کم و کیف اعطای تابعیت در ایران

علی‌اکبر صالحی، معاون پژوهشی و قائم‌مقام رئیس فرهنگستان علوم، روز ۲۲ اسفند ۱۴۰۱ در نشست علمی «نظام علم، فناوری و نوآوری کشور؛ فرصت‌ها، چالش‌ها و راهکارها» گفت: «از ابتدای رژیم گذشته تا‌کنون تنها به ۱۶۰۰ نفر تابعیت داده‌ایم در حالی که آمریکا هر ثانیه ۱۶۰۰ تابعیت صادر می‌کند.» او در این نشست تاکید کرد:

«زمانی که در وزارت امور خارجه بودم، تلاش‌های بسیاری کردم تا به مهاجرانی که تاجر و کارآفرین و نخبه و عالم هستند، تابعیت دهیم؛ ولی افتخار ما این بود که از ابتدای رژیم گذشته تاکنون تنها ۱۶۰۰ تابعیت صادر شده و این سوال مطرح می‌شود که این امر افتخار محسوب می‌شود، در حالی که در آمریکا در ثانیه ۱۶۰۰ تابعیت صادر می‌کنند. اگر ما نمی‌توانیم نخبگان را در کشور نگه داریم، لااقل راه آمدن نخبگان کشورهای دیگر به کشور را هموار کنیم تا به ایران بیایند.»

آیا منابع رسمی در ایران آماری در این باره منتشر می‌کنند؟ آیا ایران از ابتدای رژیم گذشته تا به امروز فقط ۱۶۰۰ مورد تابعیت برای اتباع خارجی‌ صادر کرده است؟ چه کسانی و در چه شرایطی می‌توانند تابعیت کشور ایران را به دست بیاورند؟

چه تعداد اتباع خارجی و از چه راه‌های تابعیت ایران را دریافت کردند؟

ما به آمار اتباع خارجی که توانسته‌اند تابعیت ایران را دریافت کنند، دست نیافتیم، ولی نگاه به قانون تابعیت در ایران نشان می‌دهد که تعداد اتباع که موفق به دریافت تابعیت ایرانی شده‌اند نمی‌تواند محدود به ۱۶۰۰ نفری باشد که آقای صالحی اعلام کرده است چرا که دست‌کم مطابق قانون تابعیت ایران مصوب ۱۶ شهریور ۱۳۰۸ که هنوز رسمیت دارد، هر زن تبعه خارجی که با مرد ایرانی ازدواج کند، اتوماتیک تابعیت ایران را دارا می‌شود. بند ۶ ماده ۱ این قانون «هر زن تبعه خارجی که شوهر ایرانی اختیار کند تبعه ایران محسوب می‌شود.» پس تعداد اتباع خارجی که تاکنون به تابعیت ایران در‌آمده‌اند بسیار بیشتر از ۱۶۰۰ موردی است که اعلام شده.

تنها در یک مورد، علی‌اکبر محزون، مدیرکل وقت دفتر اطلاعات آمار و جمعیتی و مهاجرت سازمان ثبت احوال کشور، گفته بود: «در سال ۱۳۹۲ تعداد ۶۶۰ ازدواج مرد ایرانی و زن خارجی در داخل ایران به ثبت رسیده است». بنابراین اگر فرض کنیم سالانه دست کم ۵۰۰ مرد ایرانی با زن تبعه خارجی ازدواج می‌کند، در طول ۴ دهه گذشته ۲۰ هزار زن خارجی به تابعیت ایران در‌آمده است.

وقتی در قوانین داخلی ایران، اعطای تابعیت به اتباع خارجی به رسمیت شناخته شده، یعنی سالانه بر تعداد اتباع خارجی که به تابعیت ایران در می‌آیند (از طریق ازدواج یا سایر راههای ممکن) افزوده می‌شود. مطابق ماده ۴ قانون تابعیت اشخاصی که دارای شرایط ذیل باشند می‌توانند تابعیت ایران را تحصیل کنند:

۱ - به سن ۱۸ سال تمام رسیده باشند.

۲ - پنج سال اعم از متوالی یا متناوب در ایران ساکن بوده باشند.

۳ - فراری از خدمت نظامی نباشند.

۴ - در هیچ مملکتی به جنحه مهم و جنایت غیر سیاسی محکوم نشده باشند.

