مقایسه ساختار مساجد قبل و بعد از انقلاب

علیرضا پناهیان، رئیس اتاق فکر رهبر جمهوری اسلامی در دانشگاه‌ها، و از واعظان معتمد علی خامنه‌ای در گفت‌وگویی با سایت آیت‌الله خامنه‌ای در ۲ مرداد ۱۴۰۲ گفت: «در ساختار مساجد تقریباً نسبت به دوران طاغوت هیچ تحولی پیش نیامده است».

او در گفت‌وگویی تفصیلی با این سایت با عنوان «دانش تبلیغ تهاجمی»، به نقشی که مساجد می‌توانند در تبلیغ جمهوری اسلامی داشته باشند تاکید کرد و گفت:

«جوانان به هیچ وجه مشارکت داده نمی‌شوند، اصلاً راهی نیست برای مشارکت دادن آنها. جز یک اتفاقی که یک بار پیش آمد و نسیمی به نام حضور بسیج وزید. بعد کفایت نکرد، کانون فرهنگی تشکیل شد. بعد کفایت نکرد، فعالیت‌های مختلفی انجام می‌دهند. هنوز مسجد جایگاه خودش را پیدا نکرده است.»

اما این ادعا تا چه اندازه بر واقعیت منطبق است، آیا ساختار مساجد در ایران بعد از انقلاب سال ۵۷ هیچ تغییری نکرده؟

درباره نقش مساجد قبل از انقلاب ۵۷، در لحظه انقلاب و بعد از آن و میزان اثرگذاری این نهاد در حوزه‌های مختلف؛ از توسعه آیین‌های مذهبی گرفته تا امور فرهنگی، سیاسی و حتی امنیتی نیاز به ورود به این بحث از جنبه تحلیلی است و بعضی از جامعه‌شناسان نیز به تفصیل به آن پرداخته‌اند.

در این مقاله اما ما به تغییرات عینی و قابل استناد در ساختار مساجد با ارجاع به قوانین، بودجه‌‌ها و ارتباط سیستماتیک مسجد با نهادهایی که بعد از انقلاب شکل گرفته‌اند، فارغ از آثار این تغییرات می‌پردازیم. در واقع نشان می‌دهیم که ساختار مساجد در همه ابعاد آن تغییر کرده اما اینکه این تغییرات تا چه اندازه مقاصد کسانی را که خواهان این تغییرات بوده‌اند تامین کرده موضوع بحث ما نیست.

تعداد مساجد در ایران قبل و بعد از انقلاب

ایرنا، خبرگزاری دولت، تعداد مساجد ایران را در سال ۱۴۰۲ بین ۷۵ تا ۸۰ هزار تا تخمین زده است.

به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن، ایکنا، تا سال ۱۳۹۶ تعداد ۷۴ هزار مسجد در ایران وجود داشت و تعداد مساجد ایران تا سال ۱۳۵۷ حدود ۲۵ هزار تا بود. در این گزارش تاکید شده بود که این تعداد تا سال ۱۴۰۴ باید به ۹۲ هزار مسجد برسد.

از این رو بر اساس آمارهای اعلامی می‌توان گفت که طی ۴ دهه اخیر، بعد از انقلاب ۵۷ در ایران، تعداد مساجد کشور بیش از سه برابر شده است.

مسجد در قوانین بالادستی بعد از انقلاب

روح‌الله خمینی، رهبر پیشین جمهوری اسلامی در یک سخنرانی در ۲۰ تیر ماه ۱۳۵۹ می‌گوید: «اینطور نباشد که خیال کنند که حالا دیگر ما پیروز شدیم دیگر مسجد می‌خواهیم چه کنیم. پیروزی ما برای اداره مسجد است.»

