چهل کودک سربریده؛ بررسی روند همه‌گیرشدن یک شایعه

بیش از دو هفته از آغاز حمله شبه‌نظامیان حماس به اسرائیل می‌گذرد، در این مدت حجم انبوهی از اخبار جعلی، اطلاعات نادرست، گمراه‌کننده، بزرگ‌نمایی یا کوچک‌نمایی واقعیت از سوی طرف‌های درگیر و موافقان و مخالفان آنها در فضای عمومی و شبکه‌های اجتماعی منتشر شده است.

این گزارش بازخوانی یکی از خبرسازترین مواردی است که به خصوص در هفته اول درگیری‌ها خبرساز شد و همچنان دستمایه هواداران دو طرف درگیر است: «کشف جسد چهل کودک و نوزاد که نیروهای حماس برخی از آنها را سربریده‌اند.»

درباره حمله حماس به کفار عزه چه می‌دانیم؟

حدود هفتاد تن از نیروهای شبه‌نظامی حماس، صبح روز شنبه ۱۵ مهر ۱۴۰۲ به یک کیبوتص (دهکده اشتراکی) در سه کیلومتری نوار غزه حمله کردند. نام این کیبوتص، کفار عزه Kfar Aza است.

گزارش‌ها تایید می‌کند حماس با عبور از حصارهای محافظ این منطقه مسکونی، از سمت غربی وارد آنجا شد، ده‌ها نفر از ساکنان آن را کشت و تعدادی از آنها را نیز به اسارت گرفت.

برآوردها نشان می‌دهد این کیبوتص در زمان این حمله و کشتار، حدود ۷۰۰ تن جمعیت داشته است. ارتش اسرائیل توانست بعد از دو روز، کنترل کامل این منطقه را به دست گیرد و پس از آن از رسانه‌ها خواست تا با حضور در این محل، از آنچه اتفاق افتاده گزارش تهیه کنند.

شایعه «چهل نوزاد بی‌سر» چگونه و از کجا شکل گرفت؟

شبکه تلویزیونی i24news در اسرائیل، روز سه‌شنبه ۱۸ مهر ۱۴۰۲ در نخستین ساعات ورود سربازان ارتش اسرائیل به کفار عزه، در پخش زنده یوتیوب خود، گزارشی با عنوان «زنان و کودکان سربریده‌شده در کفار عزه پیدا شدند» منتشر کرد.

نیکول زدک، گزارشگر این شبکه در حالی که در میان جنازه‌ها قدم می‌زد گفت:

«اینجا یکی از افسران گفت که حداقل چهل کودک خردسال کشته شده‌اند که سر بعضی از آنها بریده شده است.»

زدک همچنین با یک فرمانده اسرائیلی به نام دیوید بن صهیون مصاحبه کرد که گفت: «حماس سرهای کودکان و زنان را بریده است.»

او همچنین در توییتر خود بدون اشاره به مساله بریده‌شدن سر نوزادان نوشت: «سربازان به من گفتند که به نظرشان ۴۰ کودک خردسال کشته‌شده‌اند.»

بخش‌هایی از این گزارش از سوی حساب‌های رسمی دولت اسرائیل با عنوان «کشتار ۴۰ کودک خردسال» در شبکه‌های اجتماعی منتشر شدند:

تلویزیون i24News یک شبکه تلویزیونی معتدل و نسبتا معتبر اسرائیلی است، به همین دلیل خبر آن به سرعت در رسانه‌ها و شبکه‌های منتشر و دست به دست شد.

همان روز، بسیاری از رسانه‌ها و برخی از کاربران مشهور در شبکه‌های اجتماعی چون جی‌کی‌رولینگ (نویسنده بریتانیایی هری پاتر) با ۱۳ میلیون دنبال‌کننده، این گزارش را بازنشر و به آن استناد کردند.