در همین راستا روز ۲۱ تیر ۱۴۰۰، سورنا ستاری، معاون وقت علمی و فناوری رئیس جمهور از اعطای تابعیت به جمعی از نخبگان عراق، افغانستان، سوریه، اسپانیا و دیگر کشورها خبر داده بود. او تعداد افرادی که از این طریق تابعیت ایران را اخذ کرده‌اند را اعلام نکرد.

روز ۲۰ اردیبهشت ۱۴۰۱ نیز وزارت امور خارجه مراسمی برای اعطای تابعیت ایران به ۲۰ سرمایه‌گذار افغان را برگزار کرد. در این مراسم علیرضا بیگدلی معاون کنسولی، ایرانیان و امور مجلس وزارت امور خارجه با بیان اینکه آمار اعطای تابعیت ایران به اتباع خارجی رو به رشد است گفت:

«شناسایی و ساماندهی اتباع خارجی توسط وزارت کشور در حال انجام است و در قالب این طرح تلاش برای شناسایی نخبگان و استفاده از ظرفیت ها و استعدادها آنها نیز بهبود خواهد یافت.»

نگاهی به وب سایت وزارت امور خارجه نیز نشان می‌دهد که دفاتر کنسولی تقاضای تابعیت ایران را می‌پذیرد و اتباع خارجی متقاضی می‌توانند با تکمیل فرم شماره ۸ نسبت به تحصیل تابعیت ایران اقدام کنند:

وزارت امور خارجه آمار افرادی را که تاکنون موفق به تحصیل تابعیت ایرانی شده‌اند منتشر نکرده یا آن را در دسترس عموم قرار نداده است.

آمار افغانستانی‌های پناهنده در ایران که پاسپورت دریافت کرده‌اند

علاوه بر زنان اتباع خارجی که از طریق ازدواج با مرد ایرانی، به تابعیت ایران در آمده‌اند، گروه بزرگ دیگری که در طول سال‌های گذشته موفق به دریافت تابعیت و پاسپورت ایرانی شده‌اند، پناهندگان افغانستانی هستند. آمار دقیقی از تعداد کل پناهندگان افغانستانی که در ایران تابعیت گرفته‌اند در دست نیست، بلکه به طور پراکنده اطلاعاتی موجود است که نشان می‌دهد افراد مشمول این گروه کم نیستند.

سال ۱۳۹۵، سه پژوهشگر به نام‌های هادی زرقانی، محمد قنبری و محمد حسین قیاسی سه عضو هیات علمی دانشگاه فردوسی مشهد، به همراه مصطفی حسینی فرماندهی انتظامی استان خراسان رضوی در مقاله‌ای تحلیلی با عنوان «تحلیلی بر توزیع فضایی مهاجرین افغانستانی استان خراسان رضوی طی سال‌های ۹۲-۱۳۸۴ (طرح آمایش ۵ تا ۹)» آورده‌اند که ۳۲ هزار پناهنده افغان در استان خراسان رضوی موفق به دریافت پاسپورت از اداره اتباع نیروی انتظامی خراسان رضوی شده‌اند. در این گزارش آمده:

«براساس آمار موجود اداره کل اتباع و مهاجران خارجی استانداری خراسان رضوی در طی چند سال اخیر تقریباً ۱۵۰۰۰۰ نفر مهاجر افغانستانی در استان خراسان رضوی دارای کارت آمایش وجود دارد. افرادی که دارای کارت آمایش هستند، به عنوان پناهنده در کشور ما شناخته شده‌اند و کمیساریای عالی سازمان ملل در امور پناهندگان بر وضعیت آن‌ها در کشورهای مختلف دنیا از جمله ایران و استان خراسان رضوی نظارت می‌کند.»

اگر چه پناهندگی الزاما به معنای تابعیت نیست و پناهندگان می‌توانند از مزایای اقامت قانونی برخوردار باشند، ولی اعطای پاسپورت به اتباع خارجی به منزله اعطای تابعیت به آنها است. ضمن اینکه برخی وکلا در حوزه دریافت تابعیت ایرانی برای مهاجران افغانستانی فعالیت می‌کنند که نشان می‌دهد کسانی که شرایط مندرج در قانون تابعیت ایران را دارا هستند، می‌توانند از تابعیت ایران برخوردار شوند.

