ادعای نادرست شیر آلوده به آفلاتوکسین

در اینستاگرام ویدیویی منتشر شده که در آن ادعا شده شیرهای پاستوریزه حاوی سم آفلاتوکسین هستند که بسیار خطرناک و سرطان‌زا است. در این ویدیو، فردی کارشناس انجمن بهداشت غذایی معرفی شده و ادعا می‌شود تحقیقاتی او در دانشگاه یزد نشان‌ داده که «شیرهای پاستوریزه که ما از سوپرمارکت‌ها تهیه می‌کنیم آلوده به سم آفلاتوکسین است که سرطان‌زا است و ما به راحتی نمی‌توانی از آنها بگذریم».

از سابقه ادعای آلودگی شیر پاستوریزه به آفلاتوکسین چه می‌دانیم؟

این ویدیو قدیمی بوده و مربوط به بهمن ۱۳۹۸ است و در برنامه «سلام، صبح به‌خیر» شبکه سوم تلویزیون ایران پخش شده‌است. مهمان برنامه «بهادر حاجی محمدی» که بازرس انجمن بهداشت و ایمنی مواد غذایی ایران معرفی شد در این برنامه پربیننده صبحگاهی، درباره «آلودگی شیرهای به آفلاتوکسین که به منجر به سرطان کبد می‌شود» به ورود ذرت‌های آلوده اشاره کرد و گفت که مصرف این ذرت‌های آلوده به آفلاتوکسین، سبب تولید شیرهای آلوده به این سم شده‌است.

حاجی محمدی در این گفت‌وگوی تلویزیونی آماری را که به گفته خودش از پژوهش‌های تعدادی از اساتید دانشگاه استخراج شده درباره میزان آلودگی شیرهای پاستوریزه در شهرهای مختلف کشور اعلام کرد و گفت: «طبق این آمارها ۳۳ درصد نمونه‌های شیر پاستوریزه آلوده به این سم بودند. شیرهای پاستوریزه آزمایش شده در تبریز ۶۲ درصد، ساری ۶۰، مشهد ۵ درصد، شیراز ۱۷ درصد و اردبیل ۳۳ درصد به سم آفلاتوکسین آلوده هستند».

او همچین گفت: «سم موجود در خوراک دام وارد شیر می‌شود و با توجه به این که این سم بر اثر حرارت جوشاندن از بین نمی‌رود، در شیر باقی می‌ماند. جای تاسف است بین ۱۰ کشور منطقه خاورمیانه رتبه آخر را از نظر وضعیت آلودگی سم سرطان‌زای آفلاتوکسین در شیر داریم».

واکنش‌های رسمی به ادعای وجود آفلاتوکسین در شیر پاستوریزه در ایران

این ادعا به سرعت در شبکه‌های اجتماعی به‌خصوص تلگرام و اینستاگرام بازنشر شد و با واکنش‌های رسمی متعددی مواجه شد. سازمان دامپزشکی ایران، سازمان استاندارد ایران، سازمان غذا و دارو و وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی در روزهای بعد به این مساله واکنش نشان داده و این ادعا را تکذیب کردند.

ایرنا به نقل از «مقامی آگاه» از «انجمن علمی بهداشت و ایمنی مواد غذایی ایران» اعلام کرد «چنین آماری در این انجمن وجود ندارد و حتی مورد تایید انجمن هم نیست. اطلاعاتی در این مورد باید به تایید مجمع انجمن برسد و پس از بررسی‌های کلی و دقیق اعلام شود. در حالی که این آمارها چنین پایه‌ای ندارند».

در مازندران که کارشناس مدعی‌شده بود ۶۰درصد آلودگی آفلاتوکسین وجود دارد، واکنش‌ها تندتر بود. مدیر وقت نظارت بر مواد غذایی، آشامیدنی، آرایشی و بهداشتی دانشگاه علوم پزشکی مازندران گفت: «حتی اگر هر روز هم غذای دام نان کپک زده باشد، به این میزان از آلودگی در شیر نمی‌رسیم». کارشناس اداره کل استاندارد مازندران، اعداد اعلام‌شده را درست ندانست و گفت: «قطعا این آمار به لحاظ فنی مردود است».

دکتر «اسماعیل خاتمی مقدم» نائب رئیس انجمن صنایع همگن غذایی و دارویی مازندران گفت دامدارها حتی اگر به فکر سلامت جامعه نباشند، با توجه به پیامدهای منفی که وجود آفلاتوکسین در غذای دام بر بازدهی گله و سلامت دام دارد، از دادن غذای دارای میزان بالای آفلاتوکسین خودداری می‌کنند. در آب آشامیدنی که می‌نوشیم هم مقداری املاح سنگین مانند منیزیم، جیوه و سرب وجود دارد. بحث اینجاست که حد مجاز این املاح چقدر است.

