تسنیم
پاسخ به ۱۰ سوال رایج درباره رویت مناقشه‌برانگیز هلال در ایران
اگر وقت ندارید …
- نو شدن ماه را می‌توان با محاسبات علمی با دقت بسیار بالا تا چند میلیونیوم ثانیه به راحتی برای صدها سال آینده پیش‌بینی کرد.
- اما ماه در لحظه نو شدن (مقارنه) قابل رویت نیست. چون خودش که نور ندارد و نور خورشید به آن سمتش برخورد می‌کند که [واقعا] «پشتش به ماست»!
- در تقویم ام‌القری (تقویم قمری عربستان) که ملاکش شهر مکه است اگر در ۲۹مین روز ماه قمری در مکه مقارنه پیش از غروب خورشید رخ دهد و ماه پس از خورشید غروب کند فردا روز اول ماه قمری جدید خواهد بود و در غیر این صورت، ماه قمری ۳۰ روزه است.
- در جمهوری اسلامی برای تعیین اول هر ماه قمری، رسیدن ماه به نقطه مقارنه کافی نیست و حتما ماه نو قبل از غروب باید توسط فرد یا افرادی دیده‌شود.
- برای سال‌ها جمیع فقهای شیعه در ایران بر این ایده اصرار داشتند که تنها راه اثبات نو شدن ماه، رویت هلال آن با چشم غیر مسلح بعد از غروب خورشید است. برخلاف اکثر آنها، علی خامنه‌ای و فاضل لنکرانی رویت هلال با ابزارهای رصدی را قابل قبول دانستند.
- علی خامنه‌ای زمانی که به رهبری رسید «ستاد استهلال» را در دفتر رهبری تشکیل داد اما از سال ۱۳۸۰ و برخی رصدگران و تقویم نگاران اعتماد علی خامنه‌ای را جلب کردند. او در پاسخ به یک استفتا در مورد رصد با «تلسکوپ و دوربین و CCD و انعکاس نور و بازخوانی اطلاعات ضبط شده توسط کامپیوتر» گفت: «رویت با وسیله، فرقى با رویت به طریق عادى ندارد و معتبر است. اما انعکاس و انتقال به رایانه محل اشکال است.»
- در اواخر دهه ۱۳۸۰ ایده استفاده از هواپیما برای عبور از آلودگی‌های جوی و ابرها برای رصد هلال ماه در این ستاد به مرحله اجرا درآمد. اما اگر از ماهواره برای رويت استفاده شود این امر سبب به هم ریختن ابتدای ماه‌های قمری می‌شود
- در بودجه سالانه اشاره‌ای به ستاد استهلال نشده و به نظر می‌رسد سازوکار مالی آن وابسته به دفتر رهبری باشد، از این رو مانند بقیه بخش‌های دفتر رهبر جمهوری اسلامی اطلاعی از میزان هزینه‌ها و محل تامین آن وجود ندارد.
- رصد هلال ماه امروز به یک رقابت بین‌المللی میان رصدگران ماهر آسمان شب تبدیل شده. تا امروز رکوردهای رصدی متفاوتی در زمینه رویت جوان‌ترین هلال‌ها به ثبت رسیده که در میان آنها نام محسن قاضی میرسعید با ثبت سه رکورد جهانی به چشم می‌خورد.
- فارغ از اینکه بخواهیم ماه نو را با تلسکوپ، دوربین یا چشم غیر مسلح ببینیم باید بدانیم که از نظر علمی رصد ماه‌نو پس از مقارنه، وابسته به پارامترهای بسیاری است که همگی قابل محاسبه وشبیه‌سازی هستند.
سال‌هاست هنگام تعیین روزهای اول ماه‌های رمضان و شوال (عید فطر) در تقویم کشور، بحث‌های بسیاری پیرامون چگونگی تشخیص ماه نو و اعلام رویت آن در رسانه‌ها و شبکه‌های میان موافقان و مخالفان جمهوری اسلامی و باورمندان اهل سنت و شیعه و حتی کارشناسان نجوم آماتوری شکل می‌گیرد.
در این میان اختلافات مذهبی و سیاسی میان کشورهای مسلمان بر شائبه «تاثیر مسائل سیاسی» در اعلام نو شدن ماه‌های قمری افزوده است.
