دانسته‌ها و ابهام‌ها درباره دیوار مرزی ایران و افغانستان

در روز ۱۹ مرداد، روزنامه انتخاب گفتگویی با پیرمحمد ملازهی، کارشناس مسائل افغانستان انجام داد و در این گفتگو ملازهی گفت ایران در کشیدن دیوار مرزی بین ایران و افغانستان در زابل اشتباه کرده است. به گفته او بخشی از زمین‌های کشاورزی مردم ایران آن طرف دیوار قرار گرفته و حالا طالبان زمین‌ها را تصاحب کرده و می‌گوید مرز همان دیوار است. املازهی عقیده دارد که دیوار باید روی مرز کشیده می‌شد.

همزمان تصویری در شبکه‌های اجتماعی دست به دست شد که این «اشتباه» را نشان می‌داد.

بالا گرفتن واکنش‌ها در این باره باعث شد وزارت خارجه ایران هم به این موضوع واکنش نشان دهد. ناصر کنعانی، سخنگوی وزارت امور خارجه، در پاسخ به سوال خبرنگاری مبنی بر این‌که گفته می‌شود براساس این دیوار مرزی بخشی از زمین‌های کشاورزی ایران به طالبان و افغانستان داده شده است و آیا اقدامی برای بازپس‌گیری آنها انجام خواهد شد؟ گفت: «زمینی داده نشده که بخواهیم پس بگیریم. جمهوری اسلامی ایران حاکمیت کامل خود را بر مرزهای تعریف شده‌ اعمال کرده و می‌کند.»

اما موضوع این دیوار چیست؟ آیا ایران «به اشتباه» بخشی از خاک خود را از دست داده و زمین‌های کشاورزی ایران به طالبان و افغانستان داده شده؟ چرا دیوار در نقطه صفر مرزی کشیده نشده؟ مرز ایران و افغانستان کجاست؟

دیوار میان ایران و افغانستان و ویژگی‌های آن

احداث دیواری بین ایران و افغانستان از ۱۳۷۷ آغاز شده و در سال ۱۳۸۱ تکمیل شد. روایت درباره طول این دیوار متفاوت است و از ۳۰ تا ۵۰ و حتی ۱۳۰ کیلومتر هم گفته شده. به گفته یکی از پیمانکاران دیوار در بخشی از خراسان جنوبی، بخشی از شمال سیستان و بلوچستان و بخش‌های مرکزی بلوچستان ساخته شده.

شهریار حیدری، مدیرکل مرزی اسبق وزارت کشور می‌گوید که مرز ایران و افغانستان در میان رود هیرمند است و دیوار بین ۲۰۰ تا ۵۰۰ متر از رود فاصله دارد و تلویحا تایید می‌کند که بخشی از خاک ایران میان این دیوار امنیتی و مرز ایران و افغانستان باقی مانده است. به گفته این مقام مسئول وقت، حدود ۵ هزار و ۵۰۰ هکتار زمین کشاورزی مردم ایران پشت دیوار قرار دارد. این در حالی است که «حبیب‌الله دهمرده»، نماینده زابل، زهک و هیرمند می‌گوید زمین‌های کشاورزی جا مانده آن سوی دیوار ۲ هزار هکتار است. همچنین مزار یکی از جانباختگان جنگ ایران و عراق، به نام مراد بدیع دهقان، در آنسوی دیوار قرار گرفته است. مزار آقای بدیع دهقان در قبرستان روستای خالی از سکنه‌ لاداد بود. در زمان دیوارکشی روستا در یک سوی دیوار و قبرستان در طرف دیگر قرار گرفت.

قربانعلی‌ صلواتیان، از فرماندهان وقت «قرارگاه خاتم الانبیاء» که یکی از پیمانکاران این پروژه بود در این‌باره در توییتر خود نوشت: «احداث دیوار نتیجه سال‌ها بررسی و مطالعات ناجا و اخذ نظرات تخصصی نیروهای نظامی و امنیتی شامل ستاد کل نیروهای مسلح، سپاه، ارتش، واجا و مجلس و…. بوده» و «کارفرمای پروژه یکی از معاونت‌های ناجا و اجراکنندگان سازمان‌های اجرایی متعددی شامل از نیروهای مسلح و حتی بخش خصوصی بوده اند، اجرای دیوار در دو نقطه حساس از مرز به علت احتمال درگیری و لزوم سرعت در احداث به یکی از موسسات قرارگاه خاتم واگذار گردید» که مسئولیت آن با آقای صلواتی بوده است.

