دانسته ها و ابهامات درباره پروژه مسجد پارک قیطریه

از اوایل اسفند ماه سال گذشته خبر آغاز پروژه ساخت مسجدی در پارک قیطریه، یکی از قدیمی‌ترین پارک‌های منطقه یک تهران، حساسیت‌برانگیز شد. (لینک بایگانی) خبر هم در رسانه‌ها و هم در شبکه‌های اجتماعی بازتاب گسترده‌ای داشت.

شروع اعتراضات مردم به پروژه ساختن مسجد در پارک قیطریه با انتشار عکس‌هایی از حصارکشی بخشی از منطقه شمال غربی پارک بود.

اظهارات زاکانی، شهردار تهران در روز نهم فروردین، درباره اینکه این مسجد علیرغم اعتراضات «حتما» ساخته خواهد شد حساسیت موضوع را بالاتر برد و به تجمع و سرود خوانی مردم در محل حصارکشی شده در روز ۱۳ فروردین منجر شد. همزمان یک کارزار آنلاین با عنوان «درخواست جلوگیری از تخریب پارک قیطریه» به راه افتاده است.

بخشی از نگرانی‌های مطرح شده از اجرای این طرح، دغدغه‌های محیط زیستی و قطع درختان کهنسال و جوان این بخش از پارک است. گروهی از رسانه‌ها و افراد هم به این موضوع تاکید دارند که پارک قیطریه در محدوده یک سایت باستانی واقع شده و این مسئله گودبرداری و ساخت و ساز را در این منطقه حساس می‌کند. با فرض باستانی بودن این منطقه این ایده هم مطرح می‌شود که این ساخت و ساز برنامه‌ای به طمع کشف و بهره برداری از  آثار باستانی موجود در آن باشد.

عبدالمطهر محمدخانی، سخنگوی شهرداری تهران اما حرف از کمبود مسجد در این محله می‌زند و می‌گوید سرانه ساخت مسجد در تهران در مقایسه با دیگر شهرهای ایران و پایتخت‌های کشورهای اسلامی «بسیار پایین‌» است. از سوی دیگر به گفته او چون بخش عمده‌ای از مراجعان به این پارک‌ اهل این منطقه نیستند نمی‌توانند مساجدی که در آن اطراف وجود دارد را پیدا کنند و  احداث مسجد برای نمازگزاران درون پارک ضروری است. محمدخانی می‌گوید مسجد پارک قیطریه به درخواست مکتوب مردمی ساخته می‌شود.

به گفته محمدخانی «خیرین نیکوکار از اهالی همان محل» هم تمام هزینه‌های ساخت مسجد را متقبل شده‌اند و  به گفته او «شهرداری تهران در واقع تسهیل‌گر مشارکت مردم در این امر خیر است.» 

به گفته فخرالسادات محتشمی پور، فعال سیاسی اصلاح‌طلب خیر مورد اشاره پدر او بوده و  قرار است با پولی که پدر او وصیت کرده، این اقدام انجام شود. با وجود این او تاکید دارد با آنکه پدرش تاکید کرده بود پس از درگذشتش با بخشی از اموالش مسجدی احداث شود اما اقدام صورت گرفته توسط وصی به هیچ وجه با مشورت و موافقت آنان صورت نپذیرفته است و «این کار را که مخل مصالح و منافع عمومی است قطعا خیر نمی‌دانیم.»

اما فارغ از سایر حواشی این مسجد قرار است دقیقا در کجای پارک قیطریه ساخته شود؟ آیا محل در نظر گرفته شده در منطقه باستانی واقع شده است؟ آیا قرار است درخت یا درختانی قطع شوند؟ وضعیت تراکم مساجد در اطراف قیطریه چگونه است؟ آیا این منطقه به طور خاص و تهران به طور عام با کمبود مسجد مواجه است؟

محل پیش‌بینی شده برای ساخت مسجد

بنابر گفته عبدالمطهر محمدخانی، سخنگوی شهرداری تهران، مسجد قرار است در «کنج شمال شرقی پارک در آستانه خیابان و در کم‌تراکم‌ترین بخش پارک به لحاظ فضای سبز» ساخته شود.