در این مقاله سعی می‌کنیم به برخی سوال‌های رایج پیرامون چگونگی اعلام عید فطر در ایران و برخی دلایل اختلاف در کشورهای مسلمان بر سر نو شدن هلال ماه می‌پردازیم.
۱- آیا می‌توان با محاسبات علمی نو شدن ماه را پیش‌بینی کرد؟
بله. محاسبات علمی برای پیش‌بینی هر اتفاقی که در طبیعت می‌افتد از جمله ماه نو که پدیده‌ای طبیعی است به‌کار می‌رود. زمانی که ماه در مدار گردش خود به دور زمین، میان خورشید و زمین قرار بگیرد یعنی به نقطه مقارنه رسیده و ماه نو می‌شود. این رخداد طبیعی را می‌توان با دقت بسیار بالا تا چند میلیونیوم ثانیه به راحتی برای صدها سال آینده پیش‌بینی کرد. شما هم می‌توانید این کار با نرم‌افزارها و اپلیکیشن‌های که روی گوشی‌ها موبایل هم نصب می‌شوند انجام دهید.
باید توجه داشت که اگر مدار گردش ماه به دور زمین با مدار گردش زمین به دور خورشید ۵ درجه اختلاف نداشت، ساکنان کره زمین می‌توانستند در ابتدا و میانه هر ماه قمری شاهد خورشید گرفتگی و ماه گرفتگی باشند. اما همین اختلاف کوچک باعث شده که وقوع گرفتگی‌ها به ندرت رخ دهد.
۲- آیا ماه در لحظه نو شدن (مقارنه) قابل رویت است؟
خیر. ماه به عنوان تنها قمر زمین از خود نوری ساطع نمی‌کند و هر آنچه از او می‌بینیم وابسته به میزان بازتاب نور خورشید و زمین است. در لحظه مقارنه ماه میان زمین و خورشید است و چون قادر به بازتاب نور از خورشید نیست با هیچ گونه ابزاری از روی زمین قابل رویت نخواهد بود. پس باید حداقل چند ساعت به حرکت در مدار خود به دور زمین ادامه دهد تا از جدایی زاویه‌ای ماه و خورشید به حدی برسد که ما از روی زمین بتوانیم بازتاب نور خورشید توسط ماه را ببینیم.
۳- چرا با وجود امکان محاسبه زمان ماه نو یا مقارنه، ایران و عربستان و دیگر کشورها اختلاف دارند؟
دلیل اصلی اختلاف در شیوه استخراج تقویم (قمری) در ایران و عربستان است. در تقویم ام‌القری که از سال ۱۳۴۶ در عربستان تهیه می‌شود ابتدا ملاک تقویم نویسی افق شهر ریاض بود، که بعد‌ها به مکه تبدیل شد. در این تقویم برای سال‌ها اگر در هنگام غروب خورشید، ۱۲ ساعت از مقارنه گذشته بود همان روز اول ماه اعلام می‌شد همین امر باعث می‌شد گاه میان عربستان و دیگر کشورها حتی تا دو روز اختلاف در آغاز و پایان ماه‌های قمری دیده شود. در نهایت در سال ۱۳۸۰ نحوه تقویم‌نگاری تغییر کرد و افق شهر مکه این بار ملاک قرار گرفت:
«اگر در ۲۹مین روز ماه قمری در شهر مکه مقارنه پیش از غروب خورشید رخ دهد و ماه پس از خورشید غروب کند فردا روز اول ماه قمری جدید خواهد بود و در غیر این صورت، ماه قمری ۳۰ روزه است.»
امروزه استخراج تقویم در عربستان توسط موسسه «تحقیقات جغرافیایی و نجوم شهرک علم و فناوری ملک عبدالعزیز» در ریاض انجام می‌شود.
عربستان روی کاغذ رویت هلال را به عنوان یکی از راه‌های اعلام آغاز ماه قمری کنار نگذاشته و همواره یکی شروط اعلام ماه نو قمری را رویت هلال اعلام کرده اما با توجه به آخرین تغییراتی که اشاره شد معمولا پیش از این که ماه بخواهد رویت پذیر باشد طبق شیوه تقویم نگاری سعودی که بر مبنای افق شهر مکه و زمان‌های مقارنه، غروب خورشید و غروب ماه تنظیم شده و قابل محاسبه و پیش‌بینی است.
