ماجرای حمله نواب صفوی به یک دبیرستان دخترانه در ساری

خبرهای مربوط به مسمومیت دانش‌آموزان دختر در ایران و گزارش‌هایی که در این زمینه منتشر می‌شود، یکی از اصلی‌ترین سوژه‌های خبری رسانه‌هاست.

عبدالرضا داوری، مدیر موسسه مطالعات اقتصادی و اجتماعی آیین ایرانیان و فعال رسانه‌ای، روز ۸ اسفند ۱۴۰۱ و در واکنش به این مسمومیت‌ها در توییتی نوشت که در سال ۱۳۳۰، نواب صفوی و گروه فدائیان اسلام، مدرسه‌ای دخترانه را در ساری اشغال کردند و سپس دستگیر شده‌اند.

او در این توییت، به جزئیات دیگری در این باره اشاره می‌کند؛ از جمله اینکه نواب صفوی به دستور مصدق به ۲۰ ماه زندان محکوم شده و اینکه در دادگاه خود در دفاع از اشغال مدرسه دخترانه گفته است «در اسلام کار زنان مدیریت در خانه است.»

ما درباره نخستین باری که این مطلب نوشته شده اطلاعی نداریم اما به نظر می‌رسد، داوری نخستین بار آن را در «توییتر» منتشر کرده است.

در این مطلب، این ادعا را بررسی می‌کنیم و می‌بینیم که چه واقعیت‌هایی درباره نواب صفوی و دستگیری او به دلیل تصرف یک مدرسه دخترانه وجود دارد.

متن توییت عبدالرضا داوری چیست؟

داوری در یک رشته‌توییت (سه توییت) می‌نویسد:

«در سال ۱۳۳۰، نواب صفوی به همراه ۳۰ نفر از گروه فدائیان اسلام، یک مدرسه دخترانه که در زمان رضا شاه در ساری تاسیس شده بود را اشغال و پس از اخراج معلمان و دانش آموزان دختر، با سکونت در آن مدرسه، تلاش کردند که در آنجا یک حوزه علمیه راه بیاندازند، که با دستور دکتر مصدق بازداشت و در دادگاه به 20 ماه حبس، بدلیل تصرف اموال دولتی و ایجاد بلوا و آشوب در ساری محکوم شدند. نواب صفوی در دادگاه برای دفاع از اشغال مدرسه دخترانه گفت: در اسلام کار زنان، مدیریت خانه است، نه روبرو شدن آنان در کوچه و بازار و خیابان و اداره، که باعث برانگیخته شدن غرایز مردان میگردد. ماجرای مسمومیتهای سریالی در مدارس دخترانه قم، نتیجه بازتولید افکار و اعمال خشن، تروریستی و بنیادگرایانه نواب صفوی و گروه فدائیان اسلام در هفتاد سال قبل است که متاسفانه همفکران بنیادگرایشان هنوز در ج.ا، قدرت و تریبون دارند و بزرگراه و خیابان، بنام نواب و فدائیان اسلام میکنند.»

بازتاب در شبکه‌های اجتماعی و سایت‌های خبری

این پست به جز شبکه‌های اجتماعی، در برخی سایت‌های خبری مانند ایران‌پرس‌نیوز، بهارنیوز و سایتی که با اسم سی‌ان‌ان فارسی فعالیت می‌کند (و ارتباطی با شبکه سی‌ان‌ان ندارد) بازتاب داشت.

از سویی دیگر، برخی از کاربران و همچنین تعدادی از کانال‌های تلگرامی، ادعای مطرح‌شده از سوی داوری را بی‌اساس دانسته و آن را زیر سوال بردند. به عنوان نمونه، کانال تلگرامی فردای بهتر (مصطفی تاجزاده)، مطلبی را از حمیدرضا عابدیان بازنشر کرد که با عنوان «در نقد داستانک‌های تاریخی» منتشر شده بود. نویسنده این مطلب با استناد به چند منبع، گفته است این روایت داوری «تحریف‌شده» است.