برای احداث و اداره مساجد، چنانکه رهبر پیشین جمهوری اسلامی تاکید کرد، طی چهار دهه بعد از انقلاب قوانین و آیین‌نامه‌های بسیاری تصویب شد که ساختار این نهاد را تغییر داد. در ادامه به بعضی از آنها اشاره می‌کنیم:

• در روز ۳۰ مهرماه سال ۱۳۶۸ علی خامنه‌ای، رهبر تازه منصوب شده جمهوری اسلامی، دستور تاسیس «مرکز رسیدگی به امور مساجد» را صادر کرد. او طی حکمی به محمدرضا مهدوی‌کنی ماموریت داد تا این مرکز را تاسیس کند و به آنچه «فقدان مرکز و مرجع قابل قبول و آگاه و نافذ الکلمه در امر مساجد» می‌خواند، خاتمه دهد. این مرکز با ریاست مهدوی کنی و قائم مقامی محمد باقر انواری تاسیس شد. پیش از آن رسیدگی به امور مساجد به نهادهایی چون سازمان حج و اوقاف و امور خیریه، سازمان تبلیغات اسلامی و... واگذار شده بود. برای برخی مساجد هم رهبر جمهوری اسلامی شخصا متولی تعیین می‌کرد.

در برنامه‌های موسوم به برنامه توسعه ایران پس از انقلاب، که از سال ۶۸ آغاز شد و برنامه‌های ۵ ساله بود، یک سری تکالیف قانونی در رابطه با مساجد بر عهده دولت قرار داده شد.

• بر اساس بندهای ماده ۱۶۳ قانون برنامه سوم توسعه مصوب ۱۳۷۹:

«الف - وزارت مسکن و شهرسازی، شهرداری‌ها و سایر سازمان‌های مسئول در زمینه طراحی و اجرای طرح‌های جامع، تفصیلی و هادی شهری و روستایی موظفند طرح‌های مذکور را با محوریت مساجد تهیه و اجرا کنند.

ب - وزارت مسکن و شهرسازی و شهرداری‌ها موظفند در کلیه شهرک‌های جدیدالاحداث اراضی مناسبی را برای احداث مساجد و پایگاه‌های مقاومت بسیج پیشبینی کرده و پس از آماده سازی بدون دریافت هزینه در اختیار متقاضیان احداث مساجد و پایگاه‌های مقاومت بسیج قرار دهند و قیمت اراضی را در هزینه مربوط به آماده سازی اراضی منظور کنند.

ج - وزارتخانه‌های راه و ترابری و نفت موظفند به منظور تسهیل دسترسی مسافران به اماکن مذهبی با انجام هماهنگی‌های لازم از محل اعتبارات عمرانی و جاری خود نسبت به احداث مسجد و یا نمازخانه و همچنین نگهداری و مدیریت مساجد و نمازخانه‌های موجود و جدید الاحداث، در پایانه‌‌های مسافری و پمپ بنزینهای بین شهری اقدام کنند.

د - وزارت امور اقتصادی و دارائی موظف است کلیه وجوه پرداختی توسط اشخاص حقیقی و حقوقی در ارتباط با احداث، تعمیر و تجهیز مساجد و سایر فضاهای مذهبی را به عنوان هزینه قابل قبول منظور کند.

ه - شهرداریها و سازمان جنگلها و مراتع کشور موظفند نسبت به اختصاص فضای مناسب در پارکهای ملی و عمومی حسب مورد برای ایجاد مسجد یا نمازخانه اقدام کنند.

و - با هدف اعتلای جایگاه مسجد و مدرسه در فعالیتهای اجتماعی، فرهنگی محلات روستاها و شهرها و هماهنگ سازی فعالیتهای سازماندهی شده در این مکان‌ها در جهت ارتقای ایمان و ارزشهای معنوی و اخلاقی و شکوفائی خلاقیت های علمی، فرهنگی و هنری گروههای مختلف جامعه به ویژه نوجوانان و جوانان اقدامات ذیل در سالهای برنامه سوم توسعه انجام می‌گیرد: حمایت مالی، قانونی و حقوقی از پژوهش‌های کاربردی با هدف شناخت راهکارهای: ۱. اجرائی برای ارتقاء جایگاه مسجد و مدرسه در فعالیتها یاجتماعی و فرهنگی کشور تعریف فعالیتهای آموزشی، فرهنگی و هنری مشترک مسجد و مدرسه در آیین نامه ها و ۲. مقررات بخشهای آموزش، فرهنگ و هنر و تبلیغات اسلامی، تربیت بدنی و ورزش.