بسیاری از کشورهای مسلمان در اتحادیه عرب و سازمان کنفرانس اسلامی، شورای فقه آمریکای شمالی تا شورای اروپایی تحقیقات و فقه که برای سال‌ها درگیر حل و فصل اختلافات و ارائه راهکارهایی برای رسیدن به یک تقویم مشترک قمری بودند در سال ۱۳۸۵ بر سر استفاده از تقویم ام‌القرای جهان که بر مبنای افق مکه است، توافق کردند. امروزه گفته می‌شود حدود ۳۰ کشور از جمله مصر، فلسطین، سوریه، سودان، یمن، عراق، قطر، امارات، کویت و بحرین و … پیرو تقویم ام‌القری شده و اعمال مذهبی خود را بر اساس آنچه که در عربستان اعلام می‌شود انجام می‌دهند.
۴- معیار نو شدن ماه قمری در جمهوری اسلامی چیست؟
در جمهوری اسلامی و با حاکمیت فقیهان شیعه برای تعیین اول هر ماه قمری، رسیدن ماه به نقطه مقارنه کافی نیست و حتما ماه نو قبل از غروب باید توسط فرد یا افرادی دیده شود. از قبل از انقلاب ۵۷ برای سال‌ها گرچه تقویم ایران توسط موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران تدوین می‌شد اما اصولا در زمان‌های حساس مانند ماه‌های رمضان و شوال، نقش افرادی که اعلام رویت هلال می‌کردند پر رنگ‌تر از نظر کارشناسان فیزیک بود.
همین باعث شد که چندین دهه تقویم رسمی کشور به واسطه اعلام رویت هلال توسط برخی افراد و روحانیون بارها دچار تغییر شود. در برخی موارد حتی برخی مراجع از رویت هلال ماه نو خبردادند در صورتی که ماه هنوز به مقارنه هم نرسیده بود. اتفاقی که می‌توان گفت غیر ممکن است. در یک نمونه در سال ۱۳۷۱:
«صبح روز شنبه ۱۵ فروردین ۷۱ از رسانه ها اعلام شد که ماه رویت شده است. یعنی اعلام شد که ماه رمضان ناقص و ۲۹ روزه بوده و همان روز عید فطر است و شب گذشته شهود، هلال را رویت کرده‌اند.»
در سال ۱۳۹۹ هم زمانی که رهبر جمهوری اسلامی یکشنبه ۴ خرداد را روز عید فطر اعلام کرده بود تعدادی دیگر از مراجع شیعه همچون لطف‌الله صافی گلپایگانی، موسی شبیری زنجانی، حسین وحید خراسانی، یوسف صانعی، عبدالله جوادی آملی و ناصر مکارم شیرازی دوشنبه ۵ خرداد را روز عید اعلام کردند.
این آشفته بازار البته کماکان ادامه دارد و برخی فقها بر اساس گزارش‌هایی که از اطرافیان و مردم محلی دریافت می‌کنند و یا به دلیل اینکه رویت با چشم مسلح را نپذیرفته‌اند، گاهی زودتر یا دیرتر اعلام روئیت کرده و می‌کنند.
۵- آیا در ایران رویت هلال ماه نو حتما باید با چشم غیر مسلح باشد؟
برای سال‌ها جمیع فقهای شیعه در ایران بر این ایده اصرار داشتند که تنها راه اثبات نو شدن ماه، رویت هلال آن با چشم غیر مسلح بعد از غروب خورشید است. این گروه هم‌اکنون هم در اکثریت قرار دارند. مراجعی همچون چون میرزا جواد تبریزی، وحید خراسانی، لطف الله صافی گلپایگانی و شبیری زنجانی و علی سیستانی رویت هلال با ابزار و چشم مسلح یعنی تلسکوپ و دوربین را قابل قبول ندانسته و نمی‌دانند.
برخلاف این گروه علی خامنه‌ای و فاضل لنکرانی در دهه ۱۳۸۰ رویت هلال با ابزارهای رصدی را قابل قبول دانستند.