اسماعیل خاتمی مقدم که به گفته ایرنا بازرس انجمن صنایع لبنی ایران هم بود گفت که کارشناس مهمان تلویزیون دچار اشتباه محاسباتی شده و اطلاعات را به درستی استخراج و آنالیز نکرد. مقدار آفلاتوکسین در شیر طبق استاندارد داخلی کشورمان یک دهم پی‌پی‌بی (Part Per Billion) یا واحد در میلیارد است که پنج برابر بهتر از استاندارد کدکس CODEX (کمیسیون بین‌الملل کدکس مواد غذایی) جهانی است. این استاندارد در کدکس بین‌المللی عمومی ۵ دهم پی‌پی‌بی ppb یعنی ۵ برابر استاندارد ایران در نظر گرفته شده‌است.

دکتر «شهریار دبیریان» مدیر وقت تضمین کیفیت صنایع شیر ایران (پگاه) و عضو هیات مدیره انجمن مدیریت کیفیت ایران گفت: «در تمام کشورهای اروپایی و آمریکا هم شیرهای تولید شده حاوی آفلاتوکسین است. اگر تصور این است که وجود آفلاتوکسین به هر میزانی باعث آسیب به سلامت مصرف‌کننده می‌شود این باور اشتباه است. این آلاینده نیز حد مجازی دارد که رعایت آن حد مجاز برای مصرف‌کننده مشکلی ایجاد نمی‌کند».

مدیر تضمین کیفیت صنایع شیر ایران گفت: «حتی اگر آفلاتوکسین در خوراک دام هم بالا باشد، وقتی وارد شیر می‌شود به یک پانزدهم کاهش می‌یابد. چطور ممکن است که مقدار این ماده در شیر پاستوریزه ۶۰ درصد باشد؟ نباید این اطلاعات نادرست از رسانه ملی به مخاطب داده شود. بدون مطالعه و پیش‌زمینه آمار دادن به مردم آنها را از یک محصول مهم غذایی دور می‌کند و آسیب کلانی به اقتصاد صنعت لبنیات می‌زند».

علیرضا رفیعی پور، رئیس سازمان دامپزشکی نیز گفت: «تضمین می‌دهیم که همه شیرهای تولیدی در کشور از کیفیت، سلامت و بهداشت کامل برخوردارند و مردم می‌توانند با ضمانت این سازمان، از این محصول با خیال راحت استفاده کنند».

اما با رواج شایعه وزارت بهداشت هم به ادعای وجود «سم آفلاتوکسین» در لبنیات واکنش نشان داد و دکتر «کیانوش جهانپور» سخنگوی وقت سازمان غذا و دارو اعلام کرد که طی سال‌های اخیر در کشور ما میزان آفلاتوکسین در مواد غذایی از جمله لبنیات و خشکبار روند کاهشی داشت. به گفته او کشورهای مختلف حد مجاز متفاوتی برای مقدار موجود آفلاتوکسین در مواد غذایی مختلف دارند و استانداردهای ایران هم در این زمینه عموما در حد استانداردهای ایالات متحده تعریف شده است.

سازمان نظام پزشکی کشور نیز با انتشار یادداشتی از دکتر کوروش جعفریان استاد دانشگاه علوم پزشکی تهران میزان آفلاتوکسین در شیر در ایران و چند کشور منطقه را مقایسه کرد و نوشت: «باید هیت مپ ابتلا به سرطان کبد که جدی‌ترین عارضه بیماریست در گروههای سنی و مناطق جغرافیایی بدست آید تا بتوان یک قضاوت علمی کرد‌. این میزان از حساسیت نسبت به این موضوع ارزشمند است و شاید در ارتقای کیفیت لبنیات موثر باشد اما به نظر بنده اثر تشویشی و ایجاد ناامیدی از سیستم های نظارتی به هیچ عنوان پذیرفتنی نیست».

سرانجام دکتر ایرج حریرچی، قائم‌مقام، معاون کل و سخنگوی وقت وزیر بهداشت، درمان و آموزش پزشکی هم وارد کار شده و با حضور تلفنی در همان برنامه تلویزیونی در روزهای بعد، به شایعات پاسخ داد و آنها را رد کرد.

حریرچی گفت: حتی در کشورهای اروپایی که سختگیرانه‌ترین کدکس‌ها را دارند هم آفلاتوکسین در لبنیات وجود دارد. باید توجه داشت میانگین این آفلاتوکسین حدود ۵۰ تا ۶۰ نانوگرم در لیتر در تمام شیرهای کشور است.

حریرچی با بیان این که با توجه به ارزیابی خطر باید به قضاوت این موضوع نشست، گفت: همین امروز هم میزان مصرف شیر در جامعه ما پایین است و مصرف شیر در مقایسه با کشورهای اروپایی شاید یک چهارم باشد و به مردم توصیه می‌کنیم که مصرف شیر را از سبد غذایی خود حذف نکنند و نکته دیگر این که خطر جدی این ماده با دوز ۳ و نیم میلی‌گرم به ازای وزن مصرف کننده دیده شده که بسیار بعید است به این میزان از دوز در بدن فرد برسد.