در ویدیویی که یکی از شهروندان از منطقه حصار‌بندی شده این پروژه برای سایت توانا تک فرستاده، محدوده این حصار بندی به صورت دقیق مشخص شده است که با منطقه مورد اشاره محمدخانی منطبق است.

بر اساس این ویدیو بخشی از حصار در انتهای شمالی پارک به سمت بلوار قیطریه قرار دارد، از یکی از ورودی‌های شمال غربی وارد پارک می‌شود و با فاصله نسبتا زیادی حول یک ساختمان با سقفی قهوه‌ای می‌چرخد.

در تصاویر ماهواره‌ای محل ساختمان قهوه‌ای یا قرمز رنگ در سمت بالای پارک (ضلع شمالی) دیده می‌شود که در ویدیوی منتشر شده توسط این شهروند هم به وضوح مشخص است. هم بر اساس توضیحات گوگل و هم توضیحات این شهروند این ساختمان یک توالت قدیمی است که در حال حاضر بلا استفاده رها شده.

آیا مسجد در منطقه باستانی است؟

مهمترین کاوش‌های باستانی در تپه قیطریه، به دهه ۱۳۴۰ برمی‌گردد. سیف‌الله کامبخش‌فرد، باستان‌شناسی که کاوش‌های رسمی این منطقه را بین سال‌های ۱۳۴۷ تا ۱۳۵۰ انجام داد درباره این منطقه می‌نویسد، (کامبخش‌فرد، سیف‌الله، آثار تاریخی ایران، تهران، ۱۳۸۰ ش) محدوده این «محوطه باستانی» از شرق به پارک قیطریه، از غرب به خیابان دکتر علی شریعتی، از شمال به تجریش و دزاشیب، و از جنوب به دروس و قلهک منتهی می‌شود.

حدود تقریبی این محوطه باستانی بر اساس توضیحات سیف‌الله کامبخش‌فرد:

در زمان اکتشافات باستانی که تعدادی از آنها به آثار نمادینی در تاریخ ایران تبدیل شده‌اند، پرویز کیمیاوی، مستند تپه‌های قیطریه را ساخت و از مراحل اکتشاف فیلم‌برداری کرد که مشاهده آن برای پیداکردن محل دقیق قبرستان، بسیار راهگشاست.

در چند نقطه از مستند تپه‌های قیطریه، تصاویر نمای باز کارگاه اکتشافی باستان شناسان دیده می‌شود.

به نوشته کامبخش‌فرد کشف اتفاقی اولین آثار از این منطقه به ۱۲۷۹ شمسی (۱۹۰۰ میلادی) برمی‌گردد. براساس نخستین آمارهای ثبتی، این اشیاء در مارس ۱۹۰۰ در تپه‌ای ماسه‌ای نزدیک باغ ییلاقی انگلیسی‌ها در قلهک، نزدیک تهران کشف شد. پس از آن در ۱۳۱۸، مقنیان و کارگران ساختمانی گوری باستانی را در باغ مهدیقلی خان هدایت، از رجال دوره قاجار و پهلوی اول، در دروس کشف کردند.

در اواخر پاییز ۱۳۳۷، در حین ساخت‌وساز ساختمان در تپه قیطریه، آثاری از گورستانی ۳۲۰۰ ساله کشف شد و کامبخش‌فرد از طرف اداره کل باستان‌شناسی و فرهنگ عامه به‌عنوان سرپرست هیئت باستان‌شناسی، مأمور کاوش در این تپه شد. 

گفته می‌شود که پارک قیطریه از قدیم به صورت چند تکه باغ بوده که در دهه ۱۳۵۰ با برنامه شهرداری تهران تجمیع شده و به‌صورت پارک فعلی درآمده است. (کتاب طهران قدیم، جعفر شهری) عمر برخی از درختان قدیمی پارک در زمان حاضر نیز به خوبی گویای آن است که در دهه ۱۳۴۰ باید آن منطقه سرسبز بوده باشد. اما همان‌طور که در فیلم مستند تپه‌های قیطریه دیده می‌شود، کارگاه حفاری (۱۳۴۷ تا ۱۳۵۰) نه در منطقه‌ای سرسبز با درختان قدیمی شبیه باغ‌های قاجاری، بلکه در بالای تپه‌ای بدون درخت است. با توجه به جهت کوه‌های شمال شهر تهران، این منطقه بالای تپه‌ای است که شیبی کمی مایل به شمال دارد و باغ‌هایی نیز در پایین شیب دیده می‌شود.

