فکت‌ها و ابهام‌ها درباره ادعای مسمومیت دانش‌آموزان با نفتالین و قرص برنج

محمدحسن آصفری، عضو کمیته حقیقت‌یاب بررسی علل مسمومیت دانش آموزان گفت که بخشی از مسمومیت ناشی از استفاده از نفتالین و همچنین ماده‌ای به نام برنج بوده.

به گفته این نماینده مجلس از ابتدای این موضوع تا روز یکشنبه ۲۱ اسفند: 

«یک بخشی از مسمومیت ناشی از استفاده از نفتالین و همچنین ماده‌ای به نام برنج بوده است. بخشی از مسائل هم بخاطر شیطنت دانش آموزان بود که زودتر مدارس را تعطیل کنند. بخشی هم هدفمند و با غرض انجام شد (تقریبا بیش از ۱۰۰ نفر در این قضیه دستگیر شدند) که در بین دستگیر شدگان تعدادی دانش آموز بودند که بخاطر شیطنت این کار را انجام داده و با اخذ تعهد آزاد شدند.»

به نظر می رسد که منظور از «برنج» در اینجا همان آلومینیوم فسفید یا «قرص برنج» باشد که از آن برای دفع آفات از برنج و غلات استفاده می‌شود.

آقای آصفری در مورد اینکه که دانش‌آموزان چگونه و در چه محیط‌هایی (کلاس یا حیاط مدرسه) و با چه میزانی از نفتالین و یا قرص برنج مسموم شده‌اند، توضیحی نداد. 

اگر فرض را بر این بگیریم که مسمومیت‌های مورد اشاره این نماینده مجلس در کلاس درس و در محیط دربسته اتفاق افتاده امکان‌های موجود را بررسی می‌کنیم، چرا که به نظر می‌رسد وقوع چنین مسمومیت‌هایی در محیط باز مانند حیاط مدرسه و در مدت زمان کوتاه دور از ذهن باشد. با فرض چنین شرایطی سعی میکنیم به این سوالات پاسخ دهیم که آیا نفتالین و قرص برنج مسمومیت  استنشاقی ایجاد می‌کنند؟ اگر آری در چه شرایط و با چه علایمی؟ آیا شرایط عملی مسمومیت دانش‌آموزان با این مواد وجود داشته؟

مسمومیت با نفتالین

نفتالین یا نفتالن، که به نام‌های آلبوکربن و قیر سفید هم شناخته می‌شود، ماده‌ای جامد، سفید و قابل اشتعال است که به شکل قرص‌های گلوله‌ای کوچک در بازار وجود دارد. این ماده، با فرمول شیمیایی C10H8 نوعی از هیدروکربن‌های آروماتیک است. یعنی به سرعت تصعید (تبدیل مستقیم از جامد به گاز) شده و نوعی بوی تند و شیرین متصاعد می‌کند.

نفتالین می‌تواند در صورت بلعیدن، در تماس با پوست و همچنین تنفس بخارات آن، مسمومیت ایجاد کند. این ماده در دمای اتاق (۲۰ درجه سانتیگراد) تصعید می‌شود. 

قرار گرفتن کوتاه مدت در معرض حجم زیادی نفتالین از طریق استنشاق، بلع و تماس پوستی به کم‌خونی همولیتیک، آسیب به کبد و آسیب عصبی منجر می‌شود. در چنین افرادی آب مروارید هم گزارش شده است. علائم اولیه مواجهه حاد با این ماده می‌تواند شامل سردرد، تهوع، استفراغ، اسهال، ضعف، گیجی، کم خونی، تشنج و کما باشد.

قرار گرفتن طولانی مدت در معرض حجم کمی از نفتالین هم می‌تواند باعث آب مروارید و آسیب به شبکیه چشم شود. کم خونی همولیتیک در نوزادان متولد شده از مادرانی که در دوران بارداری نفتالین را بوییده و یا بلعیده بودند هم گزارش شده‌است. اما داده‌های موجود برای ایجاد رابطه علی بین قرارگرفتن در معرض نفتالین و سرطان در انسان ناکافی است.