آیا ماجرای منسوب به نواب صفوی واقعیت دارد؟
به نظر می‌رسد بر اساس مدارک قضایی و همچنین روایت‌هایی که وجود دارد، می‌توان به این نتیجه رسید که اصل ادعای مطرح شده درباره حمله نواب صفوی به مدرسه‌ای دخترانه در ساری، در مجموع درست است؛ هر چند جزئیات گفته شده، دقیق نیستند.

نواب صفوی که بود؟

سید مجتبی میرلوحی معروف به نواب صفوی، متولد ۱۳۰۳، موسس جمعیت فدائیان اسلام و از تئوریسین‌های مبارزه مسلحانه اسلامی در دهه ۳۰ هجری شمسی بود که در ترور شخصیت‌هایی همچون احمد کسروی، عبدالحسین هژیر، رزم آرا و … نقش کلیدی داشت. نواب صفوی در سال ۱۳۳۴ و پس از محاکمه در دادگاه نظامی اعدام شد. او تاثیر به سزایی در زندگی و اندیشه‌های علی خامنه‌ای رهبر جمهوری اسلامی و افرادی همچون علی اکبر هاشمی رفسنجانی داشته است.

از ماجرای سفر نواب به ساری چه می‌دانیم؟

ما در جستجو‌های خود به اطلاعات بعضا متناقضی از ماجرای این سفر و اتفاقات رخ داده در آن برخوردیم که سعی می‌کنیم در ادامه این تناقضات را شرح دهیم.

۱- تاریخ سفر:‌

تاریخ دقیق این سفر مشخص نیست هر چند می‌توان در منابع آنلاین، نشانه‌هایی از تاریخ آن را پیدا کرد. محمد مهدی عبدخدایی عضو فداییان اسلام در گفتگویی با روزنامه ابتکار تاریخ این سفر را سال ۱۳۲۸ یا ۱۳۲۷ اعلام میکند. اما به نظر می‌رسد حضور نواب صفوی در این شهر به پیش از مهر ماه ۱۳۲۷ باز می‌گردد. چرا که خبرگزاری مهر در سال ۱۳۹۲ در گزارشی به دادنامه دادستان ساری علیه نواب صفوی اشاره می‌کند که با شماره ۲۴۳–۲۸/۷/۲۷ در ۲۸ مهر ۱۳۲۷ به ثبت رسیده است.

ضمن اینکه در مطلبی که پیشتر هم به آن اشاره کردیم، به نامه‌ای استناد شده (از کتاب فداییان اسلام، اسنادی از مبارزات جمعیت فداییان اسلام) که در آن نامه، تاریخ «۱۳ فروردین ۱۳۲۷» به چشم می‌خورد. به نظر می‌رسد استانداری مازندران این نامه را در تاریخ ۲۵ فروردین ۱۳۲۷ نوشته و در آن به تاریخ سفر نواب صفوی به ساری، اشاره کرده است.

۲- شرح حادثه:

نفیسه محبی که در سال ۱۳۸۱ کتابی با عنوان فداییان اسلام و انقلاب اسلامی نوشته، ماجرای حضور نواب در ساری را در مقاله‌ای که «پورتال آیت الله خمینی» هم منتشر کرده اینگونه نقل کرده:

«آنگاه به درخواست طلاب مازندرانی برای مبارزه با فساد در ساری و بازپس گرفتن مدرسه‏‌ای دینی که در زمان رضاشاه غصب گردیده و تبدیل به مدرسه دخترانه شده بود به همراه سی تن به ساری رفت و وارد همان مدرسه شد و در آنجا اقامت گزید و در سخنرانی خود در مسجد جامع تاکید کرد که مدرسه باید مجددا به تصرف درآید. مسئولان شهر نخست وعده همراهی دادند ولی بعد اقدام به محاصره مدرسه و دستگیری نواب نمودند و به سبب داشتن همین پرونده اتهامی، نواب در دوران نخست ‏وزیری دکتر مصدق، بیست ماه زندانی شد.»