در امتداد دیوار در طی مسیر گاه مناطق خشک و لم‌یزرع و گاه مزارع کشاورزان بین دیوار و مرز باقی ماند.

چرا دیوار ساخته شد؟

در توضیح دلیل ساخت دیوار شهریار حیدری، می‌گوید این دیوار برای ممانعت از ورود «کاروان‌های حمل مواد مخدر و اشرار» و «ورود غیرقانونی اتباع افغانستانی» بود.

صلواتیان هم درباره دلایل ساخت دیوار می‌گوید: «روز و شب از آن طرف مرز می‌‌آمدند و مردم را به اسارت می‌بردند و باج می‌گرفتند. تقریبا می‌توان گفت تمام پرایدهای سرقتی ایران از مرز زابل، منطقه «میلک» به افغانستان می‌رفت و به رایگان فروخته می‌شد. حجم عظیمی از تردد کالای قاچاق از افغانستان به ایران و برعکس از ایران به افغانستان از این مسیر صورت می‌گرفت.»

مسئولان دیگر هم کمابیش همین دلایل را برای احداث این دیوار عنوان می‌کنند. «محمد سرگزی» نماینده زابل و زهک در مجلس می‌گوید که این در واقع یک دیوار «امنیتی» است نه «مرزی».

چرا دیوار عقب‌تر از نقطه صفر مرزی ساخته شد؟

حیدری، مدیرکل مرزی اسبق وزارت کشور دلیل این تصمیم را اینگونه توضیح می‌دهد:

«دیوار مرزی عقب‌تر از نقطه صفر مرزی ساخته شده است، چون وسط رودخانه هیرمند، نقطه صفر مرزی است و گاهی این رودخانه طغیان می‌کند، بنابراین دیوار باید جایی ساخته می‌شد که امکانش به لحاظ فنی وجود داشت. به لحاظ حقوقی، مرز وسط رودخانه است، اما به لحاظ فنی که نمی‌توانیم دیوار را وسط رودخانه بسازیم، بلکه باید آن را عقب‌تر می‌ساختیم. در مقاطعی از سال رودخانه هیرمند خشک می‌شود، اما در سایر موارد این رودخانه پر آب است. مرز ما با افغانستان وسط هیرمند تعیین شده و در خشکی هم حدود مرزی دو کشور با میل‌های مرزی مشخص شده است.»

صلواتیان هم می‌گوید: «دیوار را نمی‌توان در نقطه صفر مرزی احداث کرد، عوارض جغرافیایی و لزوم برتری دید و آتش و داشتن فرصت برای واکنش مهمترین دلایل اینکار هستند.»

گروهی از مقامات مانند ابوالحسن ضیایی، معاون اجتماعی فرماندهی مرزبانی استان سیستان و بلوچستان از این هم فراتر رفته و می‌گویند: «بر اساس پروتکل‌های بین‌المللی، احداث دیوار روی نقطه صفر مرزی ممنوع است، ما دیوار را با اندکی فاصله از خط مرزی احداث کردیم که در این‌صورت، از لحاظ امنیتی هم بهتر می‌توان کار محافظت و حراست را انجام داد.»

محمدهادی مرعشی، معاون امنیتی انتظامی استاندار سیستان هم می‌گوید ساخت و ساز در نقطه صفر مرزی امکان پذیر نیست.

مشکل چیست و از چه زمانی آغاز شد؟

قربانعلی صلواتیان، در گفت‌وگویی که در روز ۲۷ مرداد با فرازدیلی انجام داده می‌گوید:

«دیوار مرزی در هر فاصله‌ یک دروازه و راه عبور دارد. مردم رفت‌و‌آمد می‌کنند، اما چند مشکل این اطراف مرز وجود دارد. مثلا در بخش‌هایی مردم اطراف مرز با هم فامیل هستند، این‌ افراد مسایل ارث و میراثی دارند، زمین را به همدیگر اجاره می‌دهند، خرید و فروش لفظی و قولنامه‌ای میان آن‌ها وجود دارد. هر کدام از این موضوع‌ها، ممکن است باعث مداخلات شود، از طرف دیگر طالبان با مسائل مرزبانی آشنا نیست و چند باری با نیروی‌های مرزی ما درگیر و تلفات هم به‎جا گذاشته است.»