حریرچی چند روز بعد به‌صورت حضوری در همان برنامه این توضیحات را تکرار کرد.

آفلاتوکسین چیست؟ و چطور وارد شیر می‌شود؟

آفلاتوکسین، یک نوع سم قارچی است که عمدتاً با قارچ‌های Aspergillus flavus و Aspergillus parasiticus تولید می‌شوند. این سموم به دلیل اثرات سرطان‌زایی و سمی‌شان بر سلامت انسان و حیوانات، به‌ویژه در محصولات غذایی، مورد توجه ویژه قرار گرفته‌اند. یکی از مشتقات مهم آفلاتوکسین‌ها، آفلاتوکسین M1 است که در شیر و محصولات لبنی یافت می‌شود و می‌تواند تهدیدی جدی برای سلامت مصرف‌کنندگان باشد.

زمانی که دام‌ها خوراک آلوده به آفلاتوکسین B1 مصرف می‌کنند، این سم در کبد متابولیزه شده و به M1 تبدیل می‌شود. آفلاتوکسین M1 نسبت به فرآیندهای حرارتی مانند پاستوریزاسیون و استریلیزاسیون مقاوم است. این بدان معناست که حتی پس از فرآوری‌های معمول در صنعت لبنیات، این سم می‌تواند در محصولات نهایی باقی بماند.

آفلاتوکسین M1 به‌عنوان یک ترکیب سرطان‌زا طبقه‌بندی شده است و می‌تواند باعث نوعی سرطان کبد (کارسینوم هپاتوسلولار) شود. مطالعات نشان داده‌اند که قرار گرفتن در معرض آفلاتوکسین M1 می‌تواند با تاخیر در رشد کودکان مرتبط باشد، اگرچه نتایج در این زمینه متناقض بوده و نیاز به تحقیقات بیشتری دارد. مصرف مداوم آفلاتوکسین M1 می‌تواند باعث تضعیف سیستم ایمنی بدن شود و فرد را در برابر عفونت‌ها و بیماری‌ها آسیب‌پذیرتر کند.

برای محافظت از سلامت عمومی، سازمان‌های مختلف حداکثر میزان مجاز آفلاتوکسین M1 در شیر و محصولات لبنی را تعیین کرده‌اند:

• اتحادیه اروپا (CODEX): حداکثر ۰/۰۵ میکروگرم در کیلوگرم برای شیر.
• سازمان غذا و داروی آمریکا (FDA): حداکثر ۰/۵ میکروگرم در کیلوگرم برای شیر.
• ایران (ISIRI): مطابق با استاندارد ملی ایران، حداکثر مجاز آفلاتوکسین M1 در شیر ۰/۱ میکروگرم در کیلوگرم تعیین شده است.

برای پایش وضعیت آفلاتوکسین M1 در شیر، این اقدامات باید انجام شود:

1. کنترل خوراک دام: استفاده از خوراک‌های عاری از آلودگی به آفلاتوکسین B1 و نگهداری مناسب آن‌ها می‌تواند به کاهش آفلاتوکسین M1 در شیر کمک کند.
2. استفاده از جاذب‌ها در خوراک دام: افزودن موادی مانند بنتونیت به خوراک دام می‌تواند به جذب آفلاتوکسین B1 و کاهش انتقال آن به آفلاتوکسین M1 در شیر کمک کند.
3. آموزش دامداران: آموزش دامداران در مورد خطرات آفلاتوکسین‌ها و روش‌های پیشگیری از آلودگی می‌تواند نقش مهمی در کاهش آفلاتوکسین M1 داشته باشد.
4. نظارت و پایش مستمر: انجام آزمایش‌های منظم بر روی خوراک دام و محصولات لبنی برای شناسایی و کنترل آلودگی به آفلاتوکسین M1 ضروری است.

بنابراین هرچند عمل پاستوریزاسیون باعث از بین رفتن آفلاتوکسین نمی‌شود، اما استفاده از شیرهای پاستوریزه احتمال آلودگی به آفلاتوکسین M1 کمتری دارند. زیرا از یک طرف چند نهاد و سازمان مستقل از هم در مراحل مختلف تولید از ابتدا در خوراک دام تا انتها در توزیع شیر، کنترل و نظارت دارند و از سوی دیگر شیر در کارخانه از منابع مختلف با هم ترکیب می‌شود که در صورت احتمال آلوده‌بودن یک دامداری، با ترکیب با بقیه رقیق می‌شود و به زیر حد مجاز می‌رسد.

بنابراین فکت‌نامه به ویدیو منتشر‌شده در اینستاگرام که تکرار ادعای قدیمی است که «شیر پاستوریزه حاوی سم آفلاتوکسین است و باعث سرطان کبد می‌شود» نشان نادرست می‌دهد.