ما فرض کردیم این باغ‌ها همان پارک فعلی باشد، بنابراین در سمت جنوب غربی پارک قیطریه به پایین رفتیم که بر اساس شیب زمین در محل فعلی اتوبان (پل طبقاتی صدر) قرار دارد (بن‌بست جهانتاب).

سپس در نرم افزار Peak Visor (نسخه AR) با چرخش چشم‌انداز به سمت شمال غرب، با منظره زیر مواجه می‌شویم که بر چشم‌انداز فیلم مستند منطبق است. قله‌های کلک‌چال در نزدیک، توچال در دور(وسط تصویر) و دره اوسون دیده می‌شود:

سیف‌الله کامبخش‌فرد می‌نویسد: «محوطه کاوش‌شده در این تپه با مساحتی حدود ۵۰۰۰متر، در بخش جنوبی باغ خانم صارم‌الدوله قرار داشت.» در گزارشی در ایسنا هم نقشه‌ای منتشر شده که  با این ادعا همخوانی دارد و تهیه کننده آن چنانچه در توضیحات نقشه ذکر شده کامبخش‌فرد است (لینک بایگانی).

این منطقه تقریبا همان‌جایی است که ما چشم‌انداز خود را در تصویر بالا قرار دادیم و نمای جنوبی البرز در تهران دیده می‌شود. ضلع پایین این نقشه، اتوبان صدر است. ساختمان فرهنگسرای ملل که آن زمان عمارت وسط باغ بوده هم دیده می‌شود (فلش آبی پایین - نقشه گوگل).

با وجود این کامبخش‌فرد تاکید می‌کند که گورستان کشف‌شده در این تپه بسیار وسیع بود و مساحتی بالغ بر ۱۵هزار متر مربع را در بر می‌گرفت با توجه به اکتشافات پیشین در قلهک و دروس به نظر می‌رسد که گستره این سایت بیشتر به سمت جنوب پارک قیطریه باشد.

از این رو چنانچه پیداست هم محل کاوش شده پیشین و هم محدوده‌ای که سیف‌الله کامبخش‌فرد برای این سایت باستانی ذکر کرد دور از محوطه‌ای قرار می‌گیرند که محل احداث احتمالی مسجد خواهد بود. از این رو این احتمال که ساخت و ساز مسجد، برنامه‌ای به طمع کشف آثار باستانی بوده باشد یا این کار باعث آسیب به آثار باستانی شود، نمی‌تواند درست باشد. 

آیا برای ساخت مسجد درختی قطع می‌شود؟ 

زاکانی وقتی‌که در روز ۹ فروردین در حاشیه جلسه هیات دولت در جمع خبرنگاران گفته بود حتما مسجد ساخته می‌شود، تاکید کرد که هیچ درختی قطع نمی‌شود و «فقط ۱۵ - ۱۰ نهال آنجاست که قرار شد بردارند و آن طرف‌تر بکارند.» به گفته او این نهال‌ها در پشت مسجد قرار دارند.

این در حالی است که پیش از آن و در روز ۲۱ اسفند ۱۴۰۲ ناصر امانی عضو شورای شهر تهران، در تذکری در شورای شهر در این باره گفته بود که در محوطه حصارکشی شده ۱۵ تا ۱۸ درخت ارزشمند با قطر چند ده سانتی‌متری وجود دارد که امکان جا‌به‌جایی آن‌ها نیست. به گفته او علاوه بر این ده‌ها درخت در محوطه وجود دارد. این عضو شورای شهر تاکید کرد که شخصا از این محل دیدن کرده و این نتیجه مشاهداتش است. به گفته او منطقه حصارکشی شده ۱۵۰۰ مترمربع است.

در ویدیوها و عکس‌هایی که شهروندان از محوطه حصارکشی شده منتشر  کرده‌اند نیز، درختانی با سنین مختلف در محوطه به چشم می‌خورند که بسیاری از آنان نهال نیستند. 

پیش از این مجید غفوری روزبهانی، دستیار شهردار تهران گفته بود مسجد قرار است ​​در یک محدوده ۸۰۰ متر مربع ساخته شود. 

