انتساب تصاویر نادرست به امام علی و ادعای نگهداری آن در موزه لوور

در شبکه‌های اجتماعی تصویری از یک نقاشی منتشر و پربازدید شده که ادعا می‌شود تصویر امام علی، امام اول شیعیان است. در توضیح این پست آمده است که: «منبع خبر در موزه لوبر پاریس موجود تو گوگل هم سرچ کنید».

در این پست‌ها تصویر دو نقاشی منتسب به علی بن ابی‌طالب دیده می‌شود، یکی تصویری که ادعا می‌شود در موزه لوور نگهداری شده و تصویر اصلی علی است و تصویر دیگری که از جمله تصاویر کلاسیکی است که از ائمه در ایران وجود دارد و در خانه‌ها، هیات‌ها و قهوه‌خانه‌ها دیده می‌شوند، روی این نقاشی توضیح داده شده که فیک است. این تصویر فقط در یک پست بیش از ۸.۳ میلیون بار دیده شده است.

اما این ادعا چقدر صحت دارد؟ آیا چنین نقاشی ای در موزه لوور نگهداری می‌شود؟ آیا اساسا تصویر مستندی از علی یا سایر امامان شیعیان وجود دارد؟

آیا این نقاشی در موزه لوور نگهداری می‌شود؟

خیر چنین تصویری در موزه لوور (یا به قول برخی از این پست‌ها لوبر!) در پاریس موجود نیست و جستجوی معکوس این تصویر هم در نهایت ما را به پست‌هایی در شبکه‌های اجتماعی فارسی (لینک۱، لینک۲) در همین یکی دو سال اخیر می‌رساند که آن را تلاشی برای بازسازی چهره علی بر اساس مستندات تاریخی عنوان کردند که این ادعا نیز بی‌اساس است.

اما تصویر دیگری وجود دارد بسیار پرتکرارتر و قدیمی‌تر از این تصویر است و بیش از یک دهه است که همین ادعا درباره آن هم تکرار شده است. (لینک۱، لینک۲، لینک۳) یعنی ادعا شده این تصویر امام اول شیعیان است و در موزه لوور نگهداری می‌شود.

در توضیحی که به همراه این تصویر درج شده، آمده: «تمثال مبارک امام الموحدین امیرالمومنین صلی الله علیه از موزه فرانسه».

این تصویر نه فقط در فضای فارسی که در شبکه‌های اجتماعی انگلیسی و عربی هم با همین ادعا به اشتراک گذاشته شده و گاه ادعا شده که در موزه‌ بریتانیا (British Museum) نگهداری می‌شود. این تصویر همچنین روی جلد کتاب‌ها رفته و در مقالات رسانه‌ها درباره امام اول شیعیان استفاده شده و در ویکی‌مدیا هم آمده است. با وجود این در تصویری که در فضای عربی منتشر شده هم توضیحات پایین تصویر به فارسی است.

تصویر دوم هم نه در موزه لوور و نه در موزه بریتانیا وجود ندارد.

بعضی از اکانت‌های اینستاگرامی فارسی در تلاش برای توضیح این عکس، با استناد به نوشته فردی به نام محمد سپیدار نوشتند:

«این تصویر در قرن پنجم (ه.ق) توسط یکی از مسیحیان اهل شام و در شهر حلب نقاشی شده است. و نقاش اطلاعات خویش را از یهود ساکن در شهر که به نسبت خویش با یهود بنی‌قریظه افتخار می‌کنند، می‌گیرد. تصویر اصلی را بعدها به لیبی می‌برند. در آنجا مجدداً نقاشی دیگر از روی آن تصویر فعلی را تقلید می‌کند».

و در نهایت تاکید دارند که «این تصویر نه تنها به ایشان [علی] تعلق ندارد که هیچ شباهتی نیز بدیشان ندارد».

