برداشت اشتباه از محاسبات فرضی یک کارشناس درباره آمار بیکاری

شماری از رسانه‌ها و وب‌سایت‌های خبری به نقل از محمدتقی فیاضی، کارشناس اقتصادی نوشتند: «آمار واقعی بیکاران کشور ۲۲ میلیون نفر و نرخ بیکاری ۴۵ درصد است.»

این نقل قول در شبکه‌های اجتماعی نیز بازتاب قابل توجهی داشته و از سوی کاربران بازنشر شد، تا آنجا که حتی یکی از کانال‌های خبری در اینستاگرام به استناد همین اعداد، مرکز آمار را به انتشار اطلاعات «غیر واقعی» متهم کرد.

این اعداد و ارقام زمانی اهمیت می‌یابند که آنها را با آخرین گزارش مرکز آمار ایران از آمارگیری نیروی کار در تابستان ۱۴۰۳ مقایسه کنیم، بر اساس این گزارش، در دومین فصل امسال شمار بیکاران ۲میلیون و ۴۸ هزار نفر و نرخ بیکاری ۷/۵ درصد گزارش شد.

پرسش اساسی این است که چگونه داده‌های رسمی بیکاری و برآوردهای یک کارشناس اقتصادی ممکن است چنین اختلاف فاحشی داشته باشند؟

اصل استدلال محمدتقی فیاضی در گفت‌وگو با خبرآنلاین، درباره کم‌برآوردی جمعیت بیکاران و نرخ بیکاری، به نقد او درباره پایین بودن نرخ مشارکت اقتصادی در اقتصاد ایران بازمی‌گردد. بر اساس اعلام مرکز آمار ایران، نرخ مشارکت اقتصادی در تابستان امسال ۴۱/۷ درصد بود.

دلیل اصلی نازل بودن نسبی نرخ مشارکت اقتصادی در ایران، پایین بودن شدید نرخ مشارکت اقتصادی در میان زنان است.

مرکز آمار ایران نرخ مشارکت اقتصادی مردان در تابستان ۱۴۰۳ را ۶۸/۸ درصد برآورد کرده حال آنکه این نرخ برای زنان در این فصل، حدود یک پنجم نرخ مشارکت مردان و فقط ۱۴/۶ درصد، گزارش شد.

محمد تقی فیاضی در ادامه گفت‌وگوی خود، میانگین نرخ مشارکت اقتصادی در کشورهای منطقه را ۷۰ درصد اعلام کرده، او با فرض نرخ مشارکت اقتصادی ۷۰ درصدی در اقتصاد ایران و افزودن حدود ۳۰ واحد درصد به نرخ مشارکت اقتصادی فعلی و همچنین ثابت دانستن شمار شاغلان، نتیجه‌گیری می‌کند که بایستی تعداد ۲۰ میلیون نفر را به شمار بیکاران فعلی افزود.

مرکز آمار، شمار بیکاران در تابستان را دو میلیون و ۴۸ هزار نفر اعلام کرده با افزودن این عدد، شمار بیکاران در سناریوی مفروض محمدتقی فیاضی به ۲۲ میلیون نفر افزایش می‌یابد و از اینجا به بعد خبرآنلاین بر اساس برآوردها و با محاسبات خود از جمعیت فعال اقتصادی و شمار بیکاران در این سناریو، به نرخ ۴۵ درصدی بیکاری می‌رسد.

تعاریف کلیدی در گزارش‌دهی از بازار کار و بیکاری

برای اینکه بهتر متوجه بشویم محاسبات نرخ بیکاری چگونه انجام می‌‌شود، ابتدا تعاریف چند مفهوم کلیدی در گزارش‌دهی از بازار کار و بیکاری را مرور کنیم.

آن بخش از جمعیت در سن کار (۱۵ ساله و بیشتر) که آمادگی و تمایل به حضور در بازار کار و یافتن شغل دارند، اصطلاحا جمعیت فعال اقتصادی هستند، نسبت این افراد به کل جمعیت در سن کار، نرخ مشارکت اقتصادی، نامیده می‌شود.

طبیعی است از جمعیت در سن کار هر تعدادی که به دلایل مختلفی همچون ادامه تحصیل یا ناامیدی از یافتن شغل، به بازار کار مراجعه نکرده باشند جزو جمعیت غیرفعال اقتصادی محسوب می‌شوند و در محاسبات بیکاری وارد نمی‌شوند.

از جمعیت فعال اقتصادی که در بازار کار حضور می‌یابند و نرخ مشارکت اقتصادی را تشکیل می‌دهند آن دسته که شغلی می‌یابند، در زمره شاغلان و آنها که در یافتن شغل، موفق نمی‌شوند جزو بیکاران محسوب می‌شوند، نرخ بیکاری، نسبت بیکاران از جمعیت فعال اقتصادی است.

ملاحظه می‌شود که در محاسبه نرخ بیکاری، هم تعداد بیکاران و هم تعداد جمعیت فعال اقتصادی اهمیت دارد، این نرخ به تغییرات هر دو متغیر وابسته است.

