ادعای شاخ‌دار خامنه‌ای درباره تاثیر او و خمینی بر ماندلا و پیروزی مبارزات ضد آپارتاید آفریقای جنوبی

در روزهای اخیر بخشی از یک سخنرانی قدیمی علی‌ خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی بازنشر شده که در آن به سفر نلسون ماندلا به ایران و تاثیرپذیری او از روش مبارزاتی رهبر پیشین جمهوری اسلامی سخن گفته. خامنه‌ای ادعا می‌کند که در اولین دیدار ماندلا از ایران، او روش مبارزاتی خمینی را برای ماندلا تشریح کرد، «در دلش تأثیر کرد؛ ماندلا از اینجا که رفت، تظاهرات خیابانیِ آفریقای جنوبی راه افتاد، ادامه پیدا کرد تا وقتی‌که رژیم آپارتاید را ساقط کردند.»

خامنه‌ای در این سخنرانی که مربوط به مهر ۱۳۹۷ در دیدار مدال‌آوران کاروان ورزشی ایران در بازی‌های آسیایی اندونزی است، گفته (لینک بایگانی):

«این آقای نلسون ماندلا که از زندان آزاد شده بود، آمد نشست داخل همین اتاق، همین‌جا که شماها نشسته‌اید -قبل از اینکه رئیس‌جمهور بشود- نشستیم، من برایش ماجرای امام را شرح دادم، مبارزه‌ی امام را؛ گفتم مبارزه‌ی امام این‌جوری بود، از تیر و تفنگ و کودتا و مانند اینها استفاده نکرد، به مردم عَرضه کرد، دل مردم را قانع کرد، مردم با تن خودشان آمدند در خیابان. هیچ رژیمی نمی‌تواند با مردمی که با تن خودشان شجاعانه می‌آیند در خیابان، مقابله کند و پیروز [شود]؛ فهمیدم که در دلش تأثیر کرد؛ ماندلا از اینجا که رفت، تظاهرات خیابانیِ آفریقای جنوبی راه افتاد، ادامه پیدا کرد تا وقتی‌که رژیم آپارتاید را ساقط کردند. این ‌یکی هم ساقط میشود، این‌ یکی رژیم هم واقعاً رژیم نژادپرست و آپارتاید غاصبِ کذّابِ خبیثِ صهیونیستی است، این هم ساقط خواهد شد.»

رهبر جمهوری اسلامی مشابه همین اظهارات را در اردیبهشت ۱۳۸۰ با تاکید بیشتر بر تاثیر پذیری ماندلا، در دیدار جوانان و فرهنگیان در مصلّای رشت‌ عنوان کرد، او گفته بود (لینک بایگانی):

«نلسون ماندلا» قبل از آن‌که در آفریقای جنوبی به پیروزی برسد - زمانی که تازه از زندان آزاد شده بود - به ایران آمد و با من ملاقات کرد. راجع به اوضاع آفریقای جنوبی از او سوال کردم، چیزهایی گفت. من به او گفتم، ما تجربه‌ای داریم که گمان میکنم در کشور شما هم قابل عمل باشد؛ و آن تجربه عبارت است از این‌که انسانهای داوطلب - که اکثریت جمعیت کشور ما را تشکیل می دادند - زن و مرد، با جسمِ خودشان به خیابانها آمدند، نه با مشتشان، نه با سلاحشان، نه با نارنجکشان، نه با خانه‌ی تیمیشان، بلکه با تنِ خودشان آمدند؛ روی خود را هم نبستند، با صورتِ باز آمدند؛ لذا نظام را منفعل کردند و او هم دید نمیتواند بایستد. واقعاً بر چه کسی می خواست حکومت کند؟ گفتم به نظر من این الگو در آفریقای جنوبی قابل عمل است. او سری تکان داد. بعد از رفتن او، یکی دو ماه طول نکشید که خبرهای تظاهرات عظیم مردمی در آفریقای جنوبی را در روزنامه‌ها خواندیم! من فهمیدم که این بذر، سبز شد؛ عین همان وضعیت ایران. تمام خیابانهای شهرهای بزرگ آفریقای جنوبی از سیاهان پُر شد و یک عدّه از سفیدپوست‌ها هم آمدند و همراه با آنها راهپیمایی کردند و گفتند ما هم با حکومت تبعیض نژادی مخالفیم! نتیجه نیز همان شد؛ یعنی کسی که در رأس بود، دید اصلاً نمیتواند کاری بکند. اوّل رفت و کس دیگری را جای خودش گذاشت؛ او هم دید نمیتواند؛ لذا در یک انتقال قدرت آرام، حکومت را به دست سیاهپوستان دادند و خود «ماندلا» هم رئیس‌جمهور شد! این حادثه تقلید شدنی و این الگوی ملتها برای آزادی خواهی، به وسیله جوان ایرانی در دهه‌های پنجاه و شصت اتّفاق افتاد.»