رسانه‌های پرمخاطبی چون مترو نیوز در بریتانیا، اسکای نیوز در استرالیا و فاکس نیوز در ایالات متحده، روز ۱۸ مهر اعلام کردند: «حداقل ۴۰ نوزاد که برخی از آنها سر بریده شده بودند، در حمله حماس به روستای اسرائیلی پیدا شده‌اند.»

این خبر در رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی فارسی‌زبان نیز بازتاب گسترده‌ای داشت. حساب کاربری «اسرائیل به فارسی» در شبکه اجتماعی X (توییتر پیشین) با اشاره به گزارش شبکه تلویزیونی آی۲۴ نوشت: «کودکان سر بریده. ۴۰ کودک در این شهر کوچک‌ به دست داعشی‌های حماس سلاخی شدند».

در عین حال بسیاری از کاربران فارسی‌زبان توییتر مطالبی با مضمون «۴۰ کودک سربریده» منتشر کردند.

تلویزیون ایران اینترنشنال به نقل از شبکه اسرائیلی «آی۲۴» خبری با عنوان «حماس چند کودک را در دهکده «کفار عزه» اسرائیل سر برید» منتشر کرد و بی‌بی‌سی فارسی، ترجمه گزارشی از جرمی بوئن خبرنگار بی‌بی‌سی در جنوب اسرائیل را منتشر کرد که در آن به ابعاد این حمله و همین‌طور نقل‌قول‌هایی از شاهدان درباره بریده‌شدن سر ساکنان کفار عزه اشاره شده بود.

اما به موازات انتشار گسترده این خبر، گروه‌های عمدتا مخالف و منتقد اسرائیل مطالبی با این مضمون منتشر کردند که صحت خبر سر بریدن یا حتی کشته شدن ۴۰ نوزاد را زیر سوال می‌برد.

به عنوان نمونه می‌توان به توییت «دن کوهن» خبرنگار آمریکایی منتقد اسرائیل اشاره کرد که اعتبار گزارش تلویزیون i24News را همان روز زیر سوال برده بود.

در شبکه‌های اجتماعی و رسانه‌های فارسی‌زبان هم این ماجرا با آب و تاب زیادی جریان داشت.

مثلا روزنامه کیهان چاپ تهران،‌ اعلام کرد که اسرائیل و شبکه آی۲۴ به «جعل خبر درباره سربریدن کودکان اسرائیلی روی آورده‌اند.»

علی اکبر رائفی‌پور، توحید عزیزی، رحمت‌الله بیگدلی و بسیاری از چهره‌های حامی سیاست‌های جمهوری اسلامی نیز در توییتر اشاره کردند که خبر مربوط به بریده‌شدن سر نوزادان اسرائیلی، «دروغ و نادرست» است.

مطالب انتقادی به رسانه اسرائیلی دو وجه داشت. گروهی «خبر رسانه اسرائیلی درباره بریده شدن سر ۴۰ کودک خردسال» را جعلی می‌خواندند در حالی که صحبت کشته شدن ۴۰ نوزاد بود که برخی از آنها سر بریده شده بودند. گروه دیگری نیز کل ماجرای کشته شدن ۴۰ کودک و نوزاد را زیر سوال می‌برند.

اما اصل ماجرا چیست؟

برای پاسخ به این سوال باید نخست گزارش رسانه‌های معتبر و منابع رسمی را بازخوانی کرد گزارش‌های مختلفی از روز سه‌شنبه و حضور در کفار عزه منتشر شده است اما به جز شنیده‌های خبرنگار i24 درباره بریده شدن سر چند نوزاد، یک روزنامه‌نگار در فرانسه هم «خبر بریده‌شدن سر نوزادان» را تایید می‌کند.

مارگو حداد، روزنامه‌نگار شبکه فرانسوی LCI روز سه‌شنبه در شبکه اجتماعی X نوشته است که «نوزادان و کودکان زیر دو سال به دست حماس سر بریده شده‌اند.»

