ژانویه ۱۹۷۴ (۱۱ دی ۱۳۵۲) «شرکت هواپیمایی خلیج» با نام عربی طیران الخلیج را تاسیس کردند. هر یک از چهار دولت ۲۵درصد از سهام شرکت را در اختیار گرفتند.

با این‌حال تاریخ رسمی، به این پاسخ نمی‌دهد که پیش از این رسمیت، آیا ایده‌ای برای ثبت نام «شرکت هواپیمایی خلیج عربی» برای این شرکت وجود داشته و مدعیان منصرف شده‌اند یا نه اصلا چنین چیزی مطرح نشده‌است.

از منبع شایعه نامگذاری «شرکت هواپیمایی خلیج عربی» چه می‌دانیم؟

جستجو در اینترنت نشان می‌دهد متنی که در ساخت ویدیو استفاده شده در ۳۰ مارس ۱۹۹۸ (دوشنبه - ۱۰ فروردین ۱۳۷۷) نامه‌ای است که در شماره ۱۲ مجله The Militant منتشر شده‌است. این مجله نه یک مقاله تحقیقی بلکه یک نامه از فردی به نام «احمد حقیقت» ساکن تورنتو، خطاب به تحریریه این مجله منتشر کرده که در آن آمده‌است:

خلیج عربی-فارسیاستفاده از اصطلاح خلیج فارس از نظر سیاسی نادرست است. این اصطلاح از دوره‌ای در تاریخ گرفته شده‌است که امپراتوری ایران بر منطقه تسلط داشت و توده‌های عرب تابع شاهان، پادشاهانی که تا انقلاب ۱۹۷۹ بر ایران حکومت می‌کردند، بودند.نام خلیج فارس نمایانگر ترکیب مردم منطقه نیست. در واقع، این نام از سوی توده‌های عرب در اواسط دهه ۱۹۷۰ به چالش کشیده شد و آنها خواستار استفاده از اصطلاح خلیج عربی شدند. این امر باعث ایجاد تنش دیپلماتیک بین ایران و کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس شد. ایران تمام سفرای خود را از کشورهای عربی فراخواند. همچنین تهدید کرد که از پرواز هواپیماهای مسافربری متعلق به یک شرکت هواپیمایی مشترک متعلق به کشورهای عربی که قرار بود هواپیمایی خلیج عربی نامگذاری شود، جلوگیری خواهد کرد.این اختلاف به سازمان ملل متحد ارائه شد. با حمایت کشورهای امپریالیستی، به ویژه ایالات متحده، تصمیم گرفته شد که نام مشروع خلیج فارس، فارسی باشد. تحت فشار شاه فقید، کشورهای عرب از خواسته‌های خود صرف نظر کردند و این شرکت هواپیمایی به گالف ایر تغییر نام داد.شایان ذکر است که اصطلاحات استفاده شده در شماره ۷ مجله «بین‌الملل جدید» (NI)، به عنوان مثال، به این منطقه به عنوان خلیج عربی-فارسی اشاره دارد. این کاملاً درست است، زیرا این منطقه را توصیف می‌کند و ترکیب مردمی را که در آن ساکن هستند، منعکس می‌کند.همزمان با تشدید تهدیدات جنگی واشنگتن علیه مردم عراق، منطقه خلیج فارس به یک نقطه کانونی در اخبار جهان تبدیل می‌شود. مانند همیشه، ما باید در مورد دیدگاه‌ها و سیاست‌های خود شفاف باشیم و این شفافیت باید در زبان و اصطلاحاتی که استفاده می‌کنیم منعکس شود. استفاده از اصطلاح «خلیج فارس» نه تنها نادرست است، بلکه اصطلاحی است که نشان دهنده حمایت امپریالیسم از شاه فقید است. مجله «میلیتانت» در استفاده از آن ثابت قدم نیست. جدیدترین نمونه در صفحه اول شماره ۹ است. سرمقاله از اصطلاح «خلیج عربی-فارسی» استفاده می‌کند، در حالی که مقاله «معامله صلح ماشه جنگ را می‌کشد» از اصطلاح «خلیج فارس» استفاده می‌کند.من معتقدم که کارگران و جوانان آگاه به طبقات اجتماعی، نشریات و سخنگویان آن، باید از زبان موجود در شماره ۷ مجله «بین‌الملل جدید» استفاده کنند.احمد حقیقتتورنتو، انتاریو

اما نام یک شرکت هواپیمایی در تنش دیپلماتیک بین ایران و کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس موثر بوده‌است؟

از مناقشات بین ایران و کشورهای حاشیه خلیج فارس در اوایل دهه ۱۳۵۰ چه می‌دانیم؟

در اوایل دهه ۱۳۵۰ شمسی، چشم‌انداز سیاسی خلیج فارس با خروج بریتانیا از منطقه تغییر کرد و ایران تحت رهبری شاه به دنبال تثبیت خود به عنوان قدرت نظامی و سیاسی برتر در منطقه بود. یکی از نقاط تنش عمده، اقدام نظامی ایران در ۹ آذر ۱۳۵۰ برای در اختیار گرفتن جزایر ابوموسی، تنب بزرگ و تنب کوچک، پیش از تشکیل کشور امارات متحده عربی بود.

