ادعای نادرست استفاده اشکانیان گیلان و مازندران از رسم‌الخط لاتین

در شبکه‌های اجتماعی فارسی ویدیویی منتشر شده که در آن ادعا می‌شود «اشکانیان گیلان و مازندران به خط لاتین نگارش می‌کردند نه فارسی عربی». در این ویدیو انگشتری نشان داده می‌شود که بر اساس ادعا در منطقه لیارسنگ گیلان کشف شده «رسم الخط گیلانیان باستان» در آن مورد استفاده قرار گرفته است.

و در ادامه ادعا می‌شود: «بنا بر اسناد گیلگمش خاستگاه سومریان منطقه‌ای به نام دیلمان بود که سومریان باستان بین‌النهرین گفته شده خطر را اختراع کردند».

اما این ادعاها تا چه اندازه صحت دارند؟ اشکانیان گیلان و مازندران چه کسانی بودند و آیا واقعا از رسم‌الخط لاتین استفاده می‌کردند؟

از گیلان و مازندران در زمان اشکانیان چه می‌دانیم؟

در مقاله «پژوهشی در تاریخ و هنر دوره اشکانی» آمده است که اطلاعات ما درباره مسائل تاریخی این دوره، به‌ویژه در مناطق شمالی ایران، بسیار اندک و محدود است. در دوران اشکانیان (۲۴۷ پیش از میلاد تا ۲۲۴ میلادی)، مناطق گیلان و مازندران به دلیل موقعیت جغرافیایی و فرهنگ مستقل خود، اغلب خارج از کنترل مستقیم حکومت‌های مرکزی مانند اشکانیان و ساسانیان بودند. ریچارد فرای در کتاب «میراث باستانی ایران» اشاره می‌کند که شاهان اشکانی در بخش‌های شمالی‌تر از کوه‌های البرز یا هیچ‌گونه قدرتی نداشتند یا نفوذ ایشان بسیار اندک بوده است.

با توجه به این ساختار نیمه‌متمرکز حکومت اشکانی، مناطق گیلان و مازندران نیز احتمالاً تحت حاکمیت شاهزادگان محلی یا حکومت‌های وابسته (ساتراپ‌ها) اداره می‌شدند. این مناطق به دلیل موقعیت جغرافیایی و فرهنگ مستقل خود، اغلب خارج از کنترل مستقیم حکومت‌های مرکزی مانند اشکانیان و ساسانیان بودند.

از این رو «اشکانیان گیلان و مازندران»، نسبتی نادرست از نظر تاریخی، برای مردمان این خطه در دوره اشکانیان است.

مردم گیلان در دوره اشکانیان از چه رسم‌الخطی استفاده می‌کردند؟

درباره رسم‌الخط مورد استفاده مردم گیلان در دوره اشکانیان، اطلاعات دقیقی در دست نیست، اما با توجه به شواهد تاریخی و باستان‌شناسی، می‌توان چند نکته را در نظر گرفت؛ در دوره اشکانیان، خط پهلوی اشکانی که از خط آرامی مشتق شده بود، به‌عنوان خط رسمی و رایج در امپراتوری اشکانی مورد استفاده قرار می‌گرفت. این خط برای نگارش کتیبه‌ها، اسناد حکومتی، و سکه‌ها استفاده می‌شد. اما تأثیر این خط در مناطق دورافتاده‌تر، مانند گیلان، محدود بود. با استناد به دانشنامه ایرانیکا مردم گیلان و مازندران در آن زمان به زبان‌هایی از شاخه شمال غربی زبان‌های ایرانی صحبت می‌کردند. این زبان‌ها پیش‌زمینه‌ای برای شکل‌گیری گویش‌های امروزی گیلکی و مازندرانی بودند.

تصویری از خط پهلوی اشکانی کتیبه‌ای یا پارتی که ۲۲ حرف داشت و از راست به چپ نوشته می‌شد:

با توجه به کمبود شواهد باستان‌شناسی و منابع مکتوب، نمی‌توان با قطعیت دربارهٔ نوع خط یا زبان نوشتاری مورد استفاده در منطقه گیلان و مازندران فعلی در دورهٔ اشکانیان اظهار نظر کرد. احتمالاً مردم این مناطق از سیستم‌های نوشتاری محلی یا روش‌های شفاهی برای انتقال دانش و اطلاعات استفاده می‌کردند.

الفبای لاتین در دوره اشکانیان، کجا مورد استفاده قرار می‌گرفت؟

در دورهٔ اشکانیان (۲۴۷ پیش از میلاد تا ۲۲۴ میلادی)، الفبای لاتین به‌عنوان سیستم نوشتاری رسمی در امپراتوری روم مورد استفاده قرار می‌گرفت. این الفبا برای نگارش زبان لاتین، زبان رسمی حکومت روم، به کار می‌رفت و پایهٔ زبان‌های رومی مانند ایتالیایی، فرانسوی، اسپانیایی و دیگر زبان‌های رمانس است.

امپراتوری روم در این دوره بر پهنهٔ وسیعی از اطراف دریای مدیترانه، شامل بخش‌هایی از اروپا، شمال آفریقا و غرب آسیا حکومت می‌کرد. در این مناطق، الفبای لاتین برای اسناد رسمی، کتیبه‌ها، سکه‌ها و آثار ادبی استفاده می‌شد.

در مقابل، در شاهنشاهی اشکانی، زبان پارتی یا پهلوی اشکانی که از شاخه‌های زبان‌های ایرانی شمال‌غربی محسوب می‌شود، به‌عنوان زبان رسمی و اداری مورد استفاده قرار می‌گرفت. این زبان با الفبای مخصوص به خود نوشته می‌شد و الفبای لاتین در قلمرو اشکانیان رواج نداشت.

