تاریخچه‌‌ای از شلیک‌های موشکی به هواپیماهای مسافری

حسین طائب، فرمانده معزول اطلاعات سپاه که گفته می‌شود در سمت مشاور