بازسازی آب‌انبار تاریخی ملا محمد در اِوَز

برخی از کانال‌های تلگرامی و کاربران در شبکه‌های اجتماعی در روزهای پایانی اسفند ۱۴۰۲، ویدیویی از تخریب سقف یک آب‌انبار قدیمی را با عنوان «تخریب آب‌انبار ملا محمد اِوَز» منتشر کرده‌اند؛ آب‌انباری تاریخی که از آثار ثبت شده دوره افشاریان است. (بایگانی):

«تخریب آب‌انبار ملا محمد اِوَز در ۳۰ کیلومتری شهرستان لار که متعلق به دوره افشاریه بود و در فهرست آثار ملی ثبت بود با بولدوزر تخریب شده است واقعا چه دلیلی داشته است؟»

پیش از این نیز ادعاهایی درباره تخریب آب‌انبار ملا محمد اِوَز در رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی مطرح شده بود.

این ویدیو از سال ۱۳۹۷ تاکنون در بازه‌های زمانی مختلف بازنشر شده‌است و گاه رسانه‌ها نیز به آن پرداخته‌اند.

مثلا کیهان لندن در ۸ تیر ۱۳۹۷ در این باره نوشته است (بایگانی):

«انتشار ویدئویی از آب‌انبار ملامحمد اِوَز در ۳۰ کیلومتری شهرستان لار نشان می‌دهد که این آب‌انبار متعلق به دوره افشاریه و ثبت شده در فهرست آثار ملی با بولدوزر تخریب شده است. آنگونه که در این ویدئو توضیح داده می‌شود، این تخریب در پنجم تیرماه امسال صورت گرفته ولی روشن نیست از سوی کدام نهاد و ارگان انجام گرفته است. در این ویدئو یک فرد محلی توضیح می‌دهد: «اول اومدند لایه روی سقف آب‌انبار را برداشتند، بعد دیدند مشکل زیاد دارد. تصمیم گرفتند کل سقف آب‌انبار را خراب کنند و مجدد از نو بسازند و کف آب‌انبار را نیز کمی پر کنند‌‌.»

در این فکت‌چک، به سراغ درستی‌سنجی این ادعا می‌رویم و به این سوال پاسخ می‌دهیم که ماجرای این ویدئو و این ادعا چیست.

آیا ویدئوی تخریب، مربوط به آب‌انبار «ملا محمد» است؟

از عملیات تخریب و بازسازی آب‌انبارها در شهر اِوَز، تصاویر مختلفی وجود دارد که در ادامه آنها را بررسی می‌کنیم اما آنچه باید بدانیم این است که این ویدئوی خاص که به عنوان «ویدئوی مربوط به آب‌انبار ملا محمد» دست‌به‌دست می‌شود، مربوط به یک آب‌انبار دیگر به نام «حاج قنبر» است؛ آب‌انباری که در نزدیکی آب‌انبار ملامحمد قرار دارد اما به قدمت آن نیست.

در ویدئویی که در شبکه‌های اجتماعی دست‌به‌دست می‌شود، جزئیات کمی مشخص است اما همان‌طور که در اسکرین‌شات پایین مشخص است، یک تیر چراغ‌برق در نزدیکی آب‌انبار دیده می‌شود.

بر اساس دیگر ویدئوها و تصاویری که از این دو آب‌انبار وجود دارد، در اطراف آب‌انبار ملا محمد، تیر چراغ‌برقی وجود ندارد و مشخصه آن، نزدیکی به یک دیوار با حاشیه رنگی و یک منبع آب است. ضمن اینکه در این تصاویر می‌توان به خوبی، آب انبار دیگر یعنی آب‌انبار «حاج قنبر» را شناسایی کرد. بر اساس این ویدئو مراحل تخریب، لایروبی و بازسازی آب‌انبار ملا محمد مشخص است و این ادعا که این آب‌انبار تاریخی، تخریب شده و از بین رفته است درست نیست.

ویدیو دیگری هم با عنوان «پایان مرحله اول تعمیر آب‌انبار تاریخی ملا محمد اِوَز فارس پنج شنبه بیست و دوم رمضان نود و هفت» در تاریخ ۱۸ خرداد ۱۳۹۷ منتشر شده است.

مرور کوتاهی گزارش‌ها و یافته‌ها

به غیر از مقایسه عکس‌ها و تصاویر، شواهد دیگری نیز درباره عملیات ساخت‌وساز، لایروبی و بازسازی این دو آب‌انبار وجود دارد.

۱- گزارش رسانه‌های محلی در سال ۱۳۹۷:

یکی از منابعی که در این زمینه می‌توان به آن استناد کرد، گزارشی است که عبدالصمد صمدی و فرهاد رحمن‌زاده در تاریخ ۲۰ مهر ۱۳۹۷ در وب‌سایت اوز امروز منتشر کرده‌اند. رحمن‌زاده، به عنوان كارشناس مهندسی عمران و از اعضای شورای شهر اِوَز در دوره‌های چهارم و پنجم معرفی شده است.

در این گزارش، جزئیات قابل اعتنایی از فرایند تخریب، لایروبی و بازسازی دو آب‌انبار «ملا محمد» و «حاج قنبر» به همراه عکس‌ها و نقشه‌های مربوط به آب‌انبارها منتشر شده است. در این گزارش به جای کلمه آب‌انبار، گاهی از عبارت «برکه» نیز استفاده شده است. (بایگانی).

۲- توضیح شفاهی روی ویدئو در سال ۱۳۹۷:

در ابتدای ویدیویی که در شبکه‌های اجتماعی منتشر شده، شخصی که در حال فیلم‌برداری است می‌گوید: «اینجا حاجی قنبر، قنات اول … است.»