بنابراین به نظر می‌رسد که مسمومیت با نفتالین از طریق تنفس در صورتی اتفاق می‌افتد که فرد در مدت زمان کوتاهی در معرض حجم زیادی از بخارات نفتالین قرار بگیرد یا آن را بخورد و یا مدت زمانی طولانی و به طور مستمر در معرض حجم کمی از این ماده قرار داشته باشد. وضعیتی که اغلب در کارخانه‌ها و مراکز صنعتی رخ می‌دهد. از این رو مسموم شدن دانش‌آموزان در یک روز و طی ساعات و یا دقایق محدود، مستلزم قرار گرفتن آنان در معرض حجم زیادی از بخارات نفتالین در محیط بسته بوده‌است.

وارد کردن این مقدار از نفتالین به کلاس درس، پراکندن آن در کلاس و تولید این حجم از بخارات سمی بدون آنکه کسی متوجه این اعمال شود بسیار دور از ذهن است. علاوه بر این نفتالین بوی تندی دارد که در صورت وجود آن در فضا حتما احساس می‌شود. در روایت‌های منتشر شده از دانش‌آموزان گزارشی از وجود بوی نفتالین ارائه نشده‌است.

مسمومیت با قرص برنج

قرص برنج که بنام‌های تجاری Celphos و Quick Phos هم شناخته می‌شود بعد از بلع در تماس با رطوبت دستگاه گوارش و حتی در تماس با رطوبت محیط، گاز خطرناک فسفین (PH3) آزاد می‌کند. فسفین گازی است بیرنگ با بوی سیر و ماهی گندیده که میزان مجاز آن ۰/۳ میلی‌گرم بر لیتر بوده و یک قرص سه گرمی آن ۷۵ میلی‌گرم بر لیتر گاز آزاد می‌کند. حداکثر تحمل انسان ۱۰۰ تا ۱۹۰ میلی‌گرم بر لیتر در یک ساعت است. ۲۰۰۰ میلی‌گرم بر لیتر آن طی چند دقیقه منجر به مرگ می‌شود. استنشاق فسفين باعث ايجاد سردرد، گیجی، خستگی، سرفه، اختلال در حركت، صحبت كردن، تهوع و استفراغ، درد معده، اسهال و سردرد می‌شود.

سینا فروتن‌نژاد، استادیار موسسه شیمی آلی از آکادمی علوم لهستان، درباره‌ی امکان مسمومیت دانش‌آموزان با قرص برنج به  فکت‌نامه می‌گوید: 

« قرص برنج معمولا فسفید آلومینیوم هست که اگر با آب یا اسید رقیق مخلوط شود گاز سمی فسفین تولید می کند. گاز فسفین به دلیل ناخالصی بوی سیر می‌دهد. بعضی از مدارس از بوی سیر شکایت کرده بودند. بنابراین می‌شود فرض کرد که یک بخشی از مسمویت‌ها کار فسفین بوده باشد. هرچند نمی‌شود همه مسمومیت‌ها را گردن فسفین انداخت.
مسمومیت با فسفین با علائم بعضی از دانش‌آموزان هماهنگ است. مثلا، بر اثر مسمومیت با فسفین سردرد، سرگیجه، تهوع، اسهال، رعشه، سرفه و تنگی نفس ممکن است رخ دهد. موارد شدید از مسمومیت با فسفین ممکن است منجر به کما، ضربان نامنظم قلب، و آسیب‌های شدید قلبی و ریوی و حتی مغزی شود. آزمایش خون و ادرار چندان در تشخیص مسمومیت با فسفین موثر نیستند. به صورت خلاصه، فسفین از بقیه فرضیه‌ها معقول‌تر است.»

پیش از این در ایران و سایر نقاط دنیا گزارش‌هایی از مسمومیت و مرگ با استنشاق بخارات قرص برنج گزارش شده‌است.

در گزارشی از تسنیم در سال ۱۴۰۰ آمده: 

«در یکی از استان‌های شمالی کشور پرونده‌ای داشتیم که در یک انبار حجمی از برنج نگه داشته‌می‌شد و صاحب آن نیز برای جلوگیری از آفت برنج داخل آن قرص برنج فسفید آلومینیوم قرار داده بود.
ظاهراً این فرد میهمانانی داشته که به دلیل نبود جای کافی در منزل تعدادی از آنها را برای خواب به انبار آورده و آنجا خوابیده بودند اما متاسفانه همه این افراد به دلیل استنشاق گاز متصاعد شده از قرص برنج موجود در انبار دچار مسمومیت شده و جان باختند.»

