محمدمهدی اسماعیلی
وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی
مردم ایران به نسبت ۵۰ سال پیش، باایمان‌تر و دیندارتر شده‌اند.
نادرست
ادعای نادرست وزیر ارشاد درباره دیندارتر شدن مردم بعد از انقلاب
اگر وقت ندارید …
- محمد مهدی اسماعیلی، وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی، می‌گوید: «بر اساس داده‌های علمی، مردم ایران به نسبت ۵۰ سال پیش، باایمان‌تر و دیندارتر شده‌اند».
- اولین بار نیست که مقام‌های جمهوری اسلامی چنین ادعاهایی را مطرح می‌کنند. یک سال پیش‌تر علی خامنه‌ای نیز گفته بود: «امروز گرایش مردم به دین و بیش از ابتدای انقلاب است».
- مشخص نیست منظور از داده‌های علمی چیست، اما طبق نتایج پیمایش‌های ملی خود دولت، نظر اکثریت مردم خلاف این است.
- طبق نتایج آخرین پیمایش ملی «ارزش‌ها و نگرش‌های ایرانیان» در سال ۱۳۹۵ بیش از دو سوم مردم بر این باورند که وضع دینداری مردم به نسبت قبل بدتر شده است.
- با توجه به نگرانی از نقض حقوق شهروندی، ممکن است پاسخ همه شرکت‌کنندگان در نظرسنجی‌های رسمی واقعی نباشد، اما همین نظرسنجی‌ها هم از کاهش تمایل عمومی به مناسک دینی حکایت دارند.
- مقایسه نتایج دو پیمایش ملی سال‌های ۱۳۵۳ و ۱۳۹۵ نشان می‌دهد مردم ایران به نسبت پیش از انقلاب کمتر نماز می‌خوانند، کمتر روزه می‌گیرند، کمتر به مسجد می‌روند و کمتر مخاطب برنامه‌های مذهبی هستند.
محمد مهدی اسماعیلی، وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی، روز ۲۲ تیر ۱۴۰۲ در نشست شورای فرهنگ عمومی استان چهارمحال بختیاری مدعی شد: «مردم ایران به نسبت ۵۰ سال پیش، باایمان‌تر و دیندارتر شده‌اند». او در این نشست گفته: «داده‌های علمی تایید می‌کند که انقلاب اسلامی جامعه ایرانی را عفیف‌تر و منسجم‌تر کرده و ایران امروز نسبت به ۵۰ سال گذشته هم با ایمان عمیق‌تر، هم آگاهی بیشتر و هم قدرت و صلابت دینی بیشتر است.»
این ادعا البته تکرار ادعای علی خامنه‌ای رهبر جمهوری اسلامی در سخنرانی سال ۱۴۰۱ در مقبره آیت‌الله خمینی است. او در این سخنرانی «رویگردان شدن مردم ایران از دین و روحانیت و نظام اسلامی» را نمونه‌ای از مشورت‌ها و محاسبات غلط ارائه شده به آمریکایی‌ها دانسته و گفته: «امروز گرایش مردم به دین و انقلاب یقیناً بیش از ابتدای انقلاب است».
پس از این سخنرانی، حمید پارسانیا عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی نیز روز ۱۲ مرداد ۱۴۰۱ در گفت‌وگو با سایت KHAMENEI.IR با ارائه ادله‌‌ای کوشید صحت این سخنان را اثبات کند. او در این مصاحبه گفته بود:
«ما پیمایش‌هایی را از دهه ۵۰ نسبت‌به وضعیت دینداری ایرانیان داشته و داریم. این پیمایش‌ها به‌خوبی نشان می‌دهد که در هیچ زمانی در همان سطوح عقیدتی و مناسکی، وضعیت دین و دینداری در ایران روبه افول نبوده و در سال‌های قبل از انقلاب و بعد از انقلاب، دائماً حالت فزاینده‌ای داشته است. یعنی اگر کسی بخواهد ادعا کند که دین وضعیت روبه افولی داشته، هیچ تحلیل و پژوهش میدانی آن را حتی در سطح فردی تأیید نمی‌کند.» او در اثبات ادعای خود بر بعد سیاسی دین تاکید و دین داری ایرانیان قبل از انقلاب را امری فردی برشمرده و می‌گوید: «ما قبل از انقلاب نماز جمعه نداشتیم. قبل از انقلاب در نقطه صفر بودیم. هر عددی را که با صفر بسنجید بی‌نهایت است؛ یعنی فاصله‌اش را نمی‌شود گفت چند برابر، شده است.»
