درباره تاریخچه نام‌های جزیره «ابوموسی» چه می‌دانیم؟

اتحادیه اروپا روز چهارشنبه ۲۵ مهر ۱۴۰۳ در بیانیه‌ مشترکی با شورای همکاری خلیج فارس، از ادعای مالکیت امارات متحده عربی بر جزایر سه‌گانه تنب بزرگ، تنب کوچک و ابوموسی حمایت کرد.

بعد از این بیانیه بود که بحث این جزایر و سابقه مالکیت ایران بر آن و اسم آنها در رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی داخل ایران هم به یکی از سوژه‌های داغ تبدیل شد. یکی از موضوعاتی که بارها به آن اشاره شد، نام ایرانی جزیره ابوموسی بود.

این ادعا در شبکه‌های اجتماعی و رسانه‌ها مطرح شده است که نام این جزیره «ابوموسی نیست، بوموسو است یعنی سرزمین سبز (بوم سبز)، اسم کاملا ایرانیست». (لینک۱، لینک۲)

خسرو معتضد، مجری و کارشناس «برنامه‌های تاریخ معاصر» در صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران نیز در برنامه جهان‌آرا در صدا و سیما گفته که «ابوموسی» یک نام جعلی است و برای اینکه این جزیره که نام اصلیش «بوموف» بوده را تصاحب کنند، یک نام عربی رویش گذاشته بودند.

اما نام‌های این جزیره و وجه تسمیه آنان چیست؟

در مورد نام جزیره ابوموسی و تغییرات آن در دهه‌ها و حتی سده‌های اخیر روایت‌های متعددی وجود دارد.

حرف اصلی کسانی که می‌گویند ابوموسی نام اصلی این جزیره نیست این است که ابوموسی نامی است که بریتانیایی‌ها بعد از اشغال یا به عبارتی تحت‌الحمایه گرفتن این جزیره (به همراه تنب بزرگ و تنب کوچک) بین سال‌های ۱۲۸۲-۱۳۵۰ شمسی یا همان ۱۹۰۳ -۱۹۷۱ میلادی آن را به نوعی عربی کرد و این در مسیر سیاست ایران‌زدایی از این جزیره بود.

از سوی دیگر اما کشورهای عربی که بر حاکمیت امارات بر این سه جزیره از جمله ابوموسی تاکید دارند می‌گویند نام این جزیره بدون هیچ تردیدی هویت عربی آن را تایید می‌کند. بر اساس این ادعا نام جزیره «ابوموسی» به یکی از نزدیکان پیامبر به نام «ابوموسی اشعری» برمی‌گردد، و اسناد فتوحات اسلامی در منطقه خلیج عربی موید این است که او قبل از عزیمت به جنگ با ایرانیان در آن جزیره ساکن شده است. بر اساس این ادعا این جزیره در برخی منابع «بو موسی» نامیده شده و این و «بو» در گویش عربی محاوره ای خلیجی به معنای «پدر» است، نه معانی‌ای که ایرانیان از آن برداشت می‌کنند.

نام یا نام‌های این جزیره پیش از این چه بوده؟

بر اساس دایره‌المعارف ایرانیکا ریشه نام ابوموسی با نام سیری Sirri در هم آمیخته است. به نوشته جان گوردون لوریمر دیپلمات، مورخ بریتانیایی در کتاب Gazetteer Of The Persian Gulf Oman And ،Central Arabia پیشوند sir که در نام‌های جزایر سِر بَنی یاس Sir Bani Yās (که اکنون یاس نامیده می‌شود) و سِر بُو نَعیر Sir Bu Naʿayr در نزدیکی ابوموسی هم آمده، نشان‌دهنده این است که این جزایر محل سکونت قبیله‌ای خاص است، قبایلی که به ویژه مروارید صید می‌کردند. به نوشته لوریمر وجود نام جزایر سِر بَنی یاس، سِر بُو نَعیر و به تبع آن، سِر بُو سور برای جزیره سیری Sirri (لوریمر به چاه آبی به نام بُو سور هم اشاره می‌کند) نشان می‌دهد که نام اولیه یا باستانی سِر بُو موسی احتمالاً ریشه نام جزیره ابوموسی بوده است.