اما این ادعا تا چه اندازه صحت دارد؟ آیا مبارزات خشونت‌پرهیز آفریقای جنوبی که به پایان سیستم آپارتاید در این کشور منجر شد تحت تاثیر خمینی، انقلاب ایران و روش «مبارزه» او بود؟

ماندلا در مجموع دو بار از ایران دیدن کرد، یک بار در تیر ۱۳۷۱ (ژوئن ۱۹۹۲) و بار دوم در مهرماه ۱۳۷۸ (سپتامبر ۱۹۹۹). اشاره علی خامنه‌ای به اولین دیدار ماندلا از ایران در تیر ۷۱ است که بیش از دو سال بعد از آزادی ماندلا (فوریه ۱۹۹۰) بود.

تاریخ برگزاری همه‌پرسی پایان آپارتاید در آفریقای جنوبی چهار ماه پیش از سفر ماندلا به ایران بود. این بدان معناست که پیش از این سفر عملا قوانین آپارتاید در این کشور ملغی شده بود.

مبارزات ضد آپارتاید در آفریقای جنوبی بیش از هفتاد سال به طول انجامید که با فراز و نشیب‌های بسیاری و تاثیرپذیری از عوامل و جریان‌های متعدد داخلی و بین‌المللی، در سال ۱۹۹۰ به آزادی نلسون ماندلا از زندان بعد از ۲۷ سال، و برگزاری رفراندوم پایان دادن به آپارتاید در ۱۷ مارس ۱۹۹۲ (۲۷ اسفند ۱۳۷۰) منجر شد. این روند در سال ۱۹۹۴ به نخستین انتخابات دموکراتیک آفریقای جنوبی که در آن همه افراد می‌توانستند شرکت کنند منجر شد. در نتیجه این انتخابات کنگره ملی آفریقا اکثریت را به خود اختصاص داد، و ماندلا، به عنوان رهبر کنگره ملی آفریقا، به عنوان اولین رئیس‌جمهور سیاه‌پوست کشور انتخاب شد.

کنگره ملی آفریقا (African National Congress = ANC) که بر ضد آپارتاید مبارزه می‌کرد در سال ۱۹۱۲ در آفریقای جنوبی شکل گرفت، ۱۹۱۲ میلادی معادل ۱۲۹۱ شمسی است که در آن زمان احمد شاه، آخرین شاه قاجار در ایران سلطنت می‌کرد.

حواشی سفر ماندلا به ایران

در زمان دیدار اول ماندلا از ایران علی‌اکبر هاشمی‌رفسنجانی رییس‌جمهوری و علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی ایران بودند. در زمان سفر دوم هم محمد خاتمی رییس‌جمهوری بود. این دو دیدار و روایات مقامات ایرانی در مورد آن حواشی زیادی داشت.

