آیا رویداد غدیر همزمان با آغاز فصل بهار و عید نوروز بوده است؟

این روزها همزمان با آغاز سال جدید هجری شمسی و شروع بهار، ادعایی با عنوان «همزمانی نوروز با عید غدیر» در شبکه‌های اجتماعی دست‌به‌دست می‌شود و تعدادی از کاربران از ما خواسته‌اند تا این ادعا که «روز غدیر در صدر اسلام مصادف با نوروز و اول بهار بوده» را راستی آزمایی کنیم.

این ادعا مربوط به امسال نیست و سال‌هاست در سایت‌های مختلف نیز مطرح شده است. مثلا در یک نمونه وب سایت (پاسخ‌گویی به سوالات دینی) هدانا در فروردین ۱۳۹۸ در مقاله‌ای نوشته بود:

«آنچه از برخی روایات پیداست اینست که ظاهرا واقعه غدیر در اواخر اسفند و یا اوایل فروردین اتفاق افتاده است، شاید با توجه به اختلافات سال قمری و شمسی نتوان روز دقیق شمسی واقعه غدیر را مشخص کرد، اما از قرائن نجومی و روایات می توان حدس زد که در اوایل بهار واقعه بزرگ غدیر به وقوع پیوسته است.»

اشاره این وب سایت به نقل قولی از «​​علامه شعرانی» است که گفته می‌شود دستی در نجوم و ریاضیات داشته است:

«… نوروز را عید گرفتن اگر نه برای احیاء سنت مجوس باشد جایز است و اولی آن است که مرد مؤمن به قصد وقوع نصب امیرالمؤمنین علیه السلام به خلافت در این ایام آن را عید گیرد، چون بر حسب بعض روایات آن روز نوروز بود و من از زیج هندی استخراج کردم تحویل آفتاب برج حمل در سال دهم هجری چهارشنبه ی بیست و یکم ذی الحجه بود، سه روز پس از غدیر خم و جشن گرفتن پس از سه روز هم مناسب است.

نرم‌افزارهای تبدیل تاریخ چه می‌گویند؟

نگاهی به نرم‌افزارهای تبدیل تاریخ نشان می‌دهد تاریخ ۱۸ ذی‌الحجه سال ۱۰ هجری قمری که بر اساس روایات اسلامی، رویداد غدیر خم در آن روز اتفاق افتاده، همزمان با یکی از روزهای پایانی ماه اسفند است.

بر اساس روایات، پیامبر اسلام در این روز و در هنگام بازگشت از آخرین سفر حج خود، برای تعدادی از مسلمانان، خطبه‌ای می‌خواند و شیعیان بر اساس آن، علی‌بن‌ابی‌طالب را جانشین پیامبر اسلام می‌دانند.

کتاب الغدیر، در ۲۲ جلد، مجموعه‌ای از احادیث، روایات و مستندات در این زمینه را گردآوری کرده است. در این کتاب اشاره‌ای به کلمه نوروز یا بهار نشده است اما به طور کلی مجموعه روایت‌هایی که در آن ذکر شده، تاریخ ۱۸ ذی‌الحجه سال ۱۰ هجری قمری را به عنوان تاریخ رویداد غدیر خم معرفی می‌کند.

نرم‌افزار‌های تبدیل تقویم چه می‌گویند؟

بر اساس محاسبات نرم‌افزار آنلاین «باحساب»، «تبدیل‌ یاب» روز عید غدیر، مصادف با ۲۸ اسفند است.

بر اساس نرم‌افزار دیگری که در سایت «یک ابزار» وجود دارد نیز این تاریخ ۱۰ فروردین است.

همچنین با جستجوی آنلاین در میان نرم‌افزارهای غیر فارسی که در آنها تاریخ‌های هجری قمری به میلادی تبدیل می‌شوند، به این نتیجه می‌رسیم که بر اساس این محاسبات هم رویداد غدیر نزدیک به اعتدال بهاری (March equinox) و در ۱۸ مارس سال ۶۳۲ میلادی بوده است.

مثلا در تقویم سایت IslamCity این روز ۱۸ مارس و در تقویم سایت Islamic Philosophy Online این روز ۱۶ مارس است.

بنابراین بر اساس این تبدیل‌ها، به نظر می‌رسد روزی که این رویداد اتفاق افتاده، نزدیک به آغاز اعتدال بهاری بوده است.