ز - به منظور ساماندهی نحوه اختصاص و مصرف منابع اعتباری دولت در زمینه احیاء و بازسازی مساجد، کمک به مراکز تحقیقاتی حوزه‌های علمیه، فعالیت‌های مربوط به تبلیغات دینی و با هدف تقویت و متناسب کردن مشارکت مردمی در تامین منابع این فعالیتها سازمان تبلیغات اسلامی موظف است طی یک سال در چارچوب رهنمودهای مقام معظم رهبری و مشورت با مراجع ذیربط و انجام مطالعات لزوم با همکاری سازمان اموراداری و استخدامی کشور و سازمان برنامه و بودجه طرحی را تهیه و به دولت ارائه دهد تا پس از بررسی و تصویب، مبنای پیش بینی و مصرف منابع دولتی در این امور قرار گیرد.

تبصره - دولت موظف است در مناطق روستائی در صورت پنجاه درصد خودیاری مردم برای احداث مسجد پنجاه درصد باقیمانده را تامین نماید.»

• ماده ۱۰۶ قانون برنامه چهارم توسعه مصوب ۱۳۸۳، هم دولت را موظف کرد به تهیه طرح جامع گسترش فضا‌های مذهبی و مساجد، توسط سازمان‌‌های تبلیغات اسلامی و اوقاف و امور خیریه با همکاری سازمان میراث فرهنگی بپردازد.
• بر اساس ماده ۶ قانون برنامه پنجم توسعه، مصوب ۱۳۸۹:

« الف: وزارت مسكن و شهرسازی، بنیاد مسکن انقلاب اسلامی و شهرداریها موظفند در طراحی و اجرای طرحهای جامع تفصیلی شهری و هادی روستایی و شهرکها و شهرهای جدید الاحداث، اراضی مناسبی را برای احداث مسجد و خانه عالم پیش بینی و پس از آماده سازی، بدون دریافت هزینه و با حفظ مالکیت عمومی و دولتی در اختیار متقاضیان احداث مساجد قرار دهند.

ج : سازمان جنگلها، مراتع و آبخیزداری کشور و شهرداریها موظفند نسبت به احداث یا اختصاص فضای کافی و مناسب برای مسجد یا نمازخانه در پارکهای ملی و بوستانهای شهری اقدام نمایند.

د : کلیه دستگاههای اجرائی، مراکز آموزشی، بیمارستانها و مراکز درمانی، مجموعه های ورزشی، مجتمع های رفاهی، تفریحی و مجتمع های تجاری اعم از دولتی یا غیردولتی، موظفند نسبت به احداث یا اختصاص و نگهداری فضای کافی و مناسب برای مسجد یا نمازخانه اقدام نمایند.

ه: وزارتخانه های راه و ترابری و نفت موظفند نسبت به احداث مسجد و نمازخانه در پایانه های مسافری و جایگاههای عرضه سوخت بین شهری و همچنین نگهداری و مدیریت مساجد و نمازخانه های مذكور از طریق بخش غیردولتی اقدام نمایند. و به منظور ارتقاء كاركرد فرهنگی و هنری مساجد، برقراری عدالت فرهنگی و ترویج فرهنگ اسلامی و جذب جوانان و نوجوانان به مساجد، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی مكلف است با رعایت موازین اسلامی ترتیبی اتخاذ نماید تا پایان برنامه حداقل یك چهارم مساجد شهری و روستاهای بالای هزار نفر جمعیت برخوردار از کانون فرهنگی و هنری باشند.»