در ویدیوی مورد بررسی ادعا شده که الفبای لاتین در انگشتر کشف شده استفاده شده است. با این وجود حتی اگر این فرض را قبول کنیم که حروف R O S A در این انگشتر حک شده، باید در نظر بگیریم که الفبای لاتین از از ۴۰۰ سال پیش از میلاد تا قرن یکم میلادی تغییر و تحولات قابل توجهی داشته و لزوما از چپ به راست نوشته نمی‌شده:

در دورهٔ اشکانیان (۲۴۷ پیش از میلاد تا ۲۲۴ میلادی)، امپراتوری روم و شاهنشاهی اشکانی تعاملات متعددی داشتند که شامل جنگ‌ها، روابط دیپلماتیک و تبادلات تجاری می‌شد. در نتیجهٔ این تعاملات، برخی از سکه‌ها و اشیاء با کتیبه‌های لاتین در مناطق مرزی این دو امپراتوری، مانند بین‌النهرین، کشف شده‌اند. اما گزارشی از کشف چنین مواردی در گیلان یا مازندران وجود ندارد.

بر اساس اطلاعات موجود، هیچ گزارشی مبنی بر کشف سکه‌ها، انگشترها یا اشیائی با کتیبه‌های خط لاتین در استان‌های گیلان و مازندران وجود ندارد. اگرچه در این مناطق اشیای عتیقه متعددی کشف شده‌اند، اما هیچ‌یک دارای کتیبه یا نوشته‌ای به خط لاتین نبوده‌اند.

به عنوان مثال، در شهرستان رشت، ۲۹۸ قلم شیء عتیقه مربوط به دوره‌های قبل از میلاد، اشکانی، ساسانی، اسلامی و معاصر کشف شده اما گزارشی از وجود خط لاتین در میان این اشیاء ارائه نشده است.

همچنین، در شهرستان املش، چند عتیقه مربوط به هزاره نخست قبل از میلاد و دوران ساسانیان کشف شده است، اما این اشیاء نیز فاقد کتیبه‌های لاتین بوده‌اند.

کدام اشیای باستانی در لیارسنگ‌بن گیلان کشف شده‌اند؟

لیارسنگ‌بن منطقه‌ای باستانی در شهرستان املش، استان گیلان است که به‌دلیل کشفیات باستان‌شناسی قابل‌توجه، اهمیت تاریخی ویژه‌ای دارد. در این منطقه، گورستانی با ۱۳۰ گور شناسایی شده که به دوره‌های اشکانی و ساسانی بازمی‌گردد. این گورها نشان‌دهنده سنت تدفین دسته‌جمعی در آن دوران هستند. همچنین کاوش‌های متعدد در لیارسنگ‌بن منجر به کشف اشیاء متنوعی از جمله ابزارهای آهنی شده که نشان‌دهنده جنگجو و دامدار بودن ساکنان این منطقه در گذشته است.

در هیچ کدام از این موارد نشانی از انگشتری با حروف لاتین نیست.

آیا در «گیلگمش» خاستگاه سومریان، دیلمان عنوان شده؟

گیلگمش یک شخصیت نیمه‌افسانه‌ای و پادشاه شهری در بین‌النهرین است. داستان او در حماسه گیلگمش، یکی از قدیمی‌ترین متون ادبی جهان که به خط میخی و به زبان اکدی نوشته شده، روایت شده است.

خاستگاه دقیق سومریان هنوز به‌طور قطعی مشخص نشده است. با این حال، بسیاری از مورخان بر این باورند که سومریان احتمالاً از مناطق اطراف آناتولی (ترکیهٔ امروزی) به سومر مهاجرت کرده‌اند. بر اساس مقالهٔ «سومر» در دانشنامهٔ بریتانیکا، مردم موسوم به سومریان، که زبانشان به زبان غالب آن سرزمین تبدیل شد، احتمالاً از حوالی آناتولی آمده و در حدود ۳۳۰۰ پیش از میلاد به سومر رسیده‌اند.

همچنین، در مقالهٔ «سومر» در بریتانیکا کیدز آمده است که سومریان احتمالاً بین ۳۵۰۰ و ۳۰۰۰ پیش از میلاد از آناتولی به جنوب بین‌النهرین آمده‌اند. بنابراین ادعای این که دیلمان خاستگاه سومریان بوده باشد درست نیست.

از انگشتری که در ویدیو نمایش داده می‌شود چه می‌دانیم؟

در ویدیوی یاد شده، ادعا شده روی انگشتری که نمایش داده می‌شود و در منطقه لیارسنگ کشف شده و متعلق به دوران اشکانیان است با خطوط لاتین حروف R O S A حک شده است. با این وجود به نظر می‌رسد این سه تصویر که ادعا می‌شود مربوط به یک انگشتر هستند ارتباطی به هم ندارند:

رنگ انگشتر اول که چیزی شبیه اتیکت قیمت به آن چسبیده، با رنگ انگشتر دوم با پس زمینه آبی متفاوت است. بافتی که ادعا می‌شود حروف لاتین روی آن حک شده‌اند نیز با رنگ نگین انگشتر تفاوت دارد.

جستجوهای فکت‌نامه برای یافتن این تصاویر با استفاده از چندین ابزار جستجوی تصویر به جایی نرسید. این سه تصویر حتی اگر متعلق به یک انگشتر هم بودند پیش‌تر در هیچ جایی نه به صورت رسمی و نه به صورت غیر رسمی به عنوان آثار باستانی نمایش داده نشده‌اند.

از این رو بر اساس اطلاعات موجود، فکت‌نامه به ادعای «استفاده از رسم‌الخط لاتین در گیلان باستان» نشان نادرست می‌دهد.