به جز این اظهارات خامنه‌ای، محمد محمدی گلپایگانی، رئیس دفتر رهبر جمهوری اسلامی در سال ۹۱ با بیان خاطره دیدار نلسون ماندلا با خامنه‌ای گفته بود: «وقتی که ماندلا به دیدار رهبری آمد دو زانو و با ادب روی زمین نشست و آیت‌الله خامنه‌ای را رهبر خود خطاب کرد.» (لینک بایگانی)

احتمالا اشاره گلپایگانی به دیدار سال ۷۱ است، چرا که در دیدار بعدی چنانچه از عکس‌های آن پیداست آنها مجبور نبودند روی زمین بنشینند.

جاوید قربان اوغلی که هنگام سفر دوم ماندلا به تهران، سفیر ایران در آفریقای جنوبی بود در یادداشتی که در سایت محمد خاتمی، رییس‌جمهوری وقت ایران در آن زمان منتشر کرد نوشت (این یادداشت به دلیل در دسترس نبودن سایت خاتمی از سایت تاریخ ایرانی بازنشر می‌شود)

«سفر اول ماندلا به تهران در چارچوب سفرهای دوره‌ای او به کشورهای مختلف جهان و به منظور قدردانی از حمایت‌های آن‌ها در دوران مبارزات ضد آپارتاید و درخواست کمک برای کنگره ملی آفریقا در دوران انتقالی بود.»

در نقل قولی (لینک بایگانی) از کتاب همین سفیر، به نام ماندلا؛ مبارز بی‌کینه آمده:

«اواخر سال ۷۸ سیدحسن خمینی در آفریقای جنوبی به دیدار ماندلا رفته بود. ماندلا در بین صحبت‌ها با اشاره به سفر دوم و چند ماه قبل خودش به تهران (مهر ۷۸) گفته بود: «دفعه قبل که به ایران رفته بودم در یک اتاق باید چهار زانو می‌نشستم. این کار مخصوصا برای همراه من بسیار سخت بود. این دفعه قبل از رفتن، تمرین زمین نشستن کردم ولی وقتی به آنجا رفتم دیدم که در اتاق آیت‌الله خامنه‌ای صندلی گذاشته‌اند.»

از این رو به نظر می‌رسد روی زمین نشستن ماندلا نه به انتخاب خودش و برای عرض «ادب» که از روی اجبار بود و چنانچه در عکس هم دیده می‌شود در وضعیت ناراحتی نشسته است.

«رهبر من» خطاب کردن خامنه‌ای از سوی ماندلا (به فرض صحت نقل قول گلپایگانی) هم معنای سیاسی خاصی ندارد و بیشتر به نظر می‌رسد تعارف و احترام به شیوه رییس جمهور پیشین آفریقای جنوبی باشد.

در همین باره محمد خاتمی در گفتگویی با انصا‌ف‌نیوز در ۱۵ آذر ۹۲ گفته: «ماندلا همیشه مرا رییس‌جمهور من (my president) خطاب می‌کردند و فکر می‌کنم همین تعبیر را نسبت به دیگر رؤسای جمهوری به کار می‌برد تا هم نزدیکی و صمیمیت را نشان دهد و هم تواضع خود را.»

بیل‌ کلینتون، رییس‌جمهوری سابق ایالات متحده هم پیش از این خاطره خود را، با همین مضمون «رییس‌جمهور من» خطاب شدن از سوی ماندلا روایت کرده بود.

از سوی دیگر بنا به گزارش جاوید قربان اوغلی سفیر اسبق ایران در آفریقای جنوبی در خرداد ۱۳۷۸ نلسون ماندلا خواستار تماس تلفنی ضروری با محمد خاتمی رییس‌جمهوری وقت شد. او در این تماس از خاتمی درخواست کرده بود تا با ارسال پیامی به مسلمانان آفریقای جنوبی آنان را ‏به مشارکت فعال در انتخابات پیش روی آن کشور ترغیب ‏نماید. فارغ از نتیجه این دعوت نکته این است که ماندلا این درخواست را نه از خامنه‌ای که از خاتمی مطرح کرده. از این رو ارائه تصویر تاثیرپذیری و الگوپذیری ماندلا از رهبر جمهوری اسلامی به شدت محل تردید است.