۶- از «ستاد استهلال» دفتر رهبر جمهوری اسلامی چه می‌دانیم؟
علی خامنه‌ای زمانی که به رهبری رسید در یک سخنرانی در سال ۱۳۶۹ از لزوم سازماندهی ماجرای تقویم‌نگاری قمری در جمهوری اسلامی سخن گفت:
«ما دستگاهی لازم داریم، براى اینکه در همه ماه‌ها، آدم‌هاى متخصص، با دستگاه‌هاى فنى و چشم‌هاى مسلح، در مظان پیدا کردن هلال بروند جست‌وجو کنند و پیدا نمایند و به ما بگویند و ما هم به مردم بگوییم که اول ماه کدام روز است. تکلیف شرعى، بر اساس ماه‌هاى قمرى است.»
پس از این سخنرانی ستادی به نام «ستاد استهلال» در بیت علی خامنه‌ای شکل گرفت. اما باز هم تا سال ۱۳۷۹ این گزارش‌های مردمی بود که مورد بررسی قرار می‌گرفت و صرفا نظر برخی کارشناسان این حوزه به عنوان مشورت دریافت می‌شد و اشتباهات فاحشی در اعلام عید فطر رخ می‌داد. به نظر می‌رسد در طی این سال‌ها علی خامنه‌ای بیشتر پیرو نظر روحانیون قم بود. چنانکه در اطلاعیه دفتر رهبر جمهوری اسلامی درباره رویت هلال ماه شوال در سال ۱۳۷۶ گفته شده است
«ضمن آرزوی قبولی طاعات و عبادات عموم برادران و خواهران مسلمان و متعهد و تبریک عید سعید فطر به مسلمین جهان بویژه ملت عزیز ایران بدینوسیله به اطلاع می‌رساند طبق گزارش‌های موثق هلال ماه شوال در مناطق متعددی از کشور رویت شده و نیز برای تعدادی از حضرات آقایان مراجع محترم تقلید در قم به اثبات رسیده است…»
فاضل لنکرانی هم در سال ۱۳۸۴ فتوایی صادر کرد و رویت با چشم مسلح را قابل قبول دانست. اقدامی که به نظر فرزندش این فتوای او گامی برای تقویت نظر رهبر ایران در میان دیگر مراجع کشور بود.
از سال ۱۳۸۰ و بعد از رکوردشکنی‌هایی که برخی رصدگران برجسته و تقویم نگاران ایران از جمله مهندس محسن قاضی میرسعید، در زمینه رویت هلال به ثبت رساندند به نظر می‌رسد اعتماد علی خامنه‌ای به نظرات رصدگران بیشتر جلب شد. در همین سال‌ها او پذیرفت که تفاوتی میان رصد یک شی با با تلسکوپ و دوربین وجود ندارد و در پاسخ به یک استفتا در مورد رصد ماه با تلسکوپ و استفاده از دوربین و CCD و انعکاس نور و بازخوانی اطلاعات ضبط شده توسط کامپیوتر گفت:
«رویت با وسیله، فرقى با رویت به طریق عادى ندارد و معتبر است. ملاک آن است که عنوان رویت محفوظ باشد. پس رویت با چشم و با عینک و با تلسکوپ محکوم به حکم واحدند. اما در مورد انعکاس به رایانه که درآن صدق عنوان رویت معلوم نیست محل اشکال است.»
براساس جست‌وجوهای ما ریاست ستاد استهلال را هم‌اکنون احمدی مروی بر عهده دارد، علیرضا موحدنژاد مسئول کمیته علمی است و ریاست کمیته اجرای هم در دوره‌ای بر عهده عباس بوژمهرانی بوده است. این ستاد با صرف بودجه و هزینه‌هایی که جزئیات آن معلوم نیست در یک فرایند تدریجی به مرور گروه‌های رصدی در شهرهای مختلف برای رویت هلال را تشکیل داده و حالا هر ساله بیش از ۱۵۰ گروه با تجهیزات رصدی در سراسر کشور برای رویت هلال ماه اقدام می‌کنند. گزارش رصدی این‌گروه‌ها بعد از رصد به ستاد استهلال در بیت رهبری ارسال می‌شود جایی که وظیفه راستی آزمایی ادعاهای رصدگران را بر عهده دارد.