او می‌گوید این گفته را بر اساس اطلاعاتی اعلام می‌کند که از منابع مختلف به دست آورده و از درستی آنها اطمینان به دست آورده است.

خبرگزاری رویترز روز یکشنبه ۲۳ مهر ۱۴۰۲ در گزارشی، به نقل از پزشکی قانونی نظامی اسرائیل، «وجود یک کودک با سر بریده‌شده» را گزارش می‌کند.

به جز رویترز، خبرنگار روزنامه اسرائیلی هاآرتص هم گفته‌های نتانیاهو درباره وجود نوزادان بدون سر را تایید می‌کند.

این روزنامه در گزارش روز ۲۳ مهر خود از مرکز تشخیص هویت Rabbinate، به نقل افرادی که مسئول حمل و نقل اجساد بوده‌اند، تایید می‌کند که آنها به وجود این موضوع اشاره کرده است.

خبرنگاران مختلف سی‌ان‌ان نیز از ۱۸ مهر، بارها در گزارش‌های خود به مساله کشتار کودکان اشاره می‌کنند. نیک رابرتسون، خبرنگار این شبکه در همان روز اول به «مردان، زنان، کودکان به صورت دست‌بسته، تیرخورده، اعدام‌شده و سربریده‌شده» اشاره می‌کند اما به طور مشخص نمی‌گوید آیا کودکان هم سربریده‌شده‌اند یا نه.

۲۰ مهر هم سارا سایدنر، دیگر خبرنگار سی‌ان‌ان در شبکه اجتماعی X از اینکه گفته‌های مقامات اسرائیلی را نقل کرده عذرخواهی می‌کند و می‌نویسد:

«دیروز دفتر نخست‌وزیری اسرائیل اعلام کرد سربریده‌شدن کودکان از سوی حماس را تایید می‌کند. این در حالی بود که ما این خبر را به صورت زنده پوشش دادیم. حالا دولت اسرائیل می‌گوید نمی‌تواند تایید کند کودکان سربریده شده‌اند. من باید در کلماتم دقت بیشتری می‌کردم و عذرخواهی می‌کنم.»

برخی دیگر از روزنامه‌نگاران، دیدن تصاویر نوزادان «کشته‌شده» را تایید می‌کنند اما درباره اینکه سر آنها بریده باشد، اظهارنظری نمی‌کنند.

مثلا چارلی پیترز،‌ روزنامه‌نگار GB News در بریتانیا می‌گوید که شواهدی از «بی‌گناهان بدون سر و سوخته - و کودکان کشته‌شده» را دیده است. او در پاسخ یک کاربر تاکید کرده که نوشته است: «من گفتم کودکان کشته‌شده. نوزادان کشته‌شده بودند و ما تصاویر آنها را دیدیم.»

اما از آن سو اظهار نظرهای مقام‌های رسمی هم ماجرا را تا حدودی پیچیده‌تر کرد.

یکی از گزارش‌ها که در آن یک مقام غیرنظامی اسرائیل، بریده‌شدن سر کودکان را تایید کرده، مربوط به CBS است. این شبکه روز ۱۹ مهر اعلام کرد یوسی لندا (سرپرست عملیات‌های اورژانسی منطقه جنوب زاکا) می‌گوید با چشمان خود، کودکان و نوزادان بدون سر را دیده است. زاکا یک گروه اسراییلی کمک‌های داوطلبانه اورژانس است.

یکی از نخستین مواضع رسمی، مصاحبه Insider با سخنگوی IDF (نیروهای دفاعی اسرائیل) بود. او روز ۱۸ مهر در این مصاحبه اعلام کرد سربازانی که در کفار عزه حضور دارند به او گفته‌اند نوزادانی با سر بریده را دیده‌اند. او تاکید کرد که خودش تصویر یا ویدئویی در این باره ندیده است.

سخنگوی نخست‌وزیر اسرائیل در بیانیه‌ای رسانه‌ای تایید کرده که در کفار عزه، کودکان و نوزادانی پیدا شده‌اند که به گفته او «سرشان بریده شده است.»