درباره انگیزه‌های احتمالی سفر ماندلا به ایران می‌توان به خاطرات سال ۱۳۶۹ اکبر هاشمی رفسنجانی، رییس‌جمهوری وقت ایران مراجعه کرد که در آن نیازهای مالی آفریقای جنوبی و صحبت از دعوت رسمی نلسون ماندلا برای سفر به ایران مطرح می‌شود:

«[آقای آلفرد اِنزو] دبیرکل کنگره ملی آفریقای جنوبی آمد. اوضاع آفریقای جنوبی و برنامه مبارزات و اهداف و شرایط را گفت و برای نیازهای مالی استمداد کرد. توضیحاتی خواستم که جواب داد. آقای نلسون ماندلا را دعوت کردم.»

برخی رسانه‌های ایران به تازگی ویدئویی از علی خامنه‌ای را در منتشر کرده‌اند که در آن رهبر جمهوری اسلامی از تاثیر خود و روح‌الله خمینی بر نلسون ماندلا و لغو رژیم آپارتاید در آفریقای جنوبی صحبت می‌کند.

این ویدئو مربوط به سال ۱۳۹۷ و دیدار رهبر جمهوری اسلامی با ورزشکاران است. رهبر جمهوری اسلامی یکی بار دیگر هم در سال ۱۳۸۰ همین ادعا را با همین مضمون مطرح کرده بود. خامنه‌ای می‌گوید: «نلسون ماندلا که از زندان آزاد شده بود، آمد همینجا من برایش ماجرای امام را شرح دادم، مبارزه‌ی امام را؛ فهمیدم که در دلش تأثیر کرد؛ ماندلا از اینجا که رفت، تظاهرات خیابانیِ آفریقای جنوبی راه افتاد، ادامه پیدا کرد تا وقتی‌که رژیم آپارتاید را ساقط کردند.»

ما نمی‌دانیم در دو دیدار نلسون ماندلا با رهبر جمهوری اسلامی در سال‌های ۱۳۷۱ و ۱۳۷۸ چه گذشته، اما آنچه علی خامنه‌ای می‌گوید با منطق جور در نمی‌آید. تاریخ سفر ماندلا به ایران چهار ماه بعد رفراندوم لغو آپارتاید در آفریقای جنوبی است.

آن طور که از شواهد و قرائن، از جمله خاطرات اکبر هاشمی رفسنجانی، رئیس‌جمهوری وقت برمی‌آید انگیزه‌ ماندلا از سفر به ایران، جذب کمک مالی بوده است.

سابقه مبارزات نلسون ماندلا و مبارزه علیه آپارتاید به حدی طولانی است که نمی‌توان آن را به رهبران جمهوری اسلامی، نسبت داد. قدمت مبارزات ضد آپارتاید در آفریقای جنوبی و شکل گرفتن کنگره آفریقای جنوبی به سال ۱۹۱۲ میلادی (۱۲۹۱ خورشیدی) بازمی‌گردد. در آن زمان علی خامنه‌ای هنوز متولد نشده بود و روح‌الله خمینی تنها ۱۰ سال داشت.

با این حال علی خامنه‌ای و نزدیکان او بارها سعی کرده‌اند داستان‌هایی درباره تاثیر فوق‌العاده رهبر جمهوری اسلامی روی رهبر مقاومت داخلی علیه آپارتاید و نخستین رئیس‌جمهور آفریقای جنوبی بگویند که پایه و اساس منطقی ندارد.

با این اوصاف از این رو فکت‌نامه به ادعای علی خامنه‌ای درباره تاثیرپذیری او و رح‌الله خمینی روی ماندلا و تاثیر آن در لغو آپارتاید نشان شاخ‌دار می‌دهد.