این رویداد، کمتر از یک یا دو سال پیش از تاریخ ادعایی شایعه «تاسیس شرکت هواپیمایی خلیج عربی» رخ داده است. نشریه The Militant یک نشریه خبری سوسیالیستی است. اگرچه روایتی را ارائه می‌دهد، اما یک منبع ثانویه است که بیش از دو دهه پس از واقعه ادعایی، از منظری سیاسی خاص به رویدادهای تاریخی می‌پردازد. این منبع، یک سند دیپلماتیک معاصر، گزارش رسمی دولتی، یا گزارش خبری جریان اصلی از اوایل دهه ۱۹۷۰ نیست.

هیچ یک از اسناد ارائه شده از آرشیوهای خبری معاصر، سوابق دیپلماتیک (وزارت امور خارجه ایالات متحده، آرشیوهای بریتانیا) یا تاریخ‌های آکادمیک منطقه برای دوره ۱۹۷۲-۱۹۷۳، به تأسیس یا پیشنهاد تاسیس یک شرکت هواپیمایی مشخصا با نام «شرکت هواپیمایی خلیج عربی» یا «Arabian Gulf Airways» از سوی کشورهای عربی خلیج فارس اشاره نمی‌کنند.

این احتمال را نمی‌توان رد کرد که در طول مذاکرات سال ۱۹۷۳ بین بحرین، قطر، ابوظبی و عمان برای تشکیل گالف ایر نام‌های مختلفی، از جمله نام‌های بالقوه ملی‌گرایانه‌تر مانند «شرکت هواپیمایی خلیج عربی»، به صورت داخلی مورد بحث قرار گرفته باشند.

اما انتخاب نام گالف ایر (طیران الخلیج) که یک عبارت توصیفی جغرافیایی و نسبتاً بی‌طرف است، برخلاف نام سیاسی و تحریک‌آمیز «شرکت هواپیمایی خلیج عربی» می‌تواند یک انتخاب آگاهانه از سوی کشورهای عربی مؤسس (بحرین، قطر، ابوظبی، عمان) برای ایجاد یک شرکت هواپیمایی منطقه‌ای با مقبولیت گسترده بدون تحریک مستقیم ایران، یا صرفاً برای انعکاس یک هویت مشترک خلیجی به جای یک هویت مشخصا «عربی» در نام شرکت هواپیمایی باشد.

بنابراین شایعه مطرح شده از سوی «احمد حقیقت» در مجله The Militant ممکن است گزارشی تحریف‌شده یا اغراق‌آمیز از این مذاکرات داخلی باشد که در آن یک نام تحریک‌آمیز مطرح شده اما در نهایت به نفع نام بی‌طرف‌تر «گالف ایر» کنار گذاشته شده است.

اما آنچه در ادعای «احمد حقیقت» به مجله Militant می‌خوانیم این است که انتخاب نام این شرکت به خاطر مداخله نظامی ایران بوده‌است، نه اجماع داخلی یا دوراندیشی.

اما ادعای مطرح شده که «ایران تمام سفرای خود را از کشورهای عربی خارج کرد» با اسناد وزارت امور خارجه ایالات متحده (FRUS) درباره ایران در سال‌های ۱۹۶۹-۱۹۷۲ نمی‌خواند. این اسناد، تقریبا همه تحرکات و مسایل بین‌المللی منطقه‌ای ایران و جنبه‌های مختلف روابط خارجی ایران، خریدهای نظامی، امنیت داخلی و تنش‌ها با کشورهای عربی (به‌ویژه عراق) و دیدگاه‌ها درباره امنیت خلیج فارس را بررسی کرده‌است. اما هیچ کدام به واقعه‌ای درباره اخراج دسته‌جمعی سفرای عرب از ایران در سال‌های ۱۹۷۲-۱۹۷۳ بر سر نام یک شرکت هواپیمایی یا حتی نام‌گذاری خود خلیج فارس اشاره نمی‌کنند.

دیده نشدن چنین رویداد دیپلماتیک و ژئوپولیتیک مهمی (اخراج دسته‌جمعی سفرای چندین کشور عربی و آماده‌باش جنگی ایران در خلیج فارس) در آرشیوهای دیپلماتیک معاصر یا منابع تاریخی ثانویه معتبر برای دوره ۱۹۷۲-۱۹۷۳، نشان می‌دهد این شایعه بی‌اساس است. چنین اقدامی یک بحران بزرگ منطقه‌ای محسوب می‌شد که احتمالا گزارش و تحلیل می‌شد.

بنابراین فکت‌نامه به ادعای شبکه‌های اجتماعی درباره «واکنش نظامی شاه به انتخاب اسم برای شرکت هواپیمایی طیران الخلیج» نشان نادرست می‌دهد.