کاهش صادرات نفت ایران؛ مروری بر آمارهای دو دهه گذشته

محمد‌باقر قالیباف، رئیس مجلس شورای اسلامی، ششم آذر ۱۴۰۳ در صحن علنی مجلس اذعان کرد که وضعیت کنونی تولید و صادرات نفت ایران به گونه‌ای است که دیگر جمهوری اسلامی نمی‌تواند از نفت به عنوان ابزاری برای تهدید دیگر کشورها و امتیازگیری استفاده کند.

قالیباف گفت: «زمانی بود که در مواجهه با تهدیدات دشمنان می‌گفتیم نفت را روی شما می‌بندیم و اهرم تهدید ما بود، اما امروز و با این وضعیت کدام نفت را می‌بندیم و کدام بازار را داریم؟»

در این مطلب سراغ آمارها و گزارش‌های مربوط به صادرات نفت ایران می‌رویم تا ببینیم روند کاهش صادرات نفت ایران چگونه بوده، چه عواملی بر آن تاثیر گذاشته و چگونه ایران به مرور در سال‌های گذشته، سهم خود را به دیگر اعضای اوپک واگذار کرده است.

صادرات نفت ایران و شرایط بین‌المللی

گزارش‌هایی که در ادامه به آن اشاره می‌کنیم نشان می‌دهد تولید و صادرات نفت ایران طی سال‌های پس از تحریم، با افت محسوسی مواجه شده است. آمارها نشان می‌دهد ایران به مرور بازارهای سنتی نفت خود را به دیگر فروشندگان نفت واگذار کرده است.

افت‌وخیز در تولید و صادرات نفت ایران نشان می‌دهد این پدیده با سه موضوع همزمان بوده و به نظر می‌رسد وضعیت صادرات نفت ایران با این سه، همبستگی مستقیم داشته است:

۱- سخت‌گیری‌های آمریکا در اعمال تحریم‌ها

۲- امیدواری به گشایش‌ها و مذاکرات دیپلماتیک

۳- تحولات اقتصادی جهانی

گزارش‌های رسمی اوپک چه می‌گوید؟

بر اساس گزارش‌های رسمی سازمان کشورهای صادرکننده نفت (اوپک)، تولید نفت ایران در دوره ۲۰ ساله ۲۰۰۳ تا ۲۰۲۲ میلادی (۱۳۸۲ تا ۱۴۰۱ خورشیدی) در سال ۲۰۰۶ میلادی (۱۳۸۵ ه.ش) در بالاترین سطح خود روزانه ۴ میلیون و ۷۳ هزار بشکه برآورد شده است.

این میزان تولید نفت در سال ۲۰۲۰ با بیش از ۵۱ درصد کاهش به یک میلیون و ۹۹۱ هزار بشکه در روز رسید که پایین‌ترین سطح تولید نفت ایران در این دوره زمانی است.

میانگین تولید نفت ایران در این بازه زمانی ۲۰ ساله، روزانه سه میلیون و ۴۱۳ هزار بشکه بود.

بررسی داده‌های رسمی اوپک از میزان صادرات نفت ایران از سال ۲۰۰۳ تا ۲۰۲۲ میلادی نشان می‌دهد که تفاوت بیشترین و کمترین میزان صادرات نفت ایران در این دوره زمانی بسیار بیشتر از اختلاف بالاترین و پایین‌ترین میزان تولید نفت ایران طی این ۲۰ سال است.

بالاترین میزان صادرات نفت در سال ۲۰۰۴ میلادی (۱۳۸۳ ه.ش) اتفاق افتاده که میانگین روزانه صادرات نفت در آن سال بیش از دو میلیون و ۶۸۴ هزار بشکه در روز بالغ می‌شد. پایین‌ترین میزان صادرات نفت ایران نیز در سال ۲۰۲۰ رقم خورد که میانگین صادرات نفت ایران در آن سال به ۴۰۴ هزار بشکه در روز کاهش یافت.

این دوره مصادف با سال‌های دولت نخست دونالد ترامپ در آمریکاست که خروج از برجام و اعمال فشار حداکثری به اقتصاد ایران با شعار صفر کردن میزان صادرات نفت ایران در دستور کار دولت ایالات متحده قرار گرفت.