سید حسین خوش‌نیت که در سال ۱۳۸۵ کتاب «سیدمجتبی نواب صفوی: اندیشه‌ها، مبارزات و شهادت او» را نوشته، مقاله‌ای در سایت مرکز بررسی اسناد تاریخی منتشر کرده و ماجرای دستگیری نواب صفوی را اینگونه شرح داده‌ است:

«بهانه‌ دستگیری نواب صفوی خیلی مسخره بود، او متهم بود که چندین سال قبل در شهرستان ساری به‌ خاطر نطق شدیدی که در میان جمعیت نموده است باعث شده مردم مسلمان به هیجان بیایند و به خیابان‌ها بریزند و شیشه‌های مشروب را در بعضی مغازه‌های مشروب‌فروشی بشکنند. مشروب‌فروش‌ها شکایت کرده بودند و حالا نواب صفوی باید کیفر آن را پس بدهد. حکم بازداشت او را به جریان انداخته و شیرمردی را که هژیر، رزم آرا و علاء نتوانسته بودند دستگیرش کنند، دولت آزادیخواه و مردمی مصدق‌السلطنه بازداشتش‌کرد و بدون محاکمه در زندان قصر تهران محبوس نمود.»

امیر عبدالله کرباسچیان یکی از اعضای اصلی فداییان اسلام و از دوستان نواب صفوی در دی ماه ۱۳۹۴ ادعایی مشابه روایت حسین خوش نیت ارائه داد:

« آنها هم او را دستگیر کردند و بهانه آوردند که او چند سال قبل در ساری علیه شرابخواری، سخنرانی کرده است و مردم ریخته‌اند و مشروب فروشی‌های آنجا را آتش زده‌اند و آنها او را براساس شکایت صاحبان مغازه‌ها دستگیر کرده‌اند.»

محمد مهدی عبدخدایی یکی دیگر از اعضای اصلی فداییان اسلام در سال ۱۳۹۶ در گفتگو با روزنامه ابتکار ماجرا را اینگونه روایت می‌کند:

«نواب صفوی در سال ۱۳۲۸ یا ۱۳۲۷ مسافرتی به شهر ساری دارد. در ساری یک مشروب‌فروشی بود، سخنرانیِ تندی علیه مشروبات الکلی می‌کند. مردم ساری حرکت می‌کنند می‌روند شیشه‌های مشروب این آدم را خالی می‌کنند و شیشه‌های او را می‌شکنند. صاحب عرق‌فروشی از نواب صفوی شکایت می‌کند، دادگاه بدوی آنجا نواب صفوی را به عنوان تحریک اذهان عمومی به ۲ سال زندان محکوم می‌کند. به محض اینکه او را دستگیر می‌کنند دو سال را به او ابلاغ می‌کنند. محمل دستگیری این بوده در حالی که وقتی بین دکتر مصدق و شاه اختلاف ایجاد شد، نواب صفوی ۲۰ ماه زندان بود و فوری او را آزاد کردند؛ یعنی آن‌ها همه کشک بود.»

خبرگزاری مهر هم یک سال بعد در ۲۷ مهر ۱۳۹۷ به نقل از دفتر «حفظ و نشر حضرت آیت الله العظمی خامنه‌ای»، در گزارشی به روایت دیدار رهبر جمهوری اسلامی در جوانی با نواب صفوی می‌پردازد:

