ادعای بی‌اساس درباره خطرناک بودن روغن‌های مایع خوراکی

در اینستاگرام ویدیویی با عنوان «گازوییل یا روغن خوراکی، زندگیتو نجات بده» منتشر شده که در آن فردی توضیح می‌دهد روغن‌های خوراکی که از دانه‌های روغنی، مثلا آفتابگردان به دست می‌آیند و در بازار وجود دارند خطرناک هستند و حاوی هگزان و پارافین است نباید از آنها استفاده کرد.

این ویدیو در اینستاگرام بیش از ۱۲ میلیون بار دیده شده و بیش از ۷۰۰ هزار بار لایک شده است.

او می‌پرسد: «چگونه است که برای یک لیتر روغن آفتابگردان ۵ کیلو مغز تخمه ۲۰۰ هزار تومانی لازم است و یک لیتر روغن ۶۰ هزار تومان فروخته می‌شود؟» این کاربر در ادامه توضیح می‌دهد که در کارخانه تخمه آفتابگردان را در پرس و حرارت له می‌کنند تا آب و روغن آن جدا شود و بعد برای اینکه آب و روغن را جدا کنند به آن هگزان می‌زنند که یک حلال صنعتی است، آن هگزان با روغن قاطی می‌شود و بعد با یکم حرارت رنگ و بوی آن هم از بین می‌برند و بعد همان روغن را به پارافین اضافه می‌کنند و می‌فروشند.

این کاربر در لیوان روغنی که در مقابل خود دارد یک دستمال کاغذی را آغشته به روغن کرده و آن را روشن می‌کند و می‌گوید که همان کاربرد شمع را دارد و تلویحا اشاره دارد که این نشانه وجود پارافین در روغن است.

او در ادامه هم می گوید که لیستی از روغن‌های سالم تهیه کرده است که برای هر کس که کامنت بگذارد «روغن»، لیست را می‌فرستد.

در توضیحات اکانت این کاربر آمده که «کارشناس حوزه ی ریزش مو و پرپشتی مو» است.

اما ادعاهای مطرح شده در این ویدیو تا چه اندازه صحت دارد؟ آیا روغن دانه های روغنی موجود در بازار درصد بالایی از هگزان و پارافین دارند و مضرند؟

آیا روغن خوراکی قابل اشتعال است؟

بله. به ویژه اگر مانند این ویدیو یک دستمال کاغذی را در روغن خوراکی خیس کنید و آتش بزنید، خواهد سوخت. در منابع تاریخی به استفاده از روغن‌های خوراکی مانند زیتون به عنوان روغن چراغ اشاره شده است. در این وضعیت دستمال کاغذی مانند فتیله عمل کرده و باعث ادامه احتراق شود. با این حال، نحوه سوختن آن به نوع روغن و شرایط بستگی دارد. پس از آتش گرفتن، دستمال آغشته به روغن نسبت به دستمال خشک آرام‌تر و یکنواخت‌تر می‌سوزد، مشابه عملکرد یک فتیله در چراغ نفتی یا شمع.

از این رو آزمایشی که این کاربر انجام می دهد نمی‌تواند نشانه وجود پارافین در روغن باشد.

روش تهیه روغن از دانه‌های روغنی

روش‌های مختلفی برای استخراج روغن از دانه‌های روغنی وجود دارد از جمله روش‌های؛ پرس سرد، پرس گرم، استخراج با حلال، استخراج آنزیمی و روش سنتی.

روشی که این کاربر در اینجا توضیح می‌دهد ترکیبی از روش‌های پرس گرم و استخراج روغن با استفاده از حلال هگزان است. به طور کلی لزوما در روش پرس گرم از حلال استفاده نمی‌شود و این‌ دو روش‌های متفاوتی برای استخراج روغن از دانه‌های روغنی هستند، اما در برخی موارد کارخانه‌ها هر دو روش را ترکیب می‌کنند تا بازدهی را افزایش دهند.

پرس گرم

در پرس گرم Press Hot دمای دستگاه و مراحل آماده‌سازی، بسته به نوع دانه به منظور استخراج بیشتر روغن، حرارت دانه تحت فشار تا حدود ۷۰ درجه سانتیگراد افزایش می‌یابد. دمای فرایند برای هر نوع دانه بستگی به تحمل حرارتی آن متفاوت و بین ۶۰ تا ۱۰۰ درجه سانتیگراد است. روغن استخراج شده در این روش برای تصفیه و گذراندن مراحل بعدی می‌رود و بعد از تصفیه تحمل حرارتی بیشتری پیدا کرده و برای پخت و پز مناسب خواهد بود.

استخراج با حلال

در روش استخراج با حلال (Solvent Extraction)، از حلال‌های شیمیایی مانند هگزان برای جداسازی روغن از دانه‌های روغنی استفاده می‌شود. دانه‌ها در حلال حل شده و سپس با تبخیر حلال، روغن خالص به دست می‌آید. این روش برای دانه‌هایی با درصد روغن پایین مناسب است و در مقیاس صنعتی کاربرد دارد.

منتقدان روغن‌های دانه‌ای ادعا می‌کنند که فرآیند استخراج شیمیایی، محصولات جانبی سمی مانند هگزان را در روغن‌ها باقی می‌گذارد. در حالی که هگزان به‌صورت گازی خطرناک محسوب می‌شود، در این فرآیند به‌عنوان یک حلال مایع برای استخراج روغن از دانه‌ها استفاده می‌شود. سپس، هگزان تبخیر می‌شود. از آنجا که سازمان غذا و داروی آمریکا (FDA) در حال حاضر باقی‌مانده هگزان را در روغن‌های پخت‌وپز نظارت یا تنظیم نمی‌کند، مشخص نیست که چه مقدار، اگر اصلاً وجود داشته باشد، از این ماده در روغن‌های دانه‌ای موجود در فروشگاه‌ها باقی می‌ماند.

