ادعای وزیر تعاون درباره ریشه‌کنی فقر مطلق

صولت مرتضوی، وزیر تعاون، کار و رفاه اجتماعی دولت سیزدهم با حضور در برنامه تلویزیونی صف اول، گفت: «بخش قابل توجهی از فقر مطلق ریشه‌کن شده است.»

وزیر تعاون، کار و رفاه‌اجتماعی در اظهار نظر خود جزییاتی از آمار و ارقام فقر در ایران ارایه نکرده است، مرتضوی با استفاده از واژگانی غیر قابل اندازه‌گیری درباره تغییرات فقر مطلق سخن گفته و البته مشخص نیست مبدا و مقصد مقایسه صولت مرتضوی چه دوره زمانی است.

آخرین گزارش رسمی که وزارت تعاون، کار و رفاه‌اجتماعی از تغییرات شمار فقرا، نرخ فقر و محاسبات خط فقر منتشر کرده، گزارش «پایش فقر ۱۴۰۰» است، گزارش پایش فقر ۱۴۰۰ در پاییز سال ۱۴۰۱ منتشر شده‌است.

در این گزارش تصریح شده که خط فقر در سال ۱۴۰۰ نسبت به سال ۱۳۹۹ رشد حدود ۵۰ درصدی داشته و به عدد یک میلیون و ۶۸۲ هزار تومان سرانه در ماه رسیده است.

در گزارش وزارت تعاون، کار و رفاه‌ اجتماعی خط فقر یک خانوار سه و چهار نفره در سال ۱۴۰۰ به ترتیب ۳ میلیون و ۷۰۰ هزار تومان و ۴ میلیون و ۵۴۱ هزار تومان برآورد شده بود.

برآورد وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی از متوسط سرانه خط فقر در ایران در نیمه سال ۱۴۰۱، بیش از ۲ میلیون و ۸۵۰ هزار تومان بود که برای یک خانوار چهار نفره به حدود ۷ میلیون و ۷۰۰ هزار تومان می‌رسید.

این عدد در گزارش پایش فقر ۱۴۰۰، برای خانوار چهار و سه‌ نفره در شهر تهران برای سال ۱۴۰۱ در حدود ۱۴.۷ و ۱۱.۹ میلیون تومان برآورد شده بود.

وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی در این گزارش، نرخ فقر سال ۱۴۰۰ را ۳۰.۴۴ درصد برآورد کرده است، به این معنا که حدود ۲۶ میلیون نفر از جمعیت ایران زیر خط فقر قرار داشته‌اند. در این گزارش، نرخ فقر در سال ۱۳۹۹، ۳۱ درصد برآورد شده بود که بالاترین نرخ فقر از سال ۱۳۹۰ تا ۱۴۰۰ به حساب می‌آمد و در سال ۱۴۰۰ با کاهش حدود ۰.۸۴ واحد درصدی به ۳۰.۴۴ درصد رسید.

بر اساس اعلام وزارت تعاون در سال ۱۴۰۰ نسبت به سال قبل از آن حدود ۷۰۰ هزار نفر از جمعیت فقرا کاسته شده است، هرچند که همزمان شکاف فقر ۰.۰۱ واحد درصد افزوده شده است. شکاف فقر در واقع نشان می‌دهد فقرا چه میزان با خط فقر فاصله دارند. بدین ترتیب اگرچه در سال ۱۴۰۰ از جمعیت فقرا نسبت به سال ۱۳۹۹ کاسته شده اما آنها که همچنان زیر خط فقر باقی ماندند در فقری عمیق‌تر فرو رفته‌اند.

در گزارش پایش فقر ۱۴۰۰ وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی صراحتا صحبت بر سر فقر مطلق نیست و تنها از واژه عمومی فقر استفاده شده است.

اما بر اساس شباهت‌های اعداد و ارقام این گزارش با گزارش‌های دیگری همچون یافته‌های مرکز پژوهش‌های مجلس که آشکارا درباره فقر مطلق سخن می‌گویند، می‌توان چنین نتیجه‌گیری کرد که در تمام این گزارش‌ها هرجا سخن از فقر است در واقع منظور فقر مطلق است.