کدام داده علمی تایید می‌کند مردم ایران بعد از انقلاب اسلامی با ایمان‌تر و دیندارتر شده‌اند؟
قاعدتا داده علمی چنین ادعایی باید نظرسنجی‌ها و پیمایش‌های ملی باشد که تاکنون انجام شده است. یکی از این نظرسنجی‌ها «پیمایش ملی ارزش‌ها، نگرش‌ها و رفتارهای مردم ایران» بوده که از سال ۱۳۵۳ هر پنج سال یکبار انجام شده است.
محمدرضا طالبان، عضو هیأت علمی گروه جامعه شناسی انقلاب پژوهشکده امام خمینی و انقلاب اسلامی، سال ۱۳۹۴ در گفت‌وگویی در این خصوص می‌گوید:
«وقتی از سال ۱۳۵۸ تا ۱۳۸۸ برخی شاخص‌های مشترک مربوط به اعتقادات، رفتارها و احساسات دینی را مورد بررسی قرار می‌دهیم به این نتیجه دست می‌یابیم که در بعد اعتقادات اصلی دین یعنی اعتقاد به خدا، پیامبر، معاد و این‌گونه موارد، تغییر قابل توجهی در دینداری مردم ایران بوجود نیامده. در حقیقت و با کمال تعجب، در حوزه اعتقادات اصلی دین، بیشتر شاهد ثبات در دینداری مردم ایران هستیم تا تغییر. در بعد رفتارهای مذهبی، از سال ۱۳۵۳ تا ۱۳۸۸ شاخص نماز خواندن با شیب ملایمی کاهش پیدا کرده، نتایج مقایسه‌ای نشان داد که نسبت این گروه در طول این ۳۵ سال از ۹۴ درصد به ۸۶ درصد تقلیل یافته است. در شاخص دوم از بعد رفتارهای مذهبی، یعنی روزه گرفتن با کاهش ملایم‌تری روبرو بوده‌ایم تا جایی که از ۹۲ به ۸۱ درصد رسیده است. شاخص حضور در مسجد و شرکت در نماز جماعت با شیب بیشتری در این مدت کاهش پیدا کرده همچنین، شاخص نذر و نیاز تقریباً ثابت مانده، سال ۱۳۵۳ معادل با ۹۰ درصد و سال ۱۳۸۸، ۸۹ درصد بوده است. نکته قابل توجه آن است که از سال ۱۳۵۳ تا ۱۳۸۸ دو شاخص رفتاری دینداری بشدت افزایش پیدا کرده است: یکی، شرکت در مجالس روضه‌خوانی و دیگری، زیارت کردن اماکن مقدسه.»
نتایج آخرین پیمایش ملی ارزش‌ها و نگرش‌های ایرانیان که در سال ۱۳۹۵ انجام شده نشان می‌دهد که بیش از دو سوم مردم بر این باورند که وضع دینداری مردم به نسبت پنج سال قبل بدتر شده و کمتر از ۱۰ درصد گمان می‌کنند که اوضاع دینداری بهتر از قبل است.
دو جدول زیر، ریز مناسک مذهبی و میزان پایبندی ایرانیان در سال ۱۳۵۳ و ۱۳۹۵ را نشان می‌دهد:
مقایسه دو جدول بالا نشان می‌دهد که مردم ایران پیش از انقلاب، پایبندی بیشتری به انجام تکالیف شرعی داشته‌اند. یعنی درصد بیشتری نماز می‌خوانده، روزه می‌گرفته و خمس و زکات پرداخت می‌کرده ولی بعد از انقلاب عمل به تکالیف شرعی کاهش پیدا کرده است. حتی در استفاده مردم از برنامه‌های مذهبی رادیو و تلویزیون بعد از انقلاب درصد استفاده کمتر شده است. نظرسنجی مرکز تحقیقات سازمان صداوسیما پیرامون برنامه‌های سیما در رمضان ۱۴۰۲، نشان می‌دهد ۴۱.۱ درصد مردم، مخاطب برنامه‌های افطار و ۲۲ درصد، مخاطب برنامه‌های سحر تلویزیون بودند. یعنی در مذهبی‌ترین ماه سال، که مردم بیش از هر زمان با برنامه‌های مذهبی درگیر هستند، تنها ۴۱ درصد مردم از برنامه‌های مذهبی رادیو و تلویزیون استفاده کرده‌اند، حال آنکه در سال ۱۳۵۳، ۴۵ درصد مردم همیشه و ۴۳ درصد گاهی از برنامه‌های مذهبی استفاده کرده بودند.
