ناصرالدین شاه و پیشنهاد تشکیل کشور اسرائیل

بهمن انصاری، پژوهشگر و نویسنده چند کتاب تاریخی، در حساب توییتری خود نوشته که «ناصرالدین شاه، نخستین کسی بوده که پیشنهاد تشکیل اسرائیل را داده است.» این توییت، توجه بسیاری را به خود جلب کرده است.

اما موضوع «ناصرالدین شاه و پیشنهاد تشکیل اسرائیل» در سایت‌های فارسی‌زبان، سابقه دارد.

سابقه ۱۶ ساله یک کشف تاریخی

ما نمی‌دانیم نخستین بار چه کسی به مساله «پیشنهاد ناصرالدین شاه برای تشکیل سرزمین یهودیان» اشاره کرده اما به نظر می‌رسد یکی از قدیمی‌ترین نوشته‌ها مربوط به وبلاگ «نجوا» در شهریور ۱۳۸۶ باشد.

دکتر مهدی فرهانی منفرد، استاد دانشگاه در رشته تاریخ، با اشاره به کتاب سفرنامه ناصرالدین شاه به اروپا،‌ به دیدار او با یکی از اعضای خانواده یهودی روتشیلد اشاره می‌کند که ناصرالدین شاه در آن دیدار، به مساله «تشکیل یک سرزمین جدید برای یهودیان» اشاره کرده است.

این پست، سه سال بعد (۱۳۸۹) در وبلاگ کیوان عزتی، یکی از شاگردان آیت‌الله مصباح یزدی، با حذف بخش‌هایی از مطلب بازنشر می‌شود و سایت‌های خبری مثل مشرق نیوز نیز آن را منتشر می‌کنند.

این مطلب به مناسبت‌های مختلف در سایت‌های خبری منتشر می‌شود. مثلا خبرگزاری فارس سال گذشته (۱۴۰۱) مطلبی را در این باره منتشر کرده است. توییت بهمن انصاری نیز، در ادامه همین نوشته‌ها است.

اشاره‌ای در کتاب خاطرات ناصرالدین شاه

منبع همه این گفته‌ها، کتاب یادداشت‌های روزانه ناصرالدین‌شاه در اولین سفرش به اروپا در سال ۱۲۹۰ هجری قمری (۱۸۷۳ میلادی) است که در طول سال‌ها با عناوین و تصحیح‌های گوناگون به چاپ رسیده است.

در صفحه ۱۴۱ «سفرهای ناصرالدین شاه به فرنگ» (چاپ سال ،۱۳۶۲ انتشارات مشعل)، در بخش سفر ناصرالدین شاه به پاریس، مطلبی را درباره دیدار او با یکی از اعضای خانواده روتشیلد، یکی از مشهورترین خاندان‌های یهودی می‌خوانیم.

پیشتر در فکت‌نامه ادعای شاخ‌دار دست‌بوسی پاپ از اعضای این خانواده را بررسی کرده بودیم.

در کتاب می‌خوانیم:

روچیلد معروف یهودی هم که بسیار با دولت است به حضور آمد، صحبت شد، حمایت یهودی‌ها را زیاد می‌کرد و از یهود ایران عرض می‌کرد که باید آسوده باشند. به او گفتم شنیده‌ام شما برادرها هزار کرور پول دارید، من بهتر می‌دانم که پنجاه کرور به یک دولت کوچک یا بزرگی بدهید، مملکتی را بخرید و آنچه یهود در دنیا هست آنجا جمع بکنید و خودتان رئیس آنها بشوید و همه را آسوده راه ببرید و این طور متفرق نباشید. بسیار خندیدم و جواب نداشت به ما بدهد و به او حالی کردم که من به جمیع ملل خارجه که در ایران هستند حامی هستم».