۷- آیا از هواپیما برای رویت ماه استفاده می‌شود؟
بله. در اواخر دهه ۱۳۸۰ ایده استفاده از هواپیما برای عبور از آلودگی‌های جوی و ابرها برای رصد هلال ماه در این ستاد به مرحله اجرا درآمد. علیرضا موحد نژاد در سال ۱۳۸۷ در این باره گفته بود:
«استفاده از هواپیما یکی از عوامل اثبات ماه است، ولی هرگز تنها عامل اثبات به شمار نمی‌رود؛ بلکه همراه با عوامل دیگر بکار می‌رود، چرا که برخی معتقدند اگر رویت با هواپیما درست باشد، استفاده از وسایلی مانند ماهواره نیز در رویت هلال صحیح خواهد بود که این امر سبب به هم ریختن ابتدای ماه‌های قمری می‌شود.»
۸- بودجه ستاد استهلال چقدر است و از کجا تامین می‌شود؟
در بودجه سالانه اشاره‌ای به ستاد استهلال نشده و به نظر می‌رسد سازوکار مالی آن وابسته به دفتر رهبری باشد، از این رو مانند بقیه بخش‌های دفتر رهبر جمهوری اسلامی اطلاعی از میزان هزینه‌ها و محل تامین آن وجود ندارد.
در سال‌های گذشته شایعاتی از بودجه ۱۴ میلیارد تومانی این ستاد منتشر شده بود. ما در فکت نامه آن ادعا را بررسی کردیم و به آن نشان نادرست دادیم.
مقاله‌های مرتبط
۹- آیا رویت هلال ماه نو تنها برای مسلمانان مهم است؟
خیر. رصد هلال ماه امروز به یک رقابت بین‌المللی میان رصدگران ماهر آسمان شب تبدیل شده و بسیاری تلاش می‌کنند تا با شکست رکوردهای موجود در این رقابت توانایی و قدرت محاسبات، رصد و تجهیزات خود را بسنجند. تا امروز رکوردهای رصدی متفاوتی در زمینه رویت جوان‌ترین هلال‌ها به ثبت رسیده که در میان آنها نام محسن قاضی میرسعید با ثبت سه رکورد جهانی به چشم می‌خورد.
۱۰- چرا رویت هلال ماه نو چالش برانگیز است؟
فارغ از اینکه بخواهیم ماه نو را با تلسکوپ، دوربین یا چشم غیر مسلح ببینیم باید بدانیم که از نظر علمی رصد ماه‌نو پس از مقارنه، وابسته به پارامترهای بسیاری است که همگی قابل محاسبه‌اند:
۱) سن ماه: میزان زمانی که از مقارنه گذشته است.
۲) جدائی زاویه‌ای ماه و خورشید
۳) ارتفاع ماه از افق
۴) اختلاف سمت ماه و خورشید: تفاضل سمت ماه و خورشید
۵) مدت مکث (فاصله زمانی بین غروب خورشید و غروب ماه)
۶) فاز ماه (درصد بخش روشن ماه را به کل ماه) .
۷) ضخامت بخش میانی ماه ( اندازه زاویه‌ای ضخیم ترین بخش ماه
۸) زاویه ساعتی ماه: اگر ماه را مانند یک ساعت فرض کنیم که ساعت ۱۲ آن رو به شرق و ساعت ۶ آن رو به غرب باشد هلال ماه در اینجا حکم عقربه های ساعت را دارد . بنابراین عددی به ساعت بیان می شود را زاویه ساعتی ماه می نامند.
۹)فاصله ماه از زمین: مدار ماه بدور زمین بیضی‌ست و فاصله ماه تا زمین ثابت نبوده و تغییر می‌کند.
۱۰)زاویه توجیه هلال با افق: زاویه ای که سمت محدب ماه با افق می سازد.
۱۱) عرض دایره البروجی ماه: یکی از سیستم های مختصات برای اندازه گیری مختصات اجرام سماوی مختصات دایره البروجی می باشد و عرض دایره البروجی یکی از پارامترهای این سیستم است.
تصویر زیر پارامترهای اصلی رویت پذیری هلال ماه شوال سال ۱۴۴۴ هجری قمری/۱۴۰۲ هجری خورشیدی را نشان می‌دهد.
در نهایت یک رصدگر ماه با اتکا به ترکیبی از مجموع این پارامترها و همچنین ابزار اپتیکی خود و شرایط جوی می‌تواند میزان رویت‌پذیری ماه را پیش‌بینی کند.