گزارش‌های مشابه دیگری نیز وجود دارد که نشان می‌دهد وجود قرص برنج در دمای محیط (بالاخص محیط‌های کمی مرطوب) می‌تواند به مسمومیت و در وضعیت حادتر به مرگ بینجامد. 

البته در اینجا نیز کمبود اطلاعات، و شفاف نبودن گزارش گروه حقیقت‌یاب در مورد اینکه این قرص در چه فضاهایی و با چه حجمی استفاده شده است امکان درستی‌سنجی قطعی آن را از ما می‌گیرد. اما از شواهد و قرائن برمی آید که وارد کردن تعداد معدودی قرص برنج به محیط دربسته، که معمولا به صورت قرص‌های سه گرمی و به رنگ خاکستری تیره در بسته‌های استوانه‌ای، به میزان ۱۰ قرص هستند، و رها کردن آن در گوشه و کنار کلاس درس می تواند باعث ایجاد مسمومیت شود.

همچنین بوی شبیه به بوی ماهی گندیده و سیر، که بویی‌هایی است که از گاز فسفین متصاعد می‌شود، از بوهایی بود دانش‌آموزان لااقل در شهرهای قم، رامهرمز  و همدان در روایت‌های خود از مسمومیت‌ها گزارش کرده‌اند، از این رو بخارات قرص برنج می‌توان یکی از گزینه‌های محتمل برای مسمومیت سریالی دانش‌آموزان در ایران باشد.

فروش قرص برنج به دلیل مسمومیت بالا و تکرر مصرف اشتباه آن و خودکشی‌های متعدد با آن در ایران از سال ۱۳۹۰ از جانب ستاد مبارزه با قاچاق کالا و ارز، کالای ممنوعه اعلام شده و خرید و فروش و استفاده آن مشمول مجازات است. بنابراین احتمال اینکه دانش‌آموزان به این قرص دسترسی داشته باشند دور از ذهن است.

محمدحسن آصفری، عضو کمیته حقیقت‌یاب بررسی علل مسمومیت دانش آموزان، می‌گوید بخشی از مسمومیت‌های سریالی دانش‌آموزان ناشی از استفاده از نفتالین و ماده‌ای به نام برنج بوده. او درباره اینکه این مواد سمی چگونه، در چه محیط‌هایی (کلاس یا حیاط مدرسه) و با چه میزانی استفاده شده‌اند، توضیحی نداد. 

قرار گرفتن کوتاه مدت در معرض حجم زیادی از بخارات نفتالین از طریق استنشاق، یا بلع آن و تماس پوستی موجب سردرد، تهوع، استفراغ، اسهال، ضعف، گیجی، کم خونی و گاه تشنج و کما می‌شود. از این رو مسموم شدن دانش‌آموزان با نفتالین مستلزم قرار گرفتن آنان در معرض حجم زیادی از بخارات نفتالین در محیط بسته است.  وارد کردن این مقدار از نفتالین به کلاس درس، پراکندن آن در کلاس بدون جلب توجه کسی بسیار دور از ذهن به نظر می‌رسد. همچنین در روایت‌های منتشر شده از دانش‌آموزان گزارشی از وجود بوی نفتالین در کلاس یا مدرسه ارائه نشده‌است.

قرص برنج بعد از بلع در تماس با رطوبت دستگاه گوارش و حتی در تماس با رطوبت محیط، گاز خطرناک فسفین (PH3) آزاد می‌کند و منجر به مسمومیت و حتی مرگ می‌شود. وارد کردن تعداد معدودی قرص برنج به محیط دربسته، و رها کردن آن در گوشه و کنار کلاس، عملی به نظر می‌رسد و می‌تواند باعث ایجاد مسمومیت شود. فسفین گازی بیرنگ با بوی سیر و ماهی گندیده است، استشمام بوی ماهی گندیده یا سیر پیش از این لااقل از سوی دانش‌آموزان قم، رامهرمز و همدان گزارش شده‌بود. فروش قرص برنج از سال ۱۳۹۰ در ایران ممنوع اعلام شده است و دسترسی آسان دانش‌آموزان به آن دور از ذهن است.