همانطور که صلواتیان گفت طی یکی دو سال اخیر و به‌ویژه بعد از بر سرکار آمدن طالبان در افغانستان، زد و خوردهای مرزی نیروهای مرزبانی ایران و افغانستان در این مناطق بالا گرفته. نمونه این درگیری‌ها در آذر ۱۴۰۰ و مرداد ۱۴۰۱ است. با وجود این علیرغم تاکید او مسئولان بر سر اینکه مشکلات موجود ناشی از عدم فهم درست طالبان از «مسائل مرزبانی» است، این درگیری‌ها و مشکلات کشاورزانی که زمین آنان در آنسوی مرز باقی مانده، کمابیش سابقه‌ای به اندازه عمر دیوار دارد.

در سال ۱۳۸۹ عباسعلی نورا، نماینده زابل در مجلس، با اشاره به مشکلاتی که این دیوار در حوزه انتخابیه‌اش به وجود آورد گفت: این دیوار مرزی باعث شده كه چند هزار هكتار زمین مرغوب ما آن سوی مرز باقی بمانند و از دسترس مردم خارج شود و از طرفی رودخانه‌ی مشتركی كه مرز بین ما و افغانستان قرار داشته، متاسفانه توسط این دیوار از دسترس مردم ما خارج شده است… در حالی كه در هیچ جای دنیا معمول نیست كه رودخانه مرزی را از دسترس مردم خارج كنند. این مساله صدمات جبران‌ناپذیری را برای مردم سیستان ایجاد كرده و متاسفانه افغانی‌ها بعضا ادعا می‌كنند كه این مرزاصلی دیوار است نه رودخانه، لذا اكنون مردم ما با چالش و مشكل امنیتی در تصرف املاك خود مواجه شده‌اند.»

«علی اوسط هاشمی» استاندار سابق سیستان و بلوچستان هم در سال ۹۶ اعلام کرد که «دیوار منطقه مرزی هیرمند و زهک یک نقص فنی و اشتباه محاسباتی است که باعث شده اراضی کشاورزان این منطقه در آن سوی دیوار جا بماند. این دیوار حتماً باید حذف شود و ما باید به نقطه صفر مرزی برگردیم.»

پیرمحمد ملازهی کارشناس مسایل افغانستان در گفت‌وگو با فرازدیلی در این باره گفته: «حتی زمان اشرف غنی، رئیس جمهور قبلی افغانستان، این ماجرا وجود داشت. اما اکنون نه تنها کشاورز نمی‌تواند در زمین خود کار کند، طالب مدعی شده است که مرز همان است که خود تعیین کرده‌اید.»

بنابراین مشکلات موجود مربوط به زمان بر سر کار آمدن طالبان نیست و سابقه آن را پیش از آن زمان هم می‌توان دنبال کرد. اتفاقی که بعد از آمدن طالبان افتاده این است که میزان درگیری‌ها افزایش یافته است.

آیا احداث دیوار در نقطه صفر مرزی ممنوع است؟

تا جایی که ما گشتیم بر خلاف ادعای مسئولان هیچ ممنوعیت بین‌المللی‌ای برای ساختن دیوار در منطقه صفر مرزی وجود ندارد، آنان نیز نگفتند که با استناد به کدام پروتکل بین‌المللی این ادعا را مطرح کردند.

کریم داوود معینی کارشناسی که با روزنامه شرق گفت‌وگو کرده هم می‌گوید این ادعا نادرست است و مثال نقض آن را هم دیوار مرزی ایالات متحده و مکزیک عنوان می‌کند که در منطقه صفر مرزی ساخته شده.

آیا دیوار مرز را مشخص می‌کند؟

مرز رسمی بین دو کشور ایران و افغانستان براساس معاهده «گلداسمیت» در سال ۱۸۷۲ تعیین شده است.

به گفته پیرمحمد ملازهی، کارشناس مسایل افغانستان در گفتگو با فرازدیلی:

«در سال ۱۸۷۲ منطقهٔ سیستان به دو قسمت اصلی و خارجی تقسیم شد. سیستان اصلی که مناطق غربی هیرمند از نیزار تا ملک‌سیاه کوه (دره ذوالفقار هم به آن گفته می‌شود) را شامل می‌شد به ایران و سیستان خارجی که مناطق شرقی هیرمند را تشکیل می‌داد به افغانستان واگذار شد. بخشی از مرز میان ایران و افغانستان خشکی و بخشی هم رودخانه است. رودخانه هیرمند، در منطقه سیستان و زابل قرار دارد. براساس این معاهده مرز در رودخانه هیرمند، خط القعر یا خط تالوگ است یعنی عمیق‌ترین نقطه رودخانه هیرمند مرز میان دو کشور است.»