جمع‌بندی
سال‌هاست هنگام تعیین روزهای اول ماه‌های رمضان و شوال (عید فطر) در تقویم کشور، بحث‌های بسیاری پیرامون چگونگی تشخیص ماه نو و اعلام رویت آن در رسانه‌ها و شبکه‌های میان موافقان و مخالفان جمهوری اسلامی و باورمندان اهل سنت و شیعه و حتی کارشناسان نجوم آماتوری شکل می‌گیرد.
در این میان اختلافات مذهبی و سیاسی میان کشورهای مسلمان بر شائبه «تاثیر مسائل سیاسی» در اعلام نو شدن ماه‌های قمری افزوده است. مهم‌ترین سوال‌های در مورد آنچه در ادبیات رایج در جمهوری اسلامی «استهلال» نامیده می‌شود را در اینجا می‌خوانید:
- نو شدن ماه را می‌توان با محاسبات علمی با دقت بسیار بالا تا چند میلیونیوم ثانیه به راحتی برای صدها سال آینده پیش‌بینی کرد.
- اما ماه در لحظه نو شدن (مقارنه) قابل رویت نیست. چون خودش که نور ندارد و نور خورشید به آن سمتش برخورد می‌کند که [واقعا] «پشتش به ماست»!
- در تقویم ام‌القری (تقویم قمری عربستان) که ملاکش شهر مکه است اگر در ۲۹مین روز ماه قمری در مکه مقارنه پیش از غروب خورشید رخ دهد و ماه پس از خورشید غروب کند فردا روز اول ماه قمری جدید خواهد بود و در غیر این صورت، ماه قمری ۳۰ روزه است.
- در جمهوری اسلامی برای تعیین اول هر ماه قمری، رسیدن ماه به نقطه مقارنه کافی نیست و حتما ماه نو قبل از غروب باید توسط فرد یا افرادی دیده‌شود.
- برای سال‌ها جمیع فقهای شیعه در ایران بر این ایده اصرار داشتند که تنها راه اثبات نو شدن ماه، رویت هلال آن با چشم غیر مسلح بعد از غروب خورشید است. برخلاف اکثر آنها، علی خامنه‌ای و فاضل لنکرانی رویت هلال با ابزارهای رصدی را قابل قبول دانستند.
- علی خامنه‌ای زمانی که به رهبری رسید «ستاد استهلال» را در دفتر رهبری تشکیل داد اما از سال ۱۳۸۰ و برخی رصدگران و تقویم نگاران اعتماد علی خامنه‌ای را جلب کردند. او در پاسخ به یک استفتا در مورد رصد با «تلسکوپ و دوربین و CCD و انعکاس نور و بازخوانی اطلاعات ضبط شده توسط کامپیوتر» گفت: «رویت با وسیله، فرقى با رویت به طریق عادى ندارد و معتبر است. اما انعکاس و انتقال به رایانه محل اشکال است.»
- در اواخر دهه ۱۳۸۰ ایده استفاده از هواپیما برای عبور از آلودگی‌های جوی و ابرها برای رصد هلال ماه در این ستاد به مرحله اجرا درآمد. اما اگر از ماهواره برای رويت استفاده شود این امر سبب به هم ریختن ابتدای ماه‌های قمری می‌شود
- در بودجه سالانه اشاره‌ای به ستاد استهلال نشده و به نظر می‌رسد سازوکار مالی آن وابسته به دفتر رهبری باشد، از این رو مانند بقیه بخش‌های دفتر رهبر جمهوری اسلامی اطلاعی از میزان هزینه‌ها و محل تامین آن وجود ندارد.
- رصد هلال ماه امروز به یک رقابت بین‌المللی میان رصدگران ماهر آسمان شب تبدیل شده. تا امروز رکوردهای رصدی متفاوتی در زمینه رویت جوان‌ترین هلال‌ها به ثبت رسیده که در میان آنها نام محسن قاضی میرسعید با ثبت سه رکورد جهانی به چشم می‌خورد.
- فارغ از اینکه بخواهیم ماه نو را با تلسکوپ، دوربین یا چشم غیر مسلح ببینیم باید بدانیم که از نظر علمی رصد ماه‌نو پس از مقارنه، وابسته به پارامترهای بسیاری است که همگی قابل محاسبه وشبیه‌سازی هستند.