سخنگوی ارتش اسرائیل، پنجشنبه ۲۰ مهر در گفت‌وگو با سی‌ان‌ان تاکید می‌کند که آنها تصاویر دلخراش از این کشتار را برای احترام به حریم خصوصی قربانیان و خانواده‌هایشان منتشر نمی‌کنند: «این یک نوزاد کشته‌شده است. فرقی می‌کند که سوزانده شده یا سرش را بریده‌اند؟»

از سویی دیگر، نمایندگان حماس این اتهام را که در سر بریدن کودکان دست داشته‌اند رد می‌کنند.

یکی دیگر از مهم‌ترین کسانی که در این باره اظهارنظر کرده، جو بایدن، رئیس‌جمهور ایالات متحده بود. او در یک سخنرانی در دیدار با رهبران جامعه یهودی در کاخ سفید گفت: «تروریست‌ها سر کودکان را بریده‌اند.»

البته دفتر او بعدتر در بیانیه‌ای اعلام کرد که بایدن، شخصا شواهدی مبنی بر بریده‌شدن سر کودکان را مشاهده نکرده است.

سه روز پس از آغاز حمله اسرائیل به حماس، پخش یک گزارش در شبکه‌ تلویزیونی i24News اسرائیل به یکی از مهم‌ترین و حساسیت‌برانگیزترین موضوعات در شبکه‌های اجتماعی تبدیل شد: خبر کشف اجساد چهل کودک پس از حمله کفار عزه در اسرائیل که برخی از آنها سر بریده شده‌اند.

این خبر بازتاب گسترده‌ای، در میان هواداران دو طرف درگیر در فضای عمومی و شبکه‌های اجتماعی داشته است. در شبکه‌های عمدتا هوادار اسرائیل صحبت از از سر بریدن ۴۰ نوزاد بود. از آن سو در شبکه‌های مخالف اسرائیل حتی صحت خبر کشته شدن ۴۰ کودک هم زیر سوال رفته است.

اما واقعیت چیست؟ برای پاسخ دادن به این سوال باید به استناد به منابع معتبر به دو سوال دیگر پاسخ داد.

اول، آیا چهل کودک خردسال اسرائیلی سر بریده شده‌اند؟

می‌توان با اطمینان گفت این خبر تاکنون در هیچ منبع معتبری منتشر نشده. در اصل گزارش‌های اولیه رسانه‌ها و مقام‌های اسرائیلی هم صحبتی از سربریده شدن چهل کودک خردسال نیست، بلکه از صحبت درباره کشف اجساد چهل کودک است که برخی از آنها سر بریده شدند.

دوم، آیا چهل کودک اسرائیلی کشته شده‌اند که برخی از آنها سر بریده شده‌اند؟

پاسخ قطعی این سوال مشخص نیست. تاکنون گزارش تفصیلی از تلفات غیرنظامیان در اسرائیل به تفکیک جنس و سن قربانیان در دست نیست. بدون دسترسی به گزارش‌های تفصیلی نمی‌توان درباره تعداد کودکان کشته شده در جریان حمله حماس و همین‌طور نحوه کشتار آنها قضاوت قطعی داشت. از سوی دیگر شواهد قطعی مانند تصویر یا گزارش یک نهاد رسمی در تایید این اتفاق منتشر نشده، اما منابع معتبر خبری، به نقل از پزشکی قانونی اسرائیل وجود دست‌کم یک کودک خردسال سربریده را تایید کرده‌اند.

با این اوصاف ضمن تاکید بر مبهم و نامشخص بودن جزئیات وقایع روز هفتم اکتبر (۲۵ مهر) می‌توان با اطمینان گفت خبر بریده شدن سر چهل کودک بی‌اساس است. در عین حال اطلاعات موثقی درباره تعداد کودکان کشته شده‌ و احتمال بریده شدن سر چند نفر آنها در دست نیست.