مقایسه گمراه‌کننده «شاخص سلامت» میان ایران و آمریکا

یوسف عزیزی، پژوهشگر سیاست‌گذاری عمومی ساکن آمریکا، روز ۱۴ دی ۱۴۰۲، در برنامه صفحه دو آخر هفته بی‌بی‌سی گفته است:

«سایت استاتیستا وقتی آمار حوزه بهداشت و سلامت کشورها را با هم مقایسه می‌کند، آمریکا از ایران عقب‌تر است.»

این صحبت‌ها را در انتقاد از چیزی مطرح شده که آقای عزیزی «آمار غلط» و «سیاه‌نمایی» می‌داند.

منبع این ادعا چیست؟

با توجه به اشاره به سایت استاتیستا، به نظر می‌رسد منظور گوینده گزارشی باشد که روز (۱۱ اکتبر ۲۰۲۳) ۱۹ مهر ۱۴۰۲ با عنوان «رده‌بندی کشورها در شاخص سلامت و نظام سلامت» منتشر شده است.

موسسه استاتیستا مستقر در هامبورگ است که در زمینه جمع‌آوری، تصویرسازی و انتشار داده‌های آماری فعالیت می‌کند.

منبع اصلی استاتیستا، گزارش موسسه لگاتوم است که یک موسسه خصوصی مستقر در امارات متحده عربی است که به طور سالانه شاخص رفاه لگاتوم، رده‌بندی کشورها را منتشر می‌کند.

شاخص رفاه لگاتوم بر اساس ترکیبی از ۱۲ «پایه» محاسبه می‌شود که عنوان یکی از آنها «سلامت»‌ است.

در رده‌بندی سال ۲۰۲۳ لگاتوم، در شاخص کلی ایران در میان ۱۶۷ کشور در رتبه ۱۲۶ و ایالات متحده آمریکا در رتبه ۱۹ قرار دارد. در بخش سلامت اما اوضاع ایران بهتر از آمریکا است چنانکه طبق محاسبات موسسه لگاتوم، ایران در رده ۵۸ و آمریکا ۱۱ پله پایین‌تر در جایگاه ۶۹ قرار دارد.

تا اینجا به نظر می‌رسد آنچه گفته شده درست است، اما پیش از نتیجه‌گیری باید دید مبنای موسسه لگاتوم برای محاسبه شاخص «سلامت» چیست؟

در بخش روش‌شناسی، گزارش سال ۲۰۲۳ لگاتوم گفته شده، پایه «سلامت» در واقع «میزان سلامت و دسترسی به خدمات لازم برای حفظ سلامتی» را اندازه‌گیری می‌کند.

نگاهی به پروفایل وضعیت دو کشور ایران و آمریکا می‌تواند، تا حدود زیادی موضوع را روشن‌تر کند.

تصویر بالا از صفحه دوم پروفایل ایران در سایت لگاتوم برداشته شده است. چنانکه پیدا است پایه کلی سلامت از ترکیب ۶ زیر شاخص دیگر با عنوان «عوامل ریسک رفتاری»، «مداخلات پیشگیرانه»، «سیستم مراقبت»، «سلامت روان»، «سلامت فیزیکی» و «طول عمر» محاسبه شده است. در صفحه ۱۳ توضیحات بیشتری داده شده که نشان می‌دهد در مجموع از ۲۹ شاخص ترکیبی برای محاسبه شاخص سلامت استفاده شده است.

تصویر زیر هم از صفحه دوم پروفایل آمریکا در گزارش سال ۲۰۲۳ لگاتوم برداشته شده است.

در این گزارش درستی‌سنجی فرصت و امکان بررسی تک‌تک زیرشاخص‌های ذکر شده در صفحه ۱۳ پروفایل کشورها وجود ندارد، اما به طور مشخص ایران در زمینه «طول عمر» وضعیتی بهتر از ایالات متحده دارد، در حالی که در تمام گزارش‌های معتبر آماری، وضعیت آمریکا در شاخص‌های مرتبط با «مرگ و میر» و «امید به زندگی» بهتر از ایران است.

یا در زمینه «سیستم مراقبت»، عنوان یکی از زیرشاخص‌ها «Health facilities» است که بر اساس تعریف رسمی به مکان‌های ارائه خدمات بهداشتی اطلاق می‌شود. در این شاخص نیز وضعیت ایران به بهتر از آمریکا بیان شده، طوری که ایرhن در رتبه ۶۳ و ایالات متحده در رتبه ۸۰ جای داده شده‌اند، این در حالی است که تقریبا در تمام گزارش‌های آماری، شاخص‌هایی مانند دسترسی به تخت بیمارستانی یا دسترسی به پزشک و پرستار، وضعیت آمریکا به مراتب بهتر از ایران است.

آیا می‌توان به شاخص‌های استفاده شده در گزارش لگاتوم، به عنوان فکت قطعی استناد کرد؟

گزارش‌های موسسه لگاتوم به عنوان یکی از معتبرترین گزارش‌ها در زمینه سنجش رفاه در کشورها، مورد استناد بسیاری از رسانه‌ها و حتی مراکز علمی و پژوهشی است، اما مقایسه داده‌های آخرین گزارش این موسسه درباره وضعیت سلامت در ایران و آمریکا، با سایر آمارهای معتبر نشان می‌دهد، باید با احتیاط از آنها استفاده کرد.