به نوشته لوریمر یک بخش مروارید خیز در ۱۸۰ کیلومتری جزیره ابوموسی قرار داشت که حواد بن‌موسمح Hawād Bin-Musammih نامیده می‌شد (لوریمر، جلد دوم، صفحه ۳۶۳). او می‌گوید این نام اخیر تنها تأییدی است بر وجود بُو موسی (نزدیک به موسمح)به عنوان قبیله‌ای محتمل که ارتباط کافی با نام جزیره ابوموسی دارد. نام موسمح Musammih ممکن است از کسی گرفته شده باشد که مُسَقَّم musaqqam بوده، که در تجارت مروارید به کسی اطلاق می‌شده که ناوگان صید مروارید را تأمین مالی می‌کرده است (لوریمر، جلد اول، صفحه ۲۲۲۷). بر اساس تحقیقات لوریمر این غیرمعمول نبود که بانک مرواریدی به نام گروهی از یک منطقه دوردست نام‌گذاری شود و بانک مرواریدی به نام بن‌موسمح می‌توانست به طایفه‌ای مربوط باشد که با جزیره ابوموسی، ارتباط دارد.

در اوایل دهه ۱۷۰۰، این جزیره در نقشه‌های اروپایی به نام مالورو Maloro نام‌گذاری شده بود. این را می‌توان در نقشه ایران، افغانستان، عراق، تهیه شده توسط G De L'Isle جغرافی‌دان فرانسوی در سال ۱۷۲۴ میلادی دید.

بوموسی

«بوموسی» یکی از پرتکرارترین نام‌هایی است که در منابع ایرانی ذکر می‌شود. زهرا پیشگاهی فرد، استاد جغرافیای سیاسی دانشگاه تهران در این باره می‌گوید:

«پیش از ورود انگلیسی‌ها، فردی به نام موسی سبب رونق و آبادانی این جزیره شد و پس از مدتی، نام «بابا موسی» بر جزیره گذاشته شد. «بابا موسی» در زبان محلی جنوبی به «بابو موسی» تغییر پیدا كرد و به‌تدریج با تغییرات دیگر، به آن «بوموسی» می‌گفتند. سپس اعرابی كه در زمان انگلیسی‌ها به این جزیره آمدند، به‌دلیل متجانس بودن واژه «بو» و «ابو» نام «بوموسی» را به «ابوموسی» تغییر دادند و كم‌كم استفاده از این واژه رواج یافت و جزیره حتی پس از رفتن انگلیسی‌ها نیز به همین نام باقی ماند.»

در نقشه‌ای از عربستان و خلیج فارس که در سال ۱۹۱۶ به دست شاخه نقشه‌برداری کمپانی هند شرقی و به سرپرستی سرهنگ سر سیدنی بورارد، طراحی شد هم نام این جزیره «بوموسی» (Bu Musa)ذکر شده است. بر اساس این نقشه بعد از تسلط بریتانیا بر این جزیره هم اینجا بوموسی خوانده می‌شود و یا لااقل در نقشه با این نام ثبت شده است.

موسسه جغرافیایی و نقشه‌کشی سحاب هم، که در سال ۱۹۳۵ در تهران تاسیس شد و اولین شرکت خصوصی جغرافیایی و نقشه برداری در خاورمیانه است، در نقشه ایران که در سال ۱۹۶۰ میلادی منتشر کرد این جزیره را بوموسی نامید.

همچنین این روایت هم وجود دارد که نام بوموسی برگرفته از نام یکی از سرداران کریم خان زند است که پس از حضور در این جزیره و تصرف آن نام خود را بر آن نهاده ‌است.