مرور زمان و تغییرات در یک روایت

پیش از آنکه به سراغ بررسی منابع برویم، باید به یک تغییر روایت به مرور زمان اشاره کنیم. با وجود آنکه دکتر مهدی فرهانی منفرد، در مطلبی که برای اولین بار در سال ۱۳۸۶ نوشته، تاکید می‌کند که «به‌درستی نمی‌دانم که در آن روزگار آیا این اندیشه برای یهودیان تازگی داشته است یا نه» اما به مرور، اینکه ناصرالدین شاه، «اولین» پیشنهاد دهنده بوده و همین‌طور کلمه «اسرائیل» به این روایت اضافه می‌شود.

یعنی عنوان «ناصرالدین شاه قاجار و پیشنهاد تأسیس حکومتی برای یهودیان» امروز به «ناصرالدین شاه اولین کسی بوده که پیشنهاد تشکیل اسرائیل را داده» تبدیل شده است.

بازگشت به سرزمین موعود در باورهای یهودیان

مساله «ارض مقدس» و همچنین «بازگشت به سرزمین موعود» یکی از مفاهیم قدیمی در تاریخچه و باورهای مذهبی یهودیان است. به عنوان مثال، «کتاب اعداد» که چهارمین کتاب تورات یهودیان و از کتاب‌های عهد عتیق مسیحیان است، به مساله سرگردانی قوم یهود و همچنین وعده بازگشت به سرزمینی در «کنعان و حوالی‌اش» اشاره شده است. حدودی که در این کتاب مشخص شده، تقریبا همان سرزمینی است که کشور اسرائیل کنونی در آن قرار دارد.

به همین دلیل است که در طول تاریخ، مساله بازگشت یهودیان به «سرزمین موعود» یکی از اصلی‌ترین مواردی بوده که یهودیان به آن تاکید کرده‌اند.

نخستین ایده‌های تشکیل سرزمین یهودیان

یکی از مهم‌ترین تلاش‌های قانونی «مدرن» برای به وجود آمدن سرزمینی برای قوم یهود در سال ۱۸۳۹ یعنی ۳۴ سال پیش از سفر ناصرالدین شاه به اروپا آغاز می‌شود.

ایده بازگشت یهودیان به سرزمین «اسرائیل» را می‌توان در کتاب خاطرات موسی مونته فیوری (صفحه ۱۶۸)، مشاهده کرد.

مونته فیوری، یک یهودی سرشناس ایتالیایی-انگلیسی بود که به تاجری موفق و چهره‌ای مشهور در بریتانیا بدل شد و در طول دهه‌ها، کمک‌های مالی زیادی به جامعه یهودیان کرد.

او در سفری که سال ۱۸۳۹ به مصر دارد به ایده خریدن زمین‌های کشاورزی فلسطین در «سرزمین مقدس» و تشویق هزاران یهودی ساکن اروپا به مهاجرت به این سرزمین اشاره می‌کند.

او تاکید می‌کند که مزارع «سرزمین‌های مقدس» برای زراعت و کشاورزی مناسبند.

او در این کتاب تاکید می‌کند که از «محمدعلی پاشا»، والی ایالت مصر، درخواست می‌کند این زمین‌ها را برای ۵۰ سال به او اعطا کند؛ زمین‌هایی که به گفته او بین ۱۰۰ تا ۲۰۰ دهکده را دربرمی‌گیرد.

پیشنهاد او برای عملی‌شدن این ایده، پرداخت بین ۱۰ تا ۲۰ درصد اجاره‌بهای بیشتر است. در عوض، این سرزمین‌ها از هرگونه مالیات دولتی معاف خواهند بود. او این طرح را انگیزه مناسبی برای یهودیان در سراسر اروپا می‌داند که به این سرزمین مهاجرت کنند. او امیدوار است با این تلاش، هزاران نفر از یهودیان به «سرزمین اسرائیل» بازگردند.

تلاش‌های او در زمینه کمک به اسکان یهودیان در سرزمین‌های اسرائیل ادامه داشت و بسیاری، موسی مونته‌ فیوری را یکی از بنیانگذاران کشور اسرائیل می‌دانند.