دریافت تابعیت ایران توسط ایثارگران

‌ماده ۵ قانون تابعیت تصریح دارد کسانی که به امور عام‌المنفعه ایران خدمت یا مساعدت شایانی کرده

باشند، بدون رعایت شرط اقامت ممکن است به تبعیت ایران قبول‌ شوند. از سوی دیگر نمایندگان مجلس شورای اسلامی در سال ۱۳۹۵ با تصویب ماده ۲۸ الحاقی به لایحه تنظیم بخشی از احکام برنامه‌های توسعه کشور مقرر کردند:

«دولت مجاز است به همسران، فرزندان و والدین شهدای دارای تابعیت خارجی(غیرایرانی) که در هشت سال دفاع مقدس یا بعد از آن در راستای مأموریت‌های محوله از سوی مراجع ذیصلاح، به شهادت رسیده‌اند حداکثر یک سال پس از تقاضای تابعیت، تابعیت ایرانی اعطاء کند.»

قانونی که به گفته محمدعلی شهیدی رئیس پیشین بنیاد شهید با نظر رهبر ایران تصویب شده است. او در مصاحبه ای با روزنامه جوان که ۲۲ اسفند ۱۳۹۵ منتشر شده در این خصوص گفته:

«در یکی از جلسات، ایشان تاکید زیادی روی حمایت از مدافعین حرم [داشتند]، به‌خصوص لشکر فاطمیون (افغان‌ستانی‌های ساکن ایران) که فرمودند باید از نظر قانونی جلو بروید و برای آنها تابعیت درست کنید.»

رئیس بنیاد شهید می‌گوید که در آن جلسه به رهبری گفته که در مورد اعطای «اقامت» به آن‌ها و خانواده‌هایشان کارهایی را انجام می‌دهیم اما رهبری گفته‌اند: «خیر، درپی اعطای تابعیت به آنها باشید».

«مهدی ایزدی» معاون تعاون و امور اجتماعی بنیاد شهید و امور ایثارگران نیز در گفت‌وگویی در توضیح خبری مبنی بر اعطای تابعیت به خانواده‌های شهدا و ایثارگران افغانستانی که در هشت سال دفاع مقدس حضور داشته، گفته بود:

«این تابعیت‌ها از پیش هم اعطا می‌شده و موضوع جدیدی نیست و ریشه آن به ۹۰ سال قبل بر می‌گردد که ماده ۹۰۸ قانون مدنی که مصوب سال ۱۳۰۷ بوده به آن موضوع اشاره داشته و در سال ۱۳۷۰ اصلاح و در سال‌های اخیر متممی به آن به دلیل شرایط خاص داده شد، پس از پیروزی انقلاب و پیش و پس از جنگ تحمیلی دولت و مجلس ما پذیرفت که به این دسته از افراد تابعیت اعطا کند.»

او با تاکید بر اینکه این تابعیت با تابعیت ایرانی هیچ تفاوتی ندارد، عنوان کرد: هر رزمنده و یا خانواده رزمندگان افغانستانی که تابعیت ایرانی گرفته باشند از تمامی حقوق شهروندی در ایران برخوردار بوده و پدر و مادر به همراه فرزندان صغیر شهدا و ایثارگران افغانستانی می‌توانند تقاضای تابعیت کرده اما فرزندان آنها پس از رسیدن به سن ۱۸ سالگی می‌توانند همان تابعیت را ادامه داده و یا ترک تابعیت کنند. بند ۱۰ فرم تقاضای تابعیت ایران نیز اشاره به مساله ایثارگری دارد که می‌تواند در راستای اجرای این قانون باشد:

با وجود این آماری از خانواده شهدای غیر ایرانی مدافع حرم که مستند به این قانون توانسته‌اند تابعیت ایران را کسب کنند در دست نیست. ولی شواهد نشان می‌دهد که مجموع کسانی که به طرق مختلف طی دهه‌های گذشته، توانسته‌اند تابعیت ایران را اخذ کنند به مراتب بیش از آماری است که آقای صالحی اعلام کرده است.

آمریکا در هر ثانیه چند تابعیت صادر می‌کند؟

ادعای اعطای تابعیت به ۱۶۰۰ در هر ثانیه توسط آمریکا، اگرچه مبالغه‌آمیز و برای جلب توجه مخاطب به اهمیت سیاست مهاجرپذیری از سوی آقای صالحی مطرح شده باشد، ولی دانستن آمار اعطای تابعیت در آمریکا خالی از لطف نیست. براساس آمار مندرج در سالنامه آماری سال ۲۰۲۱ اداره مهاجرت آمریکا، این کشور در سال ۲۰۲۱ در مجموع در پنجاه ایالت این کشور، به ۸۱۳ هزار ۸۶۱ نفر تابعیت اعطا کرده است. یعنی در این سال، روزانه ۲۲۲۹ نفر، هر ساعت ۹۲.۹ نفر و هر دقیقه ۱.۵ نفر شهروندی آمریکا را دریافت کرده‌اند. یعنی هر ۴۰ ثانیه یک نفر تابعیت آمریکا را اخذ می‌کند.