« آخرین دور این سفرها را در بهمن ۱۳۳۱ و هنگامی شروع کردند که نواب صفوی پس از بیست ماه بازداشت به میان یاران خود برگشته بود. بهانه‌ی این دستگیری و زندان طولانی او تعجب‌برانگیز بود؛ متهمش کرده بودند که چندین سال قبل، با نطق شدیداللحنی در شهرستان ساری، باعث شده مردم مسلمان به هیجان بیایند و شیشه‌های مشروبات الکلی بعضی مغازه‌های مشروب‌فروشی را بشکنند. صاحب مغازه‌ها شکایت کرده بودند و حالا باید کیفر آن را پس می‌داد. دلیل اصلی دستگیری نواب ‌اما ترس مصدق از او بود»

دلیل بازداشت نواب صفوی چه بود؟

خبرگزاری مهر در ۲۵ دی ۱۳۹۲ در گزارشی تحت عنوان عطر فروشی كه اولين جرقه های انقلاب را در دل آيت الله خامنه‌ای انداخت ضمن شرح ماجرای بازداشت نواب، متنی را به عنوان دادنامه دادستان ساری فرزادنیا منتشر می‌کند. در این متن نواب صفوی در تاریخ ۲۵ خرداد ۱۳۳۰ به «گناه ورود به عنف به دبیرستان ایران‌دخت» محکوم به دوسال حبس تادیبی و پنج هزار ریال غرامت نقدی شده است:

«سید مجتبی نواب صفوی فرزند جواد، ۲۹ ساله دارای عیال بدون اولاد ساکن تهران خیابان امیریه کوچه اسلحه دار باشی منزل نواب صفوی به موجب دادنامه شماره ۲۴۳–۲۸/۷/۲۷، دادگاه جنحه ساری که به شرح گزارش مامورین کلانتری تهران مشارالیه از دیدار آن استنکاف نموده به گناه ورود به عنف به دبیرستان ایران‌دخت به دو سال حبس تأدیبی و پنج هزار ریال غرامت نقدی… غیاباً محکوم گردیده…۲۵/۳/۳۰»

عبدالرضا داوری می‌گوید: نواب صفوی در سال ۱۳۳۰ به دلیل حمله به یک مدرسه دخترانه در ساری با دستور مصدق بازداشت شد.

این گفته با توجه به اهمیت اخبار مسمومیت سریالی دانش‌آموزان دختر در ایران بازتاب گسترده‌ای در فضای عمومی و شبکه‌های اجتماعی داشته است.

تاریخ و اجزای روایت داوری درباره حمله نواب صفوی به مدرسه دخترانه، دقیق و مستند نیست، اما اصل ماجرای حمله او به مدرسه دخترانه در منابع جمهوری اسلامی تایید شده است.

در برخی روایت‌ها اسم مدرسه ایران‌دخت عنوان و گفته شده این مدرسه پیش‌تر مدرسه دینی بوده و در زمان رضا شاه به مدرسه دخترانه تبدیل شده بود.

واقعه حمله نواب صفوی به این مدرسه در مهر ماه ۱۳۲۷ و پیش از روی کار آمدن دولت مصدق روی داده، ولی نواب در سال ۱۳۳۰ و در دولت مصدق به این جرم بازداشت و محکوم می‌شود.

در برخی متون و روایت‌ها دلیل بازداشت و محاکمه نواب، سخنرانی و تهییج مردم برای حمله به مشروب‌فروشی‌ها ساری ذکر شده است.

ما به دلیل عدم دسترسی به منابع دست اول، اطلاعی از جزئیات آنچه در ساری گذشته نداریم و نمی‌توانیم با قطعیت بگوییم انگیزه نواب از حمله به مدرسه دخترانه چه بوده است.

در متن دادنامه‌ دادستان ساری که در خبرگزاری‌های ایران منتشر شده، نواب صفوی به جرم «ورود به عنف به دبیرستان ایران‌دخت» به ۲ سال حبس و جریمه نقدی محکوم شده است.

با این اوصاف فکت‌نامه به این ادعا که «نواب صفوی در سال ۱۳۳۰ به دلیل حمله به یک مدرسه دخترانه در ساری با دستور مصدق بازداشت شد» نشان «نیمه‌درست» می‌‌دهد.