برای درک بهتر موضوع، جدول زیر وضعیت برخی شاخص‌های کلیدی درباره وضعیت سلامت را در ایران، آمریکا و جهان به تصویر می‌کشد. منبع داده‌های استفاده شده از این جدول، بانک داده‌های سلامت بانک جهانی است.

چنانکه در جدول بالا پیدا است،‌ بر اساس آخرین آمارهای موجود نرخ دسترسی مردم آمریکا به پزشک بیش از دو برابر، دسترسی به پرستار و ماما بیش از شش برابر، دسترسی به پزشک متخصص و جراح بیش از ۱۰ برابر و دسترسی به تخت بیمارستانی حدود دو برابر ایران است.

امید به زندگی در بدو تولد در آمریکا بیش از دو سال بیشتر از ایران است. نرخ مرگ‌ومیر مادران و نوزادان در آمریکا کمتر از ایران است.

میزان سرمایه‌گذاری در بخش سلامت در آمریکا، نه فقط از نظر حجم سرمایه‌گذاری، بلکه به نسبت به حجم تولید ناخالص داخلی حدود ۳ برابر ایران است. نسبت هزینه‌های بهداشت و درمانی دولت به تولید ناخالص داخلی در آمریکا بیش از ۳ برابر و نسبت کل هزینه‌های دولتی و غیردولتی برای سلامت حدود ۴ برابر ایران است.

یوسف عزیزی، پژوهشگر سیاست‌گذاری عمومی ساکن آمریکا، در یک برنامه تلویزیونی گفته است: «طبق گزارش‌ موسسه معتبر استاتیستا در آمریکا، ایران از نظر شاخص‌های سلامت جلوتر از آمریکا است.»

اولا، موسسه استاتیستا مستقر در هامبورگ آلمان است که در زمینه جمع‌آوری و انتشار داده‌های آماری از منابع معتبر تولید داده بین‌المللی فعالیت می‌کند.

دوم، منبع اصلی استاتیستا، گزارش معتبر موسسه لگاتوم است که شاخص رفاه لگاتوم را به صورت سالانه بر اساس ترکیبی از ۱۲ زیر شاخص محاسبه می‌کند. در رده‌بندی ۲۰۲۳ ایران در شاخص کلی در رتبه ۱۲۶ و ایالات متحده آمریکا در رتبه ۱۹ قرار دارد. اما در زیر شاخص سلامت رتبه ایران ۵۸ و رتبه آمریکا ۶۹ است.

سوم، لگاتوم، زیر شاخص سلامت را نیز بر اساس ترکیبی از ۲۹ شاخص کمی و کیفی دیگر محاسبه می‌کند که درباره درستی برخی از آنها تردیدهای جدی وجود دارد.

شاخص رفاه لگاتوم یک شاخص معتبر است، اما در این مورد مشخص استناد به زیرشاخص‌های بخش سلامت آخرین گزارش لگاتوم، ممکن است این تصور اشتباه را ایجاد کند که شرایط ایران در زمینه بهداشت، درمان و سلامت به طور عام بهتر از آمریکا است، در حالی که در واقعیت این‌طور نیست.

به عنوان نمونه در گزارش لگاتوم ایران در زمینه «طول عمر» وضعیتی بهتر از آمریکا دارد، در حالی که بر اساس آخرین آمار موجود شاخص «امید به زندگی در بدو تولد»، به عنوان کلیدی‌ترین شاخص برای سنجش طول عمر در آمریکا بیش از ۲ سال بیشتر از ایران است.

یا در یک نمونه دیگر، لگاتوم دسترسی به خدمات سلامتی در ایران را بیشتر از آمریکا محاسبه کرده است در حالی است که گزارش‌های معتبر آماری خلاف آن را نشان می‌دهند. طبق آخرین آمارهای رسمی، نرخ دسترسی مردم آمریکا به پزشک بیش از ۲ برابر، دسترسی به پرستار بیش از ۶ برابر، و دسترسی به تخت بیمارستانی حدود ۲ برابر ایران است.

به همین نسبت می‌توان بر اساس شاخص‌های معتبر اقتصاد سلامت را در ایران و آمریکا با هم مقایسه کرد. میزان سرمایه‌گذاری در بخش سلامت در آمریکا، نسبت به تولید ناخالص داخلی، حدود ۳ برابر ایران است. یا نسبت هزینه‌های بهداشت و درمانی دولت به تولید ناخالص داخلی در آمریکا بیش از ۳ برابر و نسبت کل هزینه‌های دولتی و غیردولتی برای سلامت حدود ۴ برابر ایران است.

با این اوصاف فکت‌نامه به این ادعا که «طبق گزارش‌ موسسه معتبر استاتیستا در آمریکا، ایران از نظر شاخص‌های سلامت جلوتر از آمریکا است» نشان گمراه‌کننده می‌دهد.