اما بنابر نوشته ایرج افشار سیستانی در کتاب «جزیره ابوموسی و تنب بزرگ و تنب کوچک» لطیف‌خان دشتستانی کسی بود که از طرف نادرشاه افشار در سال ۱۷۳۵ میلادی به ایالات جنوبی فرستاده شد و آنها را تصرف کرد. از این رو اعتبار این روایت که نام بوموسی برگرفته از نام یک سردار بوده، زیر سوال است.

پیس از این همچنین علیرضا تنگسیری، فرمانده نیروی دریایی سپاه پاسداران هم از «تعصب خاص» در مورد جزایر خلیج فارس خبر داده و به نقل از او گفته بود که ابوموسی باید «بوموسی» خوانده شود.

بوموس

در میان اسناد و نقشه‌های تاریخی موجود در نقشه‌ای از خلیج‌فارس که در موزه ملی قطر وجود دارد، نام این جزیره «بوموس» (Bomose) ذکر شده است. این نقشه به دست کارستن نیبور نقشه‌بردار و کاشف آلمانی طراحی شده است. نیبور این نقشه را در سال ۱۷۶۵ طراحی و در سال ۱۷۹۲ در کتاب «سفر در عربستان» نشر ادینبورگ منتشر کرد. او بین سال‌های ۱۷۶۱ تا ۱۷۶۷ از سوی دربار دانمارک به عربستان و منطقه خلیج‌فارس اعزام شد.

با وجود این در نقشه دیگری از خلیج فارس، که در سال ۱۷۵۸ تهیه و در ۱۷۷۶ منتشر شد، نام این جزیره «ابوموسی» (Abou Mousa) ذکر شده است به دست ژان باتیست بورگونیون دونویل، نقشه‌بردار فرانسوی منتشر شد. فایل با کیفیت نقشه روی سایت دانشگاه سواس لندن قابل مشاهده است.

گپ سبزو

یکی دیگر از نام‌هایی که گفته می‌شود این جزیره به آن نامیده می‌شد «گپ سبزو» است. زهرا پیشگاهی فرد در این باره، می‌گوید:

«پیش از حضور انگلیسی‌ها، نام این جزیره «گپ سبزو» به معنی جزیره‌ی بزرگ خرم بوده است. در واقع، مردم بندر لنگه، كنگ و ساكنان سواحل در جزایر خلیج فارس، «گپ» را به معنی بزرگ می‌دانستند و هر آنچه را كه بزرگ بود، گپ می گفتند. سبزو نیز در زبان جنوبی یعنی سبز و خرم، این جزیره نیز گپ سبزو نام داشت، زیرا وقتی مردم كنار ساحل می‌ایستادند و این جزیره را از دور تماشا می‌كردند به نظرشان جزیره‌ای سبز و خرم و بزرگ می‌رسید».

ابوموسا، غضنفر، بوم موسى، بوموف، باباموسى، مالورو و گپ سبزو

به گفته میر مهرداد میرسنجری، استادیار دانشگاه و پژوهشگر فرهنگی و ژئوپلیتیک در گفتگویی با روزنامه شرق این جزیره پیش از این‌ها با نام‌های متعددی از جمله؛ ابوموسا، غضنفر، بوم موسى، بوموف، باباموسى و گپ سبزو نامیده شده.

ایرج افشار سیستانی هم در کتاب «جزیره ابوموسی و تنب بزرگ و تنب کوچک» به نام‌های متعدد این جزیره از جمله بوموسی، بوموف و گپ سبز و بابا موسی اشاره کرده است.

در این اسامی «بوم» به معنی مکان است و «سو» چند معنی مختلف دارد: سو مخفف سوز نام یک نوع سبزی است و بطور کلی نیز در زبان فارسی کهن معنی سبز می‌دهد و در مجموع می توان آن را به معنای سرزمین سبز نامید. (فصلنامه تخصصی مطالعات خلیج‌فارس/ سال چهارم/ شماره اول)

از این رو به نظر می رسد پرتکرارترین نام در اسناد و نقشه‌های تاریخی برای این جزیره نام «بوموسی» است.