در روز ۱۳ فروردین و بعد از تجمع مردم در محل حصارکشی شده علی‌محمد مختاری، مدیرعامل سازمان بوستان‌ها و فضای سبز شهرداری تهران، گفت مسجد پارک قیطریه قرار است درست جای یک انبار متروکه (احتمالا اشاره به توالت رهاشده دارد) و در نزدیکی خیابان اصلی ساخته شود به گفته او:

«در طرح اولیه قرار به جابه‌جایی ۴ اصله درخت بود که پس از بازدید شهردار تهران و دستور اکید وی بر عدم جابه‌جایی این درختان، نقشه ساخت مسجد تغییر کرد. در نقشه جدید هیچ درختی حتی جابجا هم نخواهد شد. اساساً احداث مسجد هیچ تزاحمی برای هیچ‌کدام از درختان پارک ایجاد نخواهد کرد.»

گزارش میدانی روزنامه هم‌میهن از پارک قیطریه که در روز ۱۴ فروردین منتشر شد حکایت از علامت‌گذاری ۲۲ درخت و نهال و همچنین تغییر وضعیت محدوده حصارکشی‌شده دارد. بنابراین گزارش:

«حصارهای قبلی از اطراف سرویس بهداشتی متروکه برداشته شده و فقط حصار رو به بلوار قیطریه باقی مانده است. مقداری آجر در محوطه ریخته شده، اما هنوز گودبرداری انجام نشده و درختی قطع یا جابه‌جا نشده است. در محدوده حصارکشی‌شده سابق که درحال‌حاضر حصارهایش برداشته شده، حدود ۳۱ درخت و ۱۰۸ نهال کوچک و متوسط وجود دارد و از این تعداد، ۲۲ درخت و نهال با رنگ قرمز علامت‌گذاری شده‌اند و هنوز مشخص نیست که دلیل این علامت‌گذاری چیست.»

اگر منظور مدیرعامل سازمان بوستان‌ها و فضای سبز شهرداری تهران از انبار متروکه‌ای که قرار است مسجد به جای آن ساخته شود توالت متروکه باشد خود ساختمان فعلی توالت حدود ۲۰۰ متر مربع وسعت دارد.

از این رو ساختن مسجدی با زیربنای ۸۰۰ مترمربع در این محوطه خواه‌ناخواده قطع یا جابجایی درختانی در فضای اطراف را در پی خواهد داشت مگر اینکه در نقشه جدیدی که علی‌محمد مختاری از آن صحبت می‌کند متراژ مسجد بسیار کمتر از اندازه اعلام شده باشد. 

ما نقشه مسجد را در دست نداریم، نقشه به‌روز شده‌ای هم اگر در کار باشد متراژ و جزییات آن توضیح داده نشده. اما با توجه به عکس‌ها و نقشه‌های موجود به نظر می‌رسد ساخت مسجد بدون قطع هیچ درختی در محوطه دور از ذهن است، اما در نهایت بدون نقشه مسجد در این مورد نمی‌توان به قطعیت نظر داد. 

وضعیت مراکز مذهبی در محله قیطریه و سابقه آنها چیست؟

همانطور که پیش‌تر اشاره شد، سخنگوی شهرداری تهران کمبود مسجد در این شهر و تلاش برای دسترسی آسان کسانی که به پارک می‌روند به مسجد را از جمله دلایل تصمیم بر احداث این مسجد عنوان کرد.

منطقه قیطریه، از مناطق قدیمی تهران است و از محل پارک به فاصله چند دقیقه در جهت شرق، می‌توان به یکی از مهم‌ترین مراکز مذهبی قدیمی شمیران یعنی امام‌زاده علی‌اکبر چیذر، اما‌م‌زاده اسماعیل و مسجد قائم در حوزه علمیه چیذر رسید. فاصله هر کدام به ترتیب ۸۵۰ متر (۱۲ دقیقه پیاده‌روی)،  ۱۱۰۰ متر (۱۵ دقیقه پیاده‌روی) و  ۶۰۰ متر (۹ دقیقه پیاده‌روی) تا محل درنظر گرفته‌شده برای ساخت مسجد است:

اما فقط این مناطق نزدیک‌ترین مساجد به محل فعلی توالت عمومی پارک نیستند.