فقر مطلق را می توان ناتوانی در کسب حداقل استانداردهای زندگی تعریف کرد. در واقع فقر مطلق عدم دسترسی به حداقل‌های معيشت را در جامعه بررسی کرده و تحت تاثير توزيع درآمد در جامعه نيست.

بانک جهانی برای اینکه معیاری برای محاسبه و تشخیص فقر مطلق به دست دهد، کسب درآمد روزانه ۲.۱۵ دلار را معیار شناسایی فقر مطلق برای افراد اعلام کرده است.

مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی در گزارشی از سری گزارش‌های بررسی لایحه برنامه هفتم توسعه که در تیرماه ۱۴۰۲ منتشر شده به موضوع سیاست‌های حمایتی در این برنامه پرداخته و اعلام کرده است که از میان جمعیت سه دهک پایین درآمدی کشور که جامعه هدف اصلی نیازمند به پوشش حمایتی است، حدود ۷۵ درصد فاقد هرگونه پوشش حمایتی مشخص هستند.

نتایج به دست آمده در گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس شباهت‌های فراوانی با یافته‌های گزارش پایش فقر وزارت تعاون، کار و رفاه‌اجتماعی دارد. در این گزارش نیز تصریح شده است که در سال ۱۴۰۰، بیش از ۳۰ درصد از جمعیت کشور زیر خط فقر قرار داشته و شکاف فقر به معنای فاصله فقرا تا خط فقر به بیشترین مقدار خود رسیده است.

بازوی پژوهشی مجلس شورای اسلامی در این گزارش اعلام کرده که در دهه ۹۰، ۱۱ میلیون نفر به جمعیت زیر خط فقر اضافه شده است.

در این گزارش همچنین با اشاره به تداوم نرخ‌های تورم بالا در سال ۱۴۰۱ و ماه‌های ابتدایی سال ۱۴۰۲، احتمال داده شده است که بر جمعیت زیر خط فقر افزوده شده باشد.

تغییرات هزینه خانوار در سال ۱۴۰۱ به تنهایی نشان‌دهنده افزایش یا کاهش تعداد فقرا نیست اما نشانه‌ای است از آنکه اوضاع رفاهی خانوارهای ایرانی چه تغییراتی کرده است.

بر اساس نتایج داده‌های گزارش مرکز آمار ایران از هزینه و درآمد خانوار، در سال ۱۴۰۱ متوسط هزینه خالص سالانه خانوارهای شهری ۱۳۷ میلیون و ۱۴۶ هزار تومان بوده که در مقایسه با سال قبل از آن ۴۸.۳ درصد رشد داشته است.

اما رقم گزارش شده از هزینه سالانه خانوار، هزینه اسمی است. برای مقایسه هزینه سالانه خانوارهای شهری در سال‌های مختلف باید اثر تورم در این ارقام محاسبه شود.

اگر هزینه خالص سالانه خانوارهای شهری در دوره ۱۳۹۵ تا ۱۴۰۱ را بر حسب قیمت ثابت سال ۱۴۰۱ محاسبه و مقایسه کنیم ملاحظه می‌شود که اگرچه رقم اسمی هزینه خانوارها در سال ۱۴۰۱ افزایش یافته اما همچنان این رقم از هزینه خالص سالانه خانوار در سال‌های ۱۳۹۵ تا ۱۳۹۷ کمتر بوده است که نشان‌دهنده کاهش مصرف و افت رفاه خانوارهاست. بدترین وضعیت در این دوره زمانی مربوط به سال ۱۳۹۹ است.

نشانه مهم‌ دیگری که می‌توان به آن اشاره کرد، کاهش هزینه خوراکی و دخانی خانوار به قیمت‌های ثابت سال ۱۴۰۱ در دوره‌ زمانی بررسی شده است.