تلاش ما برای پیدا کردن این توضیحات در منبع دیگری به جز شبکه‌های اجتماعی نتیجه‌ای در پی نداشت. از سوی دیگر حتی نتوانستیم فردی به نام محمد سپیدار که اسلام شناس یا قرآن پژوه باشد پیدا کنیم و تنها جملاتی در شبکه‌ای اجتماعی به چنین نامی نسبت داده می‌شود.

از سوی دیگر برخی منابع عربی مانند وب‌سایت مركز «القلم للأبحاث والدراسات» هم که یک مؤسسه پژوهشی عربی است، بدون ذکر منبع نوشته که این تصویری منسوب به امام علی است که «به دست یک راهب قبطی در دیر براثا (که بعدها به مسجد تبدیل شد) در بغداد کشیده شده است و گفته می‌شود که این تصویر با زغال بر روی پوست آهو رسم شده است». این وبسایت به اشاره به توصیفاتی که از لباس، عمامه و چهره امام علی در احادیث و روایات وجود دارد انتساب این تصویر را به او درست می‌داند. این وبسایت توضیح نداده که این تصویر حالا در کجا نگهداری می‌شود و این عکس از آن چگونه به شبکه‌های اجتماعی و رسانه‌ها راه یافته.

نقاشی‌های منتسب به امام علی در موزه‌ها

تصاویری که در موزه‌ بریتانیا (British Museum) منتسب به امام علی وجود دارد، دو نگارگری است.

یکی از آنها (تصویر سمت راست) نقاشی پیامبر اسلام محمد، علی، حسن و حسین را با هاله نور نشان می‌دهد و شمشیر ذوالفقار را هم مقابل امام علی می‌بینیم.

تصویر دیگر (تصویر سمت چپ) بر اساس توضیحات موزه بریتانیا صفحه‌ای از نسخه خطی جلد چهارم کتاب سیر نبی اثر ضریر را نشان می‌دهد و تصویر لحظه تاریخی‌ای از حضور پیامبر اسلام، علی و حمزه را در جنگ بدر نشان می‌دهد.

از جمله تصاویر دیگری که به عنوان تصویر نقاشی شده از علی منتشر شده تصویر زیر است که در موزه هنر متروپولیتن نمایش داده می‌شود.

بر اساس توضیحات سایت موزه این تصویر اثر اسماعیل جلایر است:

«اسماعیل جلایر یک هنرمند درباری پرکار و چندوجهی در ایرانِ اواسط قرن نوزدهم بود. اگرچه او بیشتر به خاطر پرتره‌هایش از ناصرالدین‌شاه (سلطنت: ۱۸۴۸–۱۸۹۶) و وزرای برجسته‌ی او شناخته می‌شود، اما مجموعه‌ای از تصاویر مذهبی نیز خلق کرده است. این آثار شامل ترکیب‌بندی‌هایی مانند این نمونه هستند که امام اول شیعیان، امام علی (ع)، دو پسرش حسن (ع) و حسین (ع)، و یاران نزدیکش، که احتمالاً قنبر و سلمان فارسی (نخستین ایرانی مسلمان‌شده) هستند را به تصویر می‌کشند. در اینجا، جلایر شیری را در اثر گنجانده است که به بیننده خیره شده است؛ نمادی رایج از امام علی (ع)».

نقاشی دیگری هم از امام علی در موزه The Victoria and Albert Museum یا با اختصار V&A در لندن وجود دارد.

در توضیحات این اثر هم آمده که در اوایل قرن ۱۹ به دست هنرمندی ناشناس نقاشی شده است.

وب‌سایت خانه حراج ساتبیز (Sotheby’s) در لندن که یکی از معتبرترین و قدیمی‌ترین خانه‌های حراج در جهان است هم نقاشی دیگری از علی منتشر کرده است.