آژانس حفاظت از محیط زیست ایالات متحده در دهه ۱۹۸۰ به‌طور گسترده‌ای سمیت هگزان را بررسی کرد. این مطالعات نشان داد که هگزان مورد استفاده در فرآیندهای صنعتی برای مصرف ایمن بوده و باعث آسیب عصبی نمی‌شود.

فرآیند ترکیبی استخراج روغن

در فرآیند ترکیبی استخراج روغن، ابتدا روش مکانیکی (پرس گرم) انجام می‌شود. در این مرحله، دانه‌های آماده‌شده تحت فشار قرار گرفته و حدود ۵۰ تا ۷۵ درصد روغن خود را از دست می‌دهند. محصول نهایی این مرحله شامل روغن اولیه باکیفیت (که برای تصفیه ارسال می‌شود) و تفاله‌ فشرده‌شده (Oil Cake) است که همچنان مقداری روغن دارد و به مرحله بعدی یعنی استخراج با حلال منتقل می‌شود.

اگر هدف تولید روغن بکر (Virgin Oil) باشد، فرآیند در همین‌جا متوقف می‌شود. اما به دلیل صرفه‌جویی در منابع و تقاضای بالا، معمولاً برای استخراج حداکثری روغن، از روش استخراج با حلال (Solvent Extraction) نیز استفاده می‌شود. در این روش، هگزان به تفاله‌ی باقی‌مانده اضافه شده و روغن باقی‌مانده را جذب می‌کند. سپس هگزان بازیابی و تفاله‌ی باقی‌مانده به عنوان خوراک دام استفاده می‌شود.

روغن خام به دست آمده هنوز نیاز به تصفیه (Refining) دارد تا برای مصرف انسانی مناسب شود. مراحل اصلی تصفیه شامل آب‌زدایی (Degumming)، خنثی‌سازی (Neutralization)، رنگ‌بری (Bleaching)، حذف موم‌ها (Dewaxing)، بوگیری (Deodorization) و در برخی موارد زمستانی‌سازی (Winterization) است.

از این رو در این روش ترکیبی، در صورتی که به شکل استاندارد اجرا شود قرار نیست هگزانی در روغن باقی بماند و یا برای افزایش حجم روغن به آن پارافین اضافه شود.

پارافین یک مشتق نفتی است که بیشتر در صنایع شمع‌سازی، آرایشی، دارویی و صنعتی کاربرد دارد و هیچ کاربردی در فرآوری روغن‌های خوراکی ندارد. به طور طبیعی در روغن‌های استاندارد موج در بازار پارافین وجود ندارد.

میزان آفتابگردان لازم برای تولید یک لیتر روغن

کاربر در بخشی از ویدیو مطرح می‌کند که برای یک لیتر روغن آفتابگردان ۵ کیلو مغز تخمه ۲۰۰ هزار تومانی لازم است و یک لیتر روغن ۶۰ هزار تومان فروخته می‌شود و این توجیه مالی ندارد و از این رو به گفته او افزودنی‌هایی مانند پارافین برای افزایش حجم روغن به آن اضافه می‌شود.

مقدار تخمه آفتابگردان مورد نیاز برای تولید یک لیتر روغن آفتابگردان به عوامل مختلفی بستگی دارد، از جمله؛ میزان روغن موجود در دانه‌ها و روش استخراج.

در میان آفتابگردان‌ها، تخمه‌های آفتابگردان روغنی معمولا دارای روغن بیشتری هستند و بین ۴۵ تا ۵۴ درصد روغن دارند. اما میزان روغن در تخمه‌های آفتابگردان خوراکی کمتر است و بین۲۲ تا ۳۵ درصد است.

در روش‌های استخراج هم پرس مکانیکی (فشار سرد یا گرم) بازدهی کمتری دارند و استخراج با حلال (مانند هگزان) حداکثر مقدار روغن را استخراج می‌کند و در روش ترکیبی کمتر از یک درصد روغن در بقایای دانه باقی می‌ماند.

در نهایت میزان تخمه آفتابگردان مورد نیاز برای یک لیتر روغن، در پرس مکانیکی حدود ۲.۳ کیلوگرم تخمه آفتابگردان روغنی و در استخراج با حلال حدود ۱.۸ کیلوگرم تخمه آفتابگردان روغنی است. این مقدار تقریبی است و ممکن است بسته به کیفیت تخمه، شرایط پردازش و کارایی تجهیزات تغییر کند.

در نهایت اگر روغن‌کشی صنعتی را مبنا قرار دهیم تولید روغن در مقیاس بالا با قیمت بازار می‌تواند مقرون‌به‌صرفه باشد، زیرا هزینه مواد اولیه، تولید و توزیع در حجم بالا کاهش می‌یابد. هر چند مانند هر کار تولیدی دیگری عوامل مختلف؛ مانند قیمت تخمه آفتابگردان و هزینه‌های تولید می‌تواند میزان سود را تحت تاثیر قرار دهد.

بنابراین فکت‌‌نامه به این ادعا که روغن‌های خوراکی به دست آمده از دانه‌های روغنی، موجود در بازار حاوی هگزان و پارافین و خطرناک هستند و نباید از آنها استفاده کرد، نشان نادرست می‌دهد.