مقایسه این دو عدد بیانگر آن است که صادرات نفت ایران در این دوره زمانی از بالاترین سطح تا پایین‌ترین میزان حدود ۸۵ درصد افت کرد.

عملا میزان صادرات نفت ایران در سال‌های ۲۰۱۹ تا ۲۰۲۲ میلادی (۱۳۹۸ تا ۱۴۰۱ ه.ش) به محدوده‌ای کمتر از یک میلیون بشکه در روز افت کرده است.

همچنین بر اساس داده‌های اوپک، ایران در بازه زمانی ۲۰۰۳ تا ۲۰۲۲ میلادی، بیش از یک هزار و ۳۷ میلیارد دلار از محل صادرات نفت خام، درآمد کسب کرده است.

بالاترین میزان درآمد ایران از محل صادرات نفت خام در این دوره، مربوط به سال ۲۰۱۱ میلادی (۱۳۹۰ ه.ش) است که افزایش قیمت نفت در بازارهای جهانی، درآمد ۱۱۴/۷ میلیارد دلاری از محل صادرات نفت خام برای ایران رقم زد.

پایین‌ترین میزان درآمد نفتی ایران در این سال‌ها نیز به سال ۲۰۲۰ میلادی مربوط بود که درآمد ایران از این محل کمتر از ۸ میلیارد دلار ثبت شده است.

اختلاف بالاترین میزان درآمد نفتی ایران با پایین‌ترین میزان درآمد در این دوره زمانی بیش از ۹۳ درصد است.

مقایسه ایران با دیگر اعضای اوپک

اما مقایسه تغییرات سهم ایران در میان اعضای اوپک در این سال‌ها نیز قابل توجه است و به خوبی جایگاه و اهمیت ایران در بازار جهانی نفت را به تصویر می‌کشد.

ما این مقایسه را در دو سطح انجام داده‌ایم:

۱- سطح مقایسه سهم ایران از کل ارزش صادرات نفت خام اوپک

۲- روند تغییرات سهم ایران از کل میزان صادرات نفت خام اعضای اوپک

بر اساس این داده‌های آماری، سهم ایران از ارزش کل صادرات نفت اوپک از ۱۴/۴ درصد در سال ۲۰۱۱ به عنوان بالاترین سهم تا حدود ۲/۵ درصد در سال ۲۰۲۰ میلادی در نوسان بوده، از سال ۲۰۱۹ به این سو سهم ایران از کل ارزش صادرات نفت خام اوپک به نزدیک ۵ درصد هم نرسیده است.

همچنین بالاترین سهم ایران از میزان صادرات نفت اوپک طی این بازه با ۱۲/۵ درصد به سال ۲۰۰۳ مربوط می‌شود، پایین‌ترین سهم ایران از کل صادرات نفت اوپک نیز با حدود ۲ درصد در سال ۲۰۲۰ اتفاق افتاد.

بررسی مقاصد صادراتی نفت ایران طی سال‌های ۲۰۱۰ تا ۲۰۲۲ نشان می‌دهد، بازارهای نفت ایران به تدریج محدودتر شده است و عملا بازاری در اروپا و آفریقا برای نفت ایران وجود ندارد و ۹۵ درصد نفت صادراتی در سال ۲۰۲۲ به آسیا صادر شده است. چین به تنهایی در سال ۲۰۲۲ میلادی، مقصد ۳۰/۶ درصد از نفت صادراتی ایران بود.

در همان سال، بخش عمده‌ای از صادرات نفت ایران به دیگر کشورهای آسیایی بود که سهمی ۵۸/۲ درصدی از کل صادرات نفت ایران به این مقصد بوده، هر چند در نهایت نفت صادر شده به مقاصد آسیایی به واسطه استفاده از روش صادرات مجدد و تغییر مبدا اصلی و با هدف دور زدن تحریم‌ها از طریق کشورهایی همچون مالزی یا امارات به چین صادر می‌شود.

حتی کشور هند نیز از سال ۲۰۲۰ میلادی، واردات نفت از ایران را متوقف کرده است.

مجموعه این آمارها و عددها نشان می‌دهد چگونه میزان صادرات و همچنین سهم ایران از بازار نفت تغییر کرده و به مرور کاسته شده است؛ واقعیتی که حالا از زبان مسئولان رسمی جمهوری اسلامی نیز به گوش می‌رسد.