چند نکته درباره تقویم هجری قمری

اولین نکته‌ای که باید به آن توجه کنیم این است که مردم عرب هم پیش از اسلام از تقویم قمری استفاده می‌کردند.

آنها برای اینکه بتوانند سال قمری را با تغییر فصول منطبق کنند هر دو یا سه سال، یک ماه را به دوازده ماه می‌افزودند. این شیوه، در میان یهودیان نیز رواج داشته است. به این خصوصیت تقویم هجری قمری پیش از اسلام، در اصطلاح «نسیء» گفته می‌شود.

به نظر می‌رسد این روال تا سال دهم پس از هجرت نیز وجود داشته تا اینکه این سنت در همان حجةالوداع انجام می‌شود و به همین دلیل است که بسیاری از مورخان تاکید می‌کنند وقایعی که در سال‌های اولیه اسلام روی داده (مانند جنگ‌های بدر و احد) ممکن است به همین دلیل بین یک تا سه ماه، با زمانی که بعدا در تقویم‌ها به آن اشاره شده تفاوت داشته باشد. البته رویداد غدیر خم البته چند روز بعد از این تغییر، اتفاق افتاده است.

اهمیت از بین رفتن نسیء در تقویم هجری قمری تا آنجاست که مستقیما در قرآن از آن یاد شده و به آن اشاره شده است.

آیه‌های ۳۶ و ۳۷ سوره توبه تاکید می‌کند که سال باید ۱۲ ماه باشد و اضافه‌شدن نسیء را ممنوع می‌کند.

در حقیقت شمار ماه‌ها نزد خدا از روزی که آسمانها و زمین را آفریده در کتاب [علم] خدا دوازده ماه است که از آن [دوازده ماه] چهار ماه [ماه] حرام است این است آیین استوار پس در این [چهار ماه] بر خود ستم مکنید و همگی با مشرکان بجنگید چنان‌که آنان همگی با شما می‌جنگند و بدانید که خدا با پرهیزگاران است. جز این نیست که جابجا کردن [ماه‌های حرام] افزودن بر کفر است که کافران به وسیله آن گمراه می‌شوند آن را یکسال حلال و یکسال [دیگر] آن را حرام می‌دانند تا زمان‌هایی که خدا حرام کرده‌است را زیرپاگذارند و در نتیجه آنچه را خدا حرام کرده [بر خود] حلال گردانند زشتی اعمالشان برایشان آراسته شده‌است و خدا گروه کافران را هدایت نمی‌کند. - سوره توبه آیه ۳۶ و ۳۷.

ضمن اینکه گاه‌شماری هجری قمری از همان ابتدای مهاجرت مسلمانان از مکه به مدینه معمول نشده‌، بلکه ۱۵ سال بعد از تاریخ هجرت پیامبر اسلام و در زمان خلافت عمر بن خطاب، خلیفهٔ دوم به رسمیت شناخته شد.

به مرور تقویم‌های قمری برای اینکه خود را با فصل‌ها منطبق کنند هر چند سال‌، یک ماه به تقویم خود اضافه می‌کردند. در محاسبات اخترشناس یونانی، متون آتن، ۷ سال از ۱۹ سال قمری، دارای یک ماه میانی بود که به چرخه متونی معروف است.

این روزها همزمان با نوروز، پست‌هایی در شبکه‌های اجتماعی با عنوان «همزمانی نوروز با عید غدیر» دست‌به‌دست می‌شود. این ادعا تازگی ندارد و سال‌هاست که در سایت‌های خبری و همچنین منابع نزدیک به حوزه‌های علمیه به آن اشاره شده است.

روایت‌های اسلامی روز ۱۸ ذی‌الحجه سال ‍۱۰ هجری را به عنوان روز رویداد غدیر ذکر کرده‌اند.

این روز در بسیاری از نرم‌افزارهای تبدیل تاریخ ۲۸ اسفند است و برخی نیز آن را ۱۰ فروردین می‌دانند.

تقویم هجری قمری تا پیش از سال دهم هجرت، یک ماه به عنوان «نسیء» داشت که هر دو یا سه سال به تقویم اضافه می‌شد. اما پس از ابلاغ آیه‌هایی از قرآن، سال دوازده‌ماهی در تقویم مسلمانان تثبیت شد.

فکت‌نامه نیز بر اساس این یافته‌ها به این ادعا که رویداد غدیر خم همزمان با شروع بهار (یا نوروز این روزها) بوده است نشان درست می‌دهد.