۳- پاسخ مسئول میراث فرهنگی لارستان در سال ۱۳۹۷:

در تیر ۱۳۹۷ و چند روز پس از انتشار این ویدئو، سیما علویه، مسئول وقت میراث فرهنگی لارستان، در گفتگویی با خبرنگار تسنیم در استان فارس، به این موضوع اشاره می‌کند که ویدئو مربوط به آب‌انبار حاج قنبر است.

۴- جوابیه میراث فرهنگی فارس در سال ۱۳۹۷:

در همان روزها، اداره میراث فرهنگی استان فارس هم جوابیه‌ای منتشر می‌کند و در آن اشاره می‌کند که ویدئو مربوط به آب‌انبار ملا محمد نیست اما از این به بعد هر آب‌انباری در این منطقه تخریب شود، جدای از اینکه قدمت تاریخی داشته یا نداشته باشد، باید ابتدا با هماهنگی اداره میراث فرهنگی باشد.

۵- تکذیب دوباره ویدئو در سال ۱۴۰۱:

این ویدیو باز هم در سال‌های بعد در شبکه‌های اجتماعی دست‌به‌دست شد و این بار در سال ۱۴۰۱، فرماندار شهرستان اِوَز به آن واکنش نشان داد و تخریب آب‌انبار ملامحمد را تکذیب کرد. (بایگانی)

همین‌زمان مسئول اداره میراث‌ فرهنگی، گردشگری و صنایع‌ دستی شهرستان لار می‌گوید (بایگانی):

«گنبد این آب‌انبار طی سالیان چندین بار تخریب و مجدداً در سال‌های ۱۳۳۶ و ۱۳۸۲ بازسازی شده است و در آخرین مورد در سال ۱۳۹۶ این گنبد تخریب شده است که توسط یکی از خیرین مورد بازسازی و مرمت قرار گرفته است.»

آب‌انبارهای اِوَز

در شهر اِوَز ده‌ها آب‌انبار وجود دارد. یکی از راه‌های تامین آب این منطقه برای صد‌ها سال ساخت و نگهداری آب‌انبارهای متعدد بوده است. مکان آب‌انبار حاج قنبر که گفته می‌شود ۴۵ سال قدمت دارد را می‌توان در نقشه‌های آنلاین به راحتی پیدا کرد. آدرس این آب‌انبار «اِوَز، ملت، میدان محمدی، بلوار شهید رجایی» ذکر شده است (اینجا و اینجا). در تصاویر هوایی آب‌انبار دیگری در چند متری آب‌انبار حاج قنبر دیده می‌شود ولی نام آن مشخص نیست.

آب‌انبار ملا محمد یکی دیگر از آب‌انبارهای تاریخی این شهر و متعلق به دوره افشاریه است. در یکی از اسنادی سازمان میراث فرهنگی کشور درباره تاریخچه این آب‌انبار آمده:

«بنای مورد نظر با نام برکه ملا محمد در شهر اِوَز شناخته و معروف است. بانی این بنا با توجه به لوح سنگی نصب شده در پیشانی یکی از ورودی‌های برکه و مطالب کتاب تاریخ دلگشای اِوَز تعلم محمدهادی کراستی چاپ سینا ، تهران ، ۱۳۳۳ ، شخصی به نام ملا محمد کراماتی است که از جمله افراد مقتدر و نیکوکار زمان نادرشاه افشار بوده برکه ای که وی ساخت بنام خود او نامبرده شد. تاریخ ساخت بنا در زمان نادر شاه افشار صورت گرفته از اقتدار و نقش مثبت ملا محمد کراماتی در هنگام هجوم افغانها به ایران در کتاب تاریخ جهانگشای نادری محبت به میان آورده است.»

که در تاریخ ۳۰ خرداد ۱۳۷۷ با شماره ثبت ۲۰۳۸ به‌ عنوان یکی از آثار ملی ایران با آدرس «اِوَز، خ شهید رجائی، جنب سالن غذاخوری» ثبت شده است. اما جستجوی این آدرس در نقشه‌های آنلاین بی نتیجه است.

گزارش‌های جدیدی وجود دارد که وضعیت بازسازی‌شده آب‌انبار ملا محمد را نشان می‌دهد.

این روزها ویدئویی در شبکه‌های اجتماعی منتشر شده که در آن یک بیل مکانیکی در حال تخریب سقف یک آب‌انبار قدیمی است. این ویدئو با توضیح «تخریب آب‌انبار ملا محمد در شهر اِوَز» منتشر شده است.

این ویدئو قدیمی است و در جریان بازسازی و لایروبی یک آب‌انبار دیگر در همین شهر به نام «حاج قنبر» در سال ۱۳۹۷ تهیه شده است.

این ویدئو بارها با عنوان ویدئوی تخریب آب‌انبار دوره افشاریان بازنشر شده اما ویدئوهای دیگری از فرایند بازسازی سقف و گنبد این آب‌انبار وجود دارد.

در گزارش‌های رسمی، اظهارنظر کارشناسان میراث فرهنگی و گزارش رسانه‌های محلی نیز می‌توان جزئیات این بازسازی را مشاهده کرد.

فکت‌نامه نیز به دلیل اینکه این ویدئو قدیمی است، ارتباطی با آب انبار ملا محمد ندارد و همچنین اینکه ماجرا مربوط به عملیات بازسازی آب‌انبارها است، به این ادعا که این آب‌انبار تخریب شده است نشان «نادرست» می‌دهد.