• در ماده ۹۵ قانون برنامه ششم توسعه مصوب ۱۳۹۵ هم بار دیگر تاکیدات ماده ۶ قانون برنامه پنجم توسعه تکرار شد.
• علاوه بر برنامه‌های توسعه در احکام دائمی توسعه کشور هم در ماده ۳۷ قانون مذکور مصوب سال ۱۳۹۵ در مجلس، دولت مکلف شده با بهره‌گیری از ظرفیت همه دستگاه‌های مربوط مسجد و نمازخانه بسازد.
• پیش از آن هم در ۱۳ اسفند ۱۳۹۳ مصوب شد «معاونت امور مساجد کشور» در سازمان «اوقاف، مساجد و امور خیریه» تاسیس شود. این سازمان مسئولیت حمایت از مدیریت مساجد، اقدامات و امور مربوط به نگهداری، احداث، تجهیز، نوسازی و پیگیری امور نمازخانه‌ها را به ترتیبی که در این قانون می‌آید، برعهده دارد و این مسئولیت به سایر وظایف سازمان مذکور اضافه می‌شود.
• براساس بند(ف) تبصره ۳ لایحه بودجه ۹۴ کل کشور؛ کارفرمایان بخش‌های خصوصی و تعاونی مکلف شدند در مجموعه‌‌های بیش از هزار واحد مسکونی که در سال ۱۳۹۴ نسبت به عقد قرارداد ساخت آنها اقدام می‌کنند، براساس برآورد اداره اوقاف و امور خیریه هزینه‌‌های احداث مسجد و خانه عالم (محل سکونت امام جماعت مسجد) را تأمین و یا رأساً نسبت به احداث آن اقدام کنند.
• علاوه بر این قوانین بالادستی هیأت وزیران در سال ۱۳۷۶ بنا به پیشنهاد سازمان برنامه و بودجه و به استناد اصل یکصد و سی و هشتم قانون اساسی، آیین نامه ساماندهی، بهسازی و عمران مساجد كشور را تصویب کرد.
• سند ملی مسجد، هم سند دیگری است که در دست تنظیم و تصویب است تا چنانکه گفته می‌شود، «تقسیم‌کننده منابع مالی و دولتی و همچنین پیگیر وضع قوانین و تسهیل فعالیت مسجد» باشد

نگاهی به این قوانین، احکام و اسناد سیر تحول مسجد از نهادی «مردمی» به یک نهاد حاکمیتی را نشان می‌دهد. نهادی که دولت مکلف به ساخت، تجهیز و حتی پر کردن آن از جمعیت می‌شود. اداره آن هم به دست نهادهایی که بعد از انقلاب تاسیس شده و پا گرفته‌اند می‌افتد.

مساجد و بودجه

اجرای مصوبات ذکر شده در سال‌های متعدد مستلزم اختصاص بودجه‌های مستقیم و غیرمستقیم به مساجد و نهادهای مرتبط آن بوده و هست.

در اینجا به عنوان نمونه به ذکر بودجه‌هایی که به صورت مستقیم و غیر مستقیم در سال ۱۴۰۲ به مساجد اختصاص داده شد، می‌پردازیم.

در لایحه بودجه سال ۱۴۰۲، برای مرکز رسیدگی به امور مساجد، عدد ۹۸ میلیارد تومان بودجه پیش‌بینی شده بود که در جریان بررسی لایحه بودجه در مجلس، این رقم افزایش یافت و در قانون بودجه امسال به بیش از ۱۵۸ میلیارد تومان رسید. همچنین در ردیف بودجه‌های متفرقه ذیل بودجه وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی نیز مبلغ ۳۰ میلیارد تومان برای احداث و تکمیل مساجد، مصلی و اماکن فرهنگی و مذهبی در نظر گرفته شده. در بودجه سازمان اوقاف و امور خیریه نیز بندی با عنوان برنامه حمایت از فعالیت‌های قرآنی و کانون‌های فرهنگی هنری مساجد و بسیج محلات با مبلغ حدود ۴۳ میلیارد تومان قرار داده شد.

در بودجه سازمان تبلیغات اسلامی هم بندی با عنوان برنامه حمایت از فعالیت‌های قرآنی و کانون‌های فرهنگی هنری مساجد و بسیج محلات به میزان ۱۶۰ میلیارد تومان پیش‌بینی شده است. در بودجه شورای عالی انقلاب فرهنگی هم ۹۷ میلیارد تومان برای ساماندهی و راهبری فعالیت‌های قرآنی و کانون‌های فرهنگی هنری مساجد و بسیج محلات در نظر گرفته شده. بودجه کانون‌های فرهنگی و هنری مساجد وابسته به وزارت فرهنگ و ارشاد، برای سال ۱۴۰۲، رقم ۴۷۷ میلیارد تومان است.