موشه هس و صهیونیسم کارگری

یکی دیگر از منابعی که می‌توان از آن به عنوان یکی از نشانه‌های اولیه بازگشت به «سرزمین موعود» یاد کرد، کتاب «رم و اورشلیم» نوشته موشه هس است. موشه هس، یک فیلسوف آلمانی- فرانسوی یهودی بود که اندیشه‌های سوسیالیستی داشت. او را بنیانگذار صهیونیسم کارگری می‌دانند.

هس در کتاب «رم و اورشلیم» که سال ۱۸۶۲ میلادی یعنی ۱۱ سال پیش از سفر ناصرالدین شاه به پاریس منتشر کرده، ایده بازگشت یهودیان به سرزمین فلسطین و تشکیل یک کشور سوسیالیست بر پایه کشاورزی را مطرح می‌کند.

این کتاب بعدها به عنوان یکی از منابع الهام جنبش صهیونیسم، شناخته می‌شود.

تاریخچه تشکیل جنبش صهیونیسم

ایده «صهیونیسم» مربوط به سال‌های پایانی قرن ۱۹ میلادی یعنی ۲۳ سال بعد از سفر ناصرالدین شاه به اروپا است. اما همان‌طور که دیدیدم، ریشه‌های آن (چه تلاش‌های قانونی و چه بحث‌های نظری) به چند دهه پیش از این سفر بازمی‌گردد.

تئودور هرتسل یک یهودی اتریشی بود. او بنیان‌گذار جنبش صهیونیسم است. هرتسل در سال ۱۸۹۶ کتاب «کشور یهودی» را به چاپ رساند و در این کتاب ایده «بازگشت یهودیان به سرزمین موعود» را مطرح کرد. همان‌طور که اشاره شد، این کتاب ۲۳ سال پس از نخستین سفر ناصرالدین شاه منتشر شده است.

چند سال است ادعایی در فضای رسانه‌ای و شبکه‌های اجتماعی فارسی منتشر می‌شود که می‌گوید ناصرالدین شاه قاجار، نخستین کسی بوده که پیشنهاد تشکیل کشور اسرائیل را داده است. گفته‌هایی شبیه به این در ۱۶ سال گذشته در وب فارسی و شبکه‌های اجتماعی مطرح شده است.

استناد به کتاب سفرنامه ناصرالدین شاه به اروپا در سال ۱۸۷۳ میلادی است. او می‌گوید در پاریس با یکی از اعضای خانواده مشهور یهودی «روتشیلد» دیدار کرده و در پاسخ به نگرانی او درباره وضعیت یهودیان ایران گفته که چرا خود روتشیلد با این همه ثروت، سرزمینی را از یک دولت نمی‌خرد و همه یهودیان را در آن جمع نمی‌کند تا خیالش راحت شود.

اما بر خلاف آنچه در شبکه‌های اجتماعی، نشانه‌هایی وجود دارد که ایده تشکیل یک سرزمین برای یهودیان و حتی به طور مشخص ایده تشکیل «اسرائیل»، پیش از این سفر نیز وجود داشته است. در مونته فیوری در سال ۱۸۳۹ یعنی ۳۴ سال پیش از سفر ناصرالدین شاه، ایده خرید زمین‌های «سرزمین مقدس» یهودیان را برای تشکیل اسرائیل مطرح می‌کند. یک متفکر یهودی به نام موشه هس هم ۱۱ سال پیش از سفر ناصرالدین شاه، ایده صهیونیسم کارگری یعنی بازگشت یهودیان به سرزمین‌های اسرائیل را مطرح کرده است.

به همین دلیل نمی‌توان گفت که ناصرالدین شاه اولین کسی بوده که ایده تشکیل اسرائیل را پیشنهاد کرده است. پیش از او کسانی این پیشنهاد را مطرح کرده‌اند و حتی به محدوده سرزمینی و نام اسرائیل نیز اشاره کرده‌اند. ناصرالدین شاه اما به طور کلی پیشنهاد کرده پولی به یک دولت داده شود و یهودیان در یک سرزمین، کشور تشکیل دهند.

به همین دلیل، فکت‌نامه به این ادعا که «ناصرالدین شاه نخستین کسی بوده که پیشنهاد تشکیل کشور اسرائیل را داده» نشان نادرست می‌دهد.