ممکن است این تصور پیش آید که مراد آقای صالحی اعطای تابعیت به نخبگان باشد ولی مقایسه آن با آمار اعطای تابعیت در آمریکا نشان می دهد که تنها مسئله نخبگان را مدنظر ندارد و کلا نگاهی انتقادی به سیاست اعطای تابعیت در ایران دارد چرا‌که همه کسانی که موفق به دریافت شهروندی آمریکا می‌شوند نیز نخبه نیستند، بلکه اتباع خارجی مستند به قوانین متعدد و روش‌های مختلف از جمله از طریق اشتغال، ازدواج، پناهندگی، لاتاری و البته قانون مربوط به نخبگان، تابعیت آمریکا را تحصیل می‌کنند.

علی‌اکبر صالحی، معاون پژوهشی و قائم‌مقام رئیس فرهنگستان علوم، مدعی است: «از ابتدای رژیم گذشته تا‌کنون تنها به ۱۶۰۰ نفر تابعیت داده‌ایم، در حالی که آمریکا هر ثانیه ۱۶۰۰ تابعیت صادر می‌کند.» بررسی‌های «فکت‌نامه» نشان می‌دهد که این ادعا با واقعیت تطابق ندارد. آمار و اطلاعات افرادی که در طول رژیم گذشته و فعلی موفق به کسب تابعیت ایران شده‌اند در دست نیست ولی شواهدی وجود دارد که ادعای آقای صالحی را نقض می‌کند:

۱- مطابق قانون تابعیت هر زن تبعه خارجی که با مرد ایرانی ازدواج کند تبعه ایران محسوب می‌شود. بنابراین تمام زنانی خارجی که در طول ۱۰۰ سال گذشته با مردان ایرانی ازدواج کرده‌اند تبعه ایران شدند. سالانه دست کم ۵۰۰ زن خارجی با مرد ایرانی ازدواج می‌کنند.

۲- مطابق قانون تابعیت، ایران به کسانی که پنج سال در ایران سکونت قانونی داشته، از خدمت نظامی فرار نکرده و در کشور دیگری جنایتی و جرمی غیرسیاسی مرتکب نشده باشد، تابعیت می‌دهد. در طول دهه‌های گذشته همواره مهاجران زیادی از کشورهای افغانستان و عراق در ایران سکونت داشته‌اند و بخشی از آنها تابعیت ایران را دریافت کرده‌اند.

۳- در قانون تابعیت ایران آمده کسانی که به امور عام‌المنفعه ایران خدمت یا مساعدت شایانی کرده باشند، بدون رعایت شرط اقامت ممکن است به تبعیت ایران قبول‌ شوند. طبق قانون مصوب سال ۱۳۷۰، خانواده اتباع خارجی ایثارگر از دوران جنگ ایران و عراق تابعیت ایران را دریافت کرده‌اند. همچنین خانواده درجه یک اتباع خارجی شهدای «مدافع حرم» نیز می‌توانند تابعیت ایران را دریافت کنند.

۴- سورنا ستاری معاون سابق علمی و فناوری رئیس جمهور پیش‌تر از اعطای تابعیت به جمعی از نخبگان عراق، افغانستان، سوریه، اسپانیا و دیگر کشورها خبر داده بود.

بخش دوم اظهارات آقای صالحی در مورد آمار اعطای تابعیت در آمریکا نیز مبالغه‌آمیز است، در آمریکا در سال ۲۰۲۱ در هر ۴۰ ثانیه به یک نفر تابعیت اعطا شده است.

بنابراین بر اساس شواهد و قرائن موجود «فکت نامه» به ادعای علی‌اکبر صالحی، معاون پژوهشی و قائم‌مقام رئیس فرهنگستان علوم، مبنی بر اینکه: «از ابتدای رژیم گذشته تا‌کنون، تنها به ۱۶۰۰ نفر تابعیت داده‌ایم»، نشان «نادرست» می‌دهد.