با این حساب در بودجه سال ۱۴۰۲ مجموعا دستکم ۹۶۵ میلیارد تومان به مساجد اختصاص داده شده است.

این ارقام به جز احکامی است که در ماده واحده بودجه برای امور مساجد در نظر گرفته شده است، به طور مثال در بند د تبصره یک بودجه امسال، وزارت نفت مکلف شده است تا گازرسانی را تا در مساجد روستایی انجام دهد.

یا شوراهای برنامه‌ریزی استان در بند ع تبصره ۹ قانون بودجه ۱۴۰۲ موظف شده‌اند، حداقل پنج درصد از اعتبارات تملک دارایی‌های سرمایه‌ای استانی را از جمله برای تکمیل مساجد نیمه‌تمام استان هزینه کنند.

مساجد و بسیج

از روزهای آغازین انقلاب ۵۷ و در دوران جنگ ۸ ساله ایران و عراق همواره عملا مساجد پایگاه نیروهای مذهبی و نظامی نزدیک به حاکمیت بود.

پایگاه‌های اولیه تاسیس کمیته‌ها، اولین سازمان نظامی بعد از انقلاب که در سال ۵۷ به دستور روح‌الله خمینی شکل گرفت، در مساجد محلات بود. در کمیته‌ها روحانیون نقش سرپرستی داشتند و نیروهای نظامی تحت نظارت آنان فعالیت می‌کردند. محمدرضا مهدوی کنی اولین سرپرست کمیته‌ها بود، کسی که در سال ۶۸ به دستور رهبر بعدی اولین رییس «مرکز رسیدگی به امور مساجد» شد.

در دوران جنگ ایران و عراق هم از مساجد به عنوان پایگاهی برای ثبت نام و اعزام نیروهای بسیجی و مردمی استفاده می‌شد.

با وجود این یکی از اتفاقاتی که در دهه ۸۰ مساجد را به صورت سیستماتیک با نهادهای نظامی_امنیتی پیوند زد، تشکیل «بسیج مساجد و محلات» بود. این پیوند در سال ۱۳۸۸ رسمیت یافت. در دوازدهم مهرماه سال ۸۸، با حکم علی خامنه‎ای، محمدرضا نقدی به ریاست «سازمان بسیج مستضعفین» انتخاب شد، تا پیش از آن این نهاد «نیروی مقاومت بسیج» نامیده می‌شد. بعد از این تغییر اقشار ۲۰ گانه بسیج شکل گرفت که «سازمان بسیج مساجد و محلات» از جمله این سازمان‌ها بود.

به گفته حیدر بابا احمدی، معاون بسیج مساجد و محلات سازمان بسیج مستضعفین تا سال ۱۴۰۰ بیش از ۳۳ هزار پایگاه بسیج در داخل یا جوار مساجد شکل گرفتند.

مسجد و سرکوب

همکاری بسیج و مساجد به فعالیت‌های به اصطلاح «فرهنگی» مانند شرکت در طرح‌هایی مانند «حلقه‌های صالحین» محدود نماند و همراهی و تشکل‌یابی بسیجیان در مساجد برای سرکوب اعتراضاتی که هر چند وقت یک‌بار کشور را در بر می‌گیرد را نیز شامل می‌شود.

سید حسین میرطالبی، امام جماعت مسجد حضرت ولیعصر تهران در آبان سال ۱۴۰۱ و در بحبوحه اعتراضات سراسری در گفتگو با سایت شبستان از همکاری این مسجد با کلانتری‌ها در سرکوب آشوبگران خبر داده و گفته بود:

«بسیجیان مسجد حضرت ولیعصر(عج) در دو ماه گذشته در آماده‌باش بودند و همکاری بالایی با کلانتری های ۱۴۷ گلبرگ و نبوت (هفت حوض نارمک) داشتند که همین همکاری ها و البته رشادت بسیجیان سایر مساجد محلات گلبرگ و هفت‌حوض مانع از تداوم آشوب‌ها در این منطقه شد.»