نتایج یک مقاله پژوهشی منتشر شده در نشریه مطالعات جامعه شناسی در سال ۱۳۹۱ با عنوان «بررسی شکاف نسلی به لحاظ وضعیت دینداری دو نسل دهه ۵۰ و ۷۰ (با تاکید به بعد مناسکی)» نیز نشان می‌دهد که: «در مقایسه میان نسل های ۵۰ و ۷۰ در میان هر کدام از ابعاد نگرش به مناسک دینی، تمایل و گرایش نسل ۷۰ نسبت به مناسک دینی در تمامی ابعاد مورد نظر کمتر است. به طور کلی میان نسل های ۵۰ و ۷۰ از نظر جنبه های مختلف نگرش نسبت به مناسک دینی- شناختی، احساسی و عملی- شکاف رخ داده و نسل دهه ۷۰ با آن که هنوز از نظر احساسی با مناسک دینی همراهی مناسبی نشان می‌دهد، اما از نظر معرفت شناختی و بخصوص از نظر عملی با مناسک دینی نه تنها همراهی مناسبی نشان نمی‌دهد، بلکه حتی در بعد اجتماعی مناسک دینی به مخالفت با آن نیز برخاسته و گزاره‌هایی را مطرح می‌سازد که دال بر عدم همراهی آنها با مناسک اجتماعی دینی است.»
داده‌های موجود عمدتا بر بعد مناسک یا انجام تکالیف شرعی استوار است و از این حیث می‌توان دینداری مردم را سنجید. با این داده‌ها نمی توان ایمان مردم و یا باور مردم به خدا را سنجید، ولی می‌توان از روی انجام تکالیف شرعی، نتیجه گرفت که مردم پیش از انقلاب ۱۳۵۷ خود را مقیدتر به انجام تکالیف شرعی می‌دانستند.
طبیعتا به دلیل ترس از ارتداد و عواقب قضایی و اجتماعی، همچون از دست دادن شغل و برخی محرومیت‌های اجتماعی-اقتصادی، کمتر کسی خداناباوری خود را حتی در یک نظرسنجی بیان می‌کند. ضمن اینکه وانمود کردن به دینداری در حکومت جمهوری اسلامی منافع مادی بیشتری دارد تا اظهار به بی‌دینی و خداناباوری.
از این حیث می‌توان گفت نتایج نظرسنجی‌های انجام شده توسط موسسات حکومتی یا دولتی می‌تواند تصویر دقیقی از وضعیت دینداری ایرانیان نباشد، در صحت و درستی نظرسنجی‌هایی که از بیرون ایران همچون نظرسنجی موسسه گمان که بازتاب گسترده‌ای در داخل ایران داشت، نیز محل تردید باشد. نتایج نظرسنجی موسسه گمان نشان می‌داد که «حدود نیمی از جامعه اظهار داشته‌اند که از دینداری به بی‌دینی رسیده‌اند. از سوی دیگر باورهای ۴۱٪ از افراد جامعه درباره دین یا بی‌دینی در دوران زندگی‌شان تغییر زیادی نداشته است.»
جمع‌بندی
محمد مهدی اسماعیلی، وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی، می‌گوید: «بر اساس داده‌های علمی مردم ایران به نسبت ۵۰ سال پیش، باایمان‌تر و دیندارتر شده‌اند».
اولین بار نیست که مقام‌های جمهوری اسلامی چنین ادعاهایی را مطرح می‌کنند. یک سال پیش‌تر علی خامنه‌ای نیز گفته بود: «امروز گرایش مردم به دین و بیش از ابتدای انقلاب است».
مشخص نیست منظور از داده‌های علمی چیست، اما طبق نتایج پیمایش‌های ملی خود دولت، نظر اکثریت مردم خلاف این است. طبق نتایج آخرین پیمایش ملی ارزش‌ها و نگرش‌های ایرانیان در سال ۱۳۹۵ بیش از دو سوم مردم بر این باورند که وضع دینداری مردم به نسبت قبل بدتر شده است.
این ادعا حتی با نظرسنجی‌ها و پیمایش‌های داخلی هم‌خوانی ندارد. مقایسه نتایج دو پیمایش ملی انجام شده از سوی دولت در سال‌های ۱۳۵۳ و ۱۳۹۵ نشان از آن دارد که تمایل عمومی به اغلب مناسک دینی طی ۴۰ سال گذشته کاهش پیدا کرده است.
مردم ایران در سال ۱۳۹۵ به نسبت پیش از انقلاب هم کمتر نماز می‌خوانند، هم کمتر روزه می‌گیرند و هم کمتر به مسجد می‌روند و حتی کمتر از قبل از انقلاب برنامه‌های مذهبی رادیو و تلویزیون را تماشا می‌کنند.
با توجه به شرایط و محدودیت‌های داخل کشور و نگرانی از نقض حقوق شهروندی، قاعدتا نمی‌توان نتایج این این نظرسنجی‌ها را به عنوان یک سند قطعی پذیرفت، اما همین‌ها هم برای رد کردن این ادعای وزیر ارشاد کافی است.
با این اوصاف فکت‌نامه به این گفته که «مردم ایران به نسبت ۵۰ سال پیش، باایمان‌تر و دیندارتر شده‌اند»، نشان «نادرست» می‌دهد.