فارغ از اینکه دیوار در کجا ساخته شده باشد، روی کاغذ و بر اساس مبانی دیپلماتیک مرزهای ایران و افغانستان بر اساس این معاهده مشخص شده. با وجود این ساخت این دیوار در محلی نامناسب دسترسی کشاورزان را به زمین‌هایشان دشوار و گاه ناممکن کرده و باعث شده ایران داوطلبانه دسترسی خود را به هیرمند در بعضی نقاط محدود کند.

با انتشار گفت‌وگوی پیرمحمد ملازهی، کارشناس مسائل افغانستان با سایت انتخاب در روز ۱۹ مرداد موضوع قدیمی دیوار مرزی ایران و افغانستان بار دیگر مطرح شد. تصویری از نقشه خط مرزی ایران و افغانستان هم همزمان دست به دست می‌شود که نشان می‌دهد دیوار نه در نقطه صفر مرزی که با فاصله از آن ساخته شده و هکتارها زمین کشاورزی ایرانیان بین دیوار و مرز مانده.

احداث دیواری بین ایران و افغانستان از ۱۳۷۷ آغاز و در سال ۱۳۸۱ تکمیل شد. روایات درباره طول این دیوار متفاوت است و از ۳۰ تا ۵۰ و حتی ۱۳۰ کیلومتر هم گفته شده. مدیرکل مرزی اسبق وزارت کشور می‌گوید حدود ۵ هزار و ۵۰۰ هکتار زمین کشاورزی پشت دیوار قرار دارد. این در حالی است که «حبیب‌الله دهمرده»، نماینده زابل، زهک و هیرمند می‌گوید زمین‌های کشاورزی جا مانده آن سوی دیوار ۲ هزار هکتار است. قبرستان یک روستا که گفته می‌شود خالی از سکنه است هم در این دیوارکشی در آن سوی دیوار باقی ماند.

کارفرمای ساخت دیوار، ناجا بوده و ساخت آن را به پیمانکاران متعدد از جمله قرارگاه خاتم الانبیاء سپرده. این دیوار برای ممانعت از ورود «کاروان‌های حمل مواد مخدر و اشرار» و «ورود غیرقانونی اتباع افغانستانی» بود. دلایل متعددی برای اینکه چرا دیوار در نقطه صفر مرزی ساخته نشده عنوان شد:

۱- به گفته مقامات وقت مرز ایران و افغانستان در میانه رود هیرمند است و امکان اینکه در بستر رود یا در حاشیه نزدیک به رود دیوار ساخته شود وجود نداشت.

۲- لزوم برتری دید و آتش و داشتن فرصت برای واکنش برای مرزبانان از دیگر دلایل عنوان شده است.

۳- گفته شد که بر اساس پروتکل‌های بین‌المللی امکان ساخت دیوار در نقطه صفر مرزی وجود ندارد.

طی یکی دو سال اخیر برخوردهایی میان مرزبانان دو کشور و کشاورزان صاحب زمین و طالبان در مسیر رفت و آمد کشاورزان به زمین‌هایشان به وجود آمد که به درگیری و تیراندازی منجر شد. مقامات جمهوری اسلامی مدعی هستند عدم اطلاع طالبان از تعریف مرز باعث بروز مشکل شده. حداقل از سال ۸۹ سابقه شکایات منتشر شده‌ای از سوی نماینده زابل و استاندار سیستان و بلوچستان بر سر مشکلات کشاورزان به واسطه این دیوار وجود دارد که مربوط به پیش از طالبان است. به گفته کارشناسان، پروتکل بین‌المللی‌ای که ساخت دیوار را در نقطه صفر مرزی منع کند وجود ندارد. مثال نقض آن دیوار میان ایالات متحده و مکزیک. مرز رسمی بین دو کشور ایران و افغانستان براساس معاهده «گلداسمیت» در سال ۱۸۷۲ تعیین شده و فارغ از اینکه دیوار کجا ساخته شده باشد همان مرز به رسمیت شناخته می‌شود. با وجود این ساخت این دیوار در محلی نامناسب دسترسی کشاورزان به زمین‌هایشان را دشوار و گاه ناممکن کرده و باعث شده ایران داوطلبانه دسترسی خود را به رود هیرمند در بعضی نقاط محدود کند.