بر اساس توضیحات ساتبیز در این نقاشی یک یادداشت اهدایی وجود دارد که نشان می‌دهد که این اثر به عنوان هدیه به مویدالدوله تقدیم شده است. مویدالدوله ابوالفتح میرزا، پسر حسام‌السلطنه و داماد ناصرالدین شاه بود و از این رو به نظر می‌رسد اثر به این دوره تاریخی تعلق دارد.

علاوه بر تصاویر ذکر شده تصاویر متعددی اغلب به صورت نگارگری از علی و فرزندانش، جنگ‌هایی که در آن شرکت کرده و… وجود دارد (لینک۱، لینک۲، لینک۳، لینک۴)، بسیاری از این آثار شناسنامه‌دار هستند و آفریننده آن مشخص است و با اگر نام نقاش را ندانیم متخصصان با استفاده از ویژگی‌های اثر می‌توانند مشخص کنند که احتمالا متعلق به کدام دوره تاریخی است و محل نگهداری آنان هم مشخص است.

این در حالی است که اثری از دو تصویر مورد بحث ما در این موزه‌ها و منابع قابل اتکا دیده نمی‌شود.

نقاشی صورت در اسلام

بنابر شواهد موجود به نظر می‌رسد هیچ نقاشی معتبر و مستندی که مستقیماً چهره واقعی امام علی را نشان دهد، وجود ندارد و تصاویر موجود بیشتر جنبه‌های نمادین، هنری و تخیلی دارند. احتمالا یکی از دلایل این وضعیت هم حرمت نگارگری صورت و مجسمه‌سازی در شریعت اسلام است. (لینک۱)

در پاسخ مراجع تقلید به پرسش درباره حکم شرعی عکس‌های منسوب به پیامبر و امامان هم تاکید شده است که «انتساب آنها به معصومین علیهم السلام اعتباری ندارد».

در دوره‌های تاریخی مختلف از جمله دوره صفویه در ایران و همچنین در امپراطوری عثمانی در هنرهای اسلامی، تصاویر نمادین یا تخیلی از امام علی و دیگر ائمه کشیده شده که در تحقیق‌های مختلف دانشگاهی به آن پرداخته شده است (لینک۱، لینک۲).

این تصاویر معمولاً بر اساس توصیف‌های شفاهی یا ادبی ساخته شده‌اند و جنبه‌های هنری و نمادین دارند. بر اساس این تحقیقات: «مضامین [این نقاشی‌ها] برگرفته از اعتقادات شیعی است و مسیری است برای هدایت و تمرکز افکار بازدیدکنندگان بقاع به بزرگی و قداست پیامبران خدا، ویژگی‌های امامان شیعه، زیبایی‌های بهشت و زشتی‌های جهنم».

سریال معاویه و نمایش چهره علی در آن

احتمالا پربازدید شدن و پخش چند باره نقاشی‌های منتسب به امام علی در شبکه‌های اجتماعی در روزهای اخیر بی ارتباط به پخش سریال معاویه نباشد. این سریال درباره زندگی «معاویه» بنیان‌گذار و نخستین خلیفه سلسله اموی است و در شبکه «MBC» متعلق به عربستان سعودی تولید شده است. در این مجموعه تلویزیونی، برخلاف سریال‌های مذهبی تولید شده در ایران چهره بازیگر نقش علی نشان داده می‌شود. با شروع پخش این سریال، معاونت پایش و نظارت ساترا، اعلام کرد سریال «معاویه» محصول شبکه MBC به دلیل روایت جدیدی از زندگی معاویه و بخاطر تلاس در تطهیر خاندان بنی‌امیه، در تمام رسانه‌های صوت و تصویر فراگیر کشور، غیرقابل انتشار است.

در نهایت بر اساس اطلاعات موجود انتساب تصاویر مورد اشاره در ابتدای این درستی‌سنجی به علی ابن ابی‌طالب امام اول شیعیان و ادعای نگهداری این تصاویر در موزه لوور نادرست و بی‌اساس است.