باز هم به گزارش سایت شبستان مساجد امام جعفر صادق، الزهرا، امام علی النقی، امام رضا و نوروززاده ( همه در تهران) «در متفرق کردن آشوبگران که قصد تجمع در محلات نفیس و اتابک را داشتند، بسیار موثر بوده است» و به گفته رضا خوش‌لهجه، فرمانده پایگاه مقاومت بسیج مسجد امام جعفرصادق «دیگر پای هیچ اغتشاشگری به این محلات باز نشد.»

در همان ایام شورای هماهنگی تبلیغات اسلامی هم با صدور اطلاعیه‌ای از مردم خواسته بود برای محکومیت اعتراضاتی که در کشور در جریان بود در مساجد تجمع کنند.

خبرگزاری CNN در گزارشی که در بهمن ۱۴۰۱ از بازداشت و شکنجه معترضان در اعتراضات سراسری ایران منتشر کرد نوشت که توانسته است مکان بعضی از بازداشتگاه‌های سپاه را از طریق گفتگو با بازداشت‌شدگان شناسایی کند. زیرزمین‌های مساجد، مساجدی که در نزدیکی محل‌های تظاهرات قرار داشتند یکی از مکان‌ها موقت بازداشت معترضان بودند.

از این رو به نظر می‌رسد که این رابطه سیستماتیک مساجد با بسیج آن را به پایگاهی برای فعالیت‌های نظامی، امنیتی و تبلیغی در راستای خواست و منافع حکومت بدل کرده و بعضی از امامان جماعت این را یکی‌ از کارویژه‌های مساجد خود می‌دانند.

مساجد و تعدد نهادهای متولی آن

محمد قمی، رئیس سازمان تبلیغات اسلامی، در خرداد ماه سال ۱۳۹۹ به مجلس رفت و از تعدد نهادهای متولی در امور مسجد گله کرد. به گفته او «مساجد بین ۱۱ تا ۲۱ دستگاه متولی دارند». پیش از آن سیدناصرالدین نوری‌زاده، رئیس مرکز رسیدگی به امور مساجد تعداد این نهادها را ۲۲ تا عنوان کرده بود. میثم لطیفی، رئیس دانشکده معارف اسلامی و مدیریت دانشگاه امام صادق هم می‌گوید متولیان امور مسجد در دست ۱۸ نهاد است. خبرگزاری فارس اما در تحقیقات خود به ۲۴ نهاد رسیده است.

نهادهایی که در مسجد حضور مستقیم دارند عبارتند از:

• دفاتر نمایندگان ولی فقیه در استان‌ها (مرکز رسیدگی به امور مساجد)
• ستاد هماهنگی کانون‌های فرهنگی و هنری مساجد
• پایگاه‌های بسیج مساجد
• سازمان اوقاف و امورخیریه
• سازمان تبلیغات اسلامی
• شهرداری

نهادهایی که حضور غیر مستقیم دارند عبارتند از :

• وزارت کشور
• سازمان بهزیستی
• هلال احمر
• کمیته امداد امام خمینی (ره)
• وزارت نیرو
• نهاد کتابخانه‌ها
• وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی
• نیروی انتظامی
• قوه قضاییه
• ستاد احیای امر به معروف و نهی از منکر
• سازمان دارالقرآن
• سپاه پاسداران انقلاب اسلامی
• بنیاد خاتم الاوصیاء
• آستان قدس رضوی
• ستاد مردمی اعتکاف
• معاونت تبلیغ حوزه‌های علمیه
• دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم

اکثر نهادهایی که در بالا نام برده شده، به غیر از سازمان اوقاف و امور خیریه نهادهایی هستند که بعد از انقلاب سال ۵۷ در ایران شکل گرفته و رشد کردند. حال این نهادهای دولتی و حاکمیتی عملا اداره امور مساجد را بر عهده دارند و یا از آن به عنوان مکانی برای اجرای برنامه‌های خود استفاده می‌کنند بنابراین با اطمینان می‌توان گفت ساختار مسجد در ایران و اهداف و کارکردهای آن بعد از انقلاب سال ۵۷ به کلی با آنچه که پیش از آن بود متفاوت است.