زمانی که هزینه اسمی خوراکی و دخانی خانوارها را بر پایه نرخ تورم غذایی (شاخص بهای خوراکی‌ها، آشامیدنی‌ها و دخانیات) تعدیل کرده و مرتب می‌کنیم، مشخص می‌شود که هزینه واقعی سالانه خانوارها برای تامین خوراک نزولی بوده و این نزول از سال ۱۴۰۰ به سال ۱۴۰۱ نیز ادامه یافته است که بیانگر تشدید فقر غذایی در میان خانوارهاست که به طور مستقیم بر تشدید فقر اثرگذار است.

هزینه واقعی خوراکی و دخانی خانوارهای شهری در سال گذشته در مقایسه با سال قبل از آن ۱۰.۲ درصد افت کرده است.

این روند برای خانوارهای روستایی هم روندی مشابه است، هزینه واقعی خوراکی و دخانی خانوارهای روستایی در سال ۱۴۰۱ نسبت به سال ۱۴۰۰، حدود ۸درصد کاهش یافته است.

با توجه به نتایج این گزارش‌ها و نشانه‌های موجود، بعید است تعداد افراد دارای فقر مطلق در سال ‌۱۴۰۱ نسبت به سال ۱۴۰۰ کاهش یافته باشد و همانطور که در گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس آمده، حتی این احتمال وجود دارد که با توجه به تداوم نرخ‌های تورم بالا در سال ۱۴۰۱ و ماه‌های ابتدایی سال ۱۴۰۲، بر جمعیت زیر خط فقر افزوده شده باشد.

صولت مرتضوی، وزیر تعاون، کار و رفاه اجتماعی می‌گوید: «بخش قابل توجهی از فقر مطلق ریشه‌کن شده است.»

او جزییاتی از آمار و ارقام فقر در ایران ارائه نکرده، مبدا و مقصد و دوره زمانی مقایسه مشخص نیست و گوینده با واژگانی غیر قابل اندازه‌گیری درباره تغییرات فقر مطلق سخن گفته است. با این حال مقایسه ادعای او با فکت‌ها و شواهد موجود نشان می‌دهد، نه‌تنها فقر مطلق ریشه‌کن نشده، بلکه جمعیت بیشتری به زیر خط فقر مطلق در سال ۱۴۰۰ سقوط کرده‌اند.

در آخرین گزارش پایش فقر وزارت رفاه‌اجتماعی نرخ فقر در سال ۱۴۰۰ ۳۰/۴۴ درصد اعلام شده است. با این حساب در سال ۱۴۰۰، ۲۶ میلیون نفر در ایران زیر خط فقر مطلق قرار داشته‌اند.

اما آیا از دو سال پیش تا کنون جمعیت زیر خط فقر مطلق کاهش یافته است؟

گزارش پایش فقر سال ۱۴۰۱ هنوز منتشر نشده، اما مبنای محاسبه خط فقر مطلق، توانایی تامین غذای حداقلی بر اساس بودجه و هزینه‌های ضروری خانوار است. بررسی داده‌های مرکز آمار از هزینه و درآمد خانوار در سال ۱۴۰۱ نشان می‌دهد، هزینه واقعی خوراکی خانوارهای شهری، با احتساب تورم قیمت مواد خوراکی ۱۰ درصد افت کرده است.

به عبارتی توانایی خانوارهای شهری در سال ۱۴۰۱ یک دهم کمتر از سال قبل غذا مصرف کرده‌اند. بنابراین می‌توان با اطمینان گفت جمعیت فقر مطلق افزایش قابل ملاحظه‌ای داشته است.

مرکز پژوهش‌های مجلس نیز پیش‌تر در گزارشی پیش‌بینی کرده بود با تداوم تورم بالا در سال ۱۴۰۱ و ماه‌های ابتدایی سال ۱۴۰۲، جمعیت زیر خط فقر افزایش پیدا کرده باشد.

با این اوصاف فکت‌نامه به این گفته وزیر رفاه که «بخش قابل توجهی از فقر مطلق ریشه‌کن شده است» نشان شاخ‌دار می‌دهد.