• مسجد مفتخر: ۶۰۰ متر (۸ دقیقه پیاده‌روی) به سمت شمال
• مسجد صاحب‌الامر: ۵۵۰ متر (۷ دقیقه پیاده‌روی) به سمت شمال
• مسجد جعفری: ۶۰۰ متر (۹ دقیقه پیاده‌روی) به سمت شمال غرب
• مسجد نور: ۱۰۰۰ متر (۱۵ دقیقه پیاده‌روی) به سمت جنوب غرب

سایر مساجد را در این منطقه براساس نقشه بلد می‌بینید (همه نقاط آبی):

آیا تراکم جمعیت و مسجد در منطقه قیطریه پایین است؟

اما در مورد کمبود مساجد هم ممکن است این ادعا مطرح شود که تنها فاصله فیزیکی مساجد مهم نیست و باید سرانه مساجد را درنظر گرفت. هرچند مساجد پر نمی‌شود که این ادعا صحیح باشد، اما باز هم این ادعا جای بررسی دارد. زیرا با یک تصور کلی که در شمال شهر مساجد کمتری وجود دارد هم‌خوانی دارد.

برای این منظور، سه منطقه را در شمال، مرکز و جنوب شهر انتخاب کردیم. با استفاده از نقشه اوپن استریت مساجد آن منطقه را شمردیم. در نگاه اول تراکم فیزیکی مساجد در شمال شهر تهران کمتر از مرکز و جنوب شهر است. اما مساله وقتی جالب می‌شود که جمعیت هر نقطه را هم در نظر بگیریم. این‌بار با استفاده از ابزار Find Population سایت Free Map Tools جمعیت هر سه منطقه بالا را شمردیم (با ابزار map checking هم مساحت را اندازه گرفتیم). به این ترتیب می‌بینیم که در منطقه‌ای که انتخاب کرده‌بودیم تراکم جمعیت چقدر است:

۱) در شمال: قیطریه، از کامرانیه در شرق تا پل رومی در غرب از اندرزگو در شمال تا صدر در جنوب

تعداد مساجد: ۱۱، مساحت: ۲،۵۸۷،۹۸۶ متر مربع، جمعیت: ۱۳،۹۶۱ نفر

تراکم یک مسجد در هر ۲۳۵هزار متر مربع

سرانه یک مسجد برای هر ۱،۲۷۰ نفر

۲) در مرکز: فیشرآباد از خیابان مفتح در شرق تا ولیعصر در غرب از کریم‌خان در شمال تا انقلاب در جنوب

تعداد مساجد: ۱۲، مساحت: ۲،۴۹۶،۲۵۷ متر مربع، جمعیت: ۸۳،۳۰۹ نفر

تراکم یک مسجد در هر ۲۰۸هزار متر مربع

سرانه یک مسجد برای ۶،۹۴۲ نفر

۳) در جنوب: خراسان، چهل‌تن دولاب و آبمنگل از امام علی در شرق تا خیابان ری در غرب از محلاتی در شمال تا خاوران و خراسان در جنوب

تعداد مساجد: ۳۰، مساحت: ۲،۳۹۱،۷۸۹ متر مربع، جمعیت: ۵۴،۱۸۳ نفر

تراکم یک مسجد در هر ۸۰هزار متر مربع

سرانه یک مسجد برای ۱،۸۰۶ نفر

همان طور که دیده می‌شود، سرانه مساجد، در قیطریه، با اختلاف از محله خاوران و با اختلاف بسیار بسیار زیاد از مرکز شهر تهران، حوالی میدان‌های ولیعصر و هفت‌تیر بیشتر است. شما هم می‌توانید این اطلاعات را مستقلا با توجه به سرویس‌های اینترنتی فوق بررسی کنید.

بدیهیست در هر منطقه‌ای بر حسب عوامل بسیاری، تراکم و سرانه مساجد متفاوت است. اما حداقل می‌بینید که بخش‌هایی از مرکز شهر یا نقاط مهم شهر را می‌توان انتخاب کرد که با مساحت مشابه محله قیطریه، جمعیت بیشتر و سرانه مسجد کمتری دارند. چنین وضعیتی، اولویت ساخت مسجد در محله قیطریه را زیر سوال می‌برد.