علیرضا پناهیان، رئیس اتاق فکر رهبر جمهوری اسلامی در دانشگاه‌ها گفته: «در ساختار مساجد تقریباً نسبت به دوران طاغوت هیچ تحولی پیش نیامده است». نگاهی به میزان تغییرات مساجد، چه به لحاظ کاربری و چه میزان پرداخت به آن در اسناد بالادستی و بودجه حکایت از تغییرات اساسی در ساختار این نهاد دارد.

بنابر گزارش‌های منتشر شده، از روزهای آغازین بعد از انقلاب ۵۷ و در دوران جنگ ۸ ساله ایران و عراق همواره مساجد پایگاه نیروهای مذهبی و نظامی نزدیک به حاکمیت بود. پایگاه‌های اولیه تاسیس کمیته‌ها، مساجد محلات بود. در دوران جنگ هم از مساجد به عنوان جایی برای ثبت نام و اعزام نیروها به جبهه استفاده می‌شد. در مهر ۱۳۶۸، علی خامنه‌ای، دستور تاسیس «مرکز رسیدگی به امور مساجد» را صادر کرد و محمدرضا مهدوی‌کنی را به عنوان رییس آن انتخاب کرد. در اسفند ۱۳۹۳ هم «معاونت امور مساجد کشور» در سازمان اوقاف، مساجد و امور خیریه تاسیس شد.

در برنامه‌های موسوم به «برنامه توسعه ایران»، که از سال ۶۸ آغاز شد دولت به کرات مکلف به ساخت، تجهیز و حتی پر کردن مساجد از جمعیت شد. در برنامه‌های سوم، چهارم، پنجم و ششم توسعه همچنین در ماده ۳۷ احکام دائمی توسعه کشور این وظایف بر عهده دولت گذاشته شد.

در مهر ۱۳۸۸، با حکم علی خامنه‎ای، محمدرضا نقدی، رئیس «سازمان بسیج مستضعفین» شد. همزمان سازمان‌های زیرمجموعه بسیج از جمله «سازمان بسیج مساجد و محلات» شکل گرفت و رابطه سیستماتیک مساجد با نیروهای نظامی و امنیتی رسمیت یافت. در حال حاضر دستکم ۳۳ هزار پایگاه بسیج در داخل یا کنار مساجد وجود دارد.

گزارش‌هایی از امامان جماعت مساجد در خبرگزاری‌های داخلی منتشر شده که از همراهی بعضی مساجد با نیروهای انتظامی برای سرکوب اعتراضات داخلی خبر می‌دهد. خبرگزاری CNN هم در گزارشی در بهمن ۱۴۰۱ نوشت که در اعتراضات اخیر از زیرزمین بعضی از مساجد به عنوان یکی از مکان‌ها موقت بازداشت معترضان استفاده می‌شد.

در بودجه ۱۴۰۲ دستکم ۹۶۵میلیارد تومان به مساجد اختصاص داده شد. مرکز رسیدگی به امور مساجد ۱۵۸میلیارد تومان، عمران مساجد ۳۰میلیارد، برای فعالیت‌های فرهنگی مساجد در بودجه سازمان اوقاف ۴۳میلیارد، سازمان تبلیغات اسلامی ۱۶۰میلیارد، شورای عالی انقلاب فرهنگی ۹۷میلیارد و وزارت ارشاد ۴۷۷میلیارد تومان منظور شد.

بر اساس گزارش‌های موجود تعداد مساجد ایران بعد از انقلاب سال ۵۷ حدود سه برابر شده و از ۲۵ هزار مسجد به حدود ۸۰ هزار تا رسیده است. نهادهای متولی مساجد هم که به صورت مستقیم با غیرمستقیم از آن استفاده می‌کنند یا بر آن نظارت دارند به ۲۴ نهاد دولتی و حاکمیتی رسیده است.

بنابراین با اطمینان می‌توان گفت ساختار مسجد در ایران و اهداف و کارکردهای آن بعد از انقلاب سال ۵۷ به کلی با آنچه که پیش از آن بود متفاوت است. از این رو فکت‌نامه به این ادعای علیرضا پناهیان که «در ساختار مساجد تقریباً نسبت به دوران طاغوت هیچ تحولی پیش نیامده است» نشان شاخ‌دار می‌دهد.