مقایسه داده‌های مرکز آمار با نرخ مشارکت اقتصادی ترکیه، عربستان سعودی و امارات متحده عربی

در جدول زیر، داده‌های مرکز آمار ایران از بازار کار در تابستان ۱۴۰۳ و فرض مورد نظر محمدتقی فیاضی یعنی نرخ مشارکت اقتصادی ۷۰ درصدی در کنار هم آمده است تا کار مقایسه آسان‌تر شود.

فرض کلیدی در سناریوی محمدتقی فیاضی که مبنای محاسبات بعدی قرار گرفته نرخ مشارکت اقتصادی ۷۰ درصدی است که این کارشناس اقتصادی گفته، میانگین نرخ مشارکت اقتصادی در کشورهای منطقه (ترکیه، عربستان و امارات متحده عربی) است.

البته او در این گفت‌وگو از سه کشور به طور مشخص نام برده، کشورهای ترکیه، عربستان سعودی و امارات متحده عربی کشورهایی هستند که فیاضی میانگین نرخ مشارکت اقتصادی آنها را ۷۰ درصد اعلام کرده است.

بنا بر اعلام بانک جهانی نرخ مشارکت اقتصادی در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا در سال ۲۰۲۲ میلادی، ۴۷/۱ درصد بود.

نرخ مشارکت اقتصادی ترکیه در سال ۲۰۲۳ میلادی در داده‌های بانک جهانی، ۵۳/۳ درصد گزارش شده، این نرخ برای عربستان سعودی در سال گذشته میلادی، ۶۶/۶ درصد بود. در این سری داده‌های آماری نرخ مشارکت اقتصادی امارات متحده عربی در سال ۲۰۲۳ میلادی ۷۸/۵ درصد اعلام شد.

میانگین ساده این سه عدد، ۶۶/۱ درصد است که حدود ۴ واحد درصد کمتر از نرخی است که آقای فیاضی در نظر گرفته است.

در برخی رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی با استناد به محاسبات فرضی یک کارشناس اقتصادی، صحت آمار اشتغال را زیر سوال برده و نوشته‌اند: «آمار واقعی بیکاران کشور ۲۲ میلیون نفر و نرخ بیکاری ۴۵ درصد است.»

آنچه گفته شده، در واقع برداشتی اشتباه از محاسبات فرضی محمدتقی فیاضی، کارشناس اقتصادی بر اساس فرضیاتی است که لزوما پایه و اساسی در واقعیت ندارند.

در محاسبه آقای فیاضی فرض شده نرخ مشارکت اقتصادی در ایران به اندازه متوسط کشورهای ترکیه، امارات متحده و عربستان، حدود ۷۰درصد است، اما جمعیت شاغل همان رقم ثابت آمارگیری مرکز آمار ایران است.

اولا، مشخص نیست چرا در این محاسبات میانگین نرخ مشارکت این سه کشور در نظر گرفته شده که هر کدام شرایط اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و جمعیتی متفاوت از یکدیگر و متفاوت از ایران دارند.

دوم، مشخص نیست چرا تنها متغیر این محاسبات نرخ مشارکت اقتصادی در نظر گرفته شده، در حالی که به طور معمول میان افزایش نرخ مشارکت و سایر شاخص‌های اشتغال همبستگی وجود دارد. در صورت بزرگ شدن بازار کار و افزایش نرخ مشارکت اقتصادی، انتظار می‌رود جمعیت شاغل و همین طور جمعیت بیکار افزایش پیدا کند، اما در محاسبات فرضی، فقط جمعیت بیکار اضافه شده است.

طبق تعریف استاندارد آماری، نرخ مشارکت اقتصادی، نرخ آمادگی جمعیت بالای ۱۵ سال برای کار و فعالیت اقتصادی است. این شاخص نه با فرضیات بلکه بر اساس آمارگیری‌های فصلی محاسبه می‌شود.

طبق آخرین گزارش مرکز آمار در تابستان ۱۴۰۳ نرخ مشارکت اقتصادی حدود ۴۱ درصد بوده است،‌ به این معنی که در زمان آمارگیری تنها ۴۱ درصد جمعیت بالای ۱۵ سال آمادگی و تمایل به کار و فعالیت اقتصادی داشته‌اند و ۵۹ درصد به دلایل گوناگون مانند تحصیل، داشتن درآمد بدون شغل، از کارافتادگی، بازنشستگی، خانه‌داری و بسیاری از دلایل دیگر آمادگی یا تمایل کار و فعالیت اقتصادی نداشته‌اند.

عوامل متنوع و زیاد اقتصادی،‌ فرهنگی و اجتماعی در بالا یا پایین بودن نرخ مشارکت اقتصادی در کشورها نقش دارند که نمی‌توان بی‌اعتنا به آنها نرخ مشارکت اقتصادی را بالا یا پایین فرض کرد.

با این اوصاف فکت‌نامه به این گزاره که «آمار واقعی بیکاران کشور ۲۲ میلیون نفر و نرخ بیکاری ۴۵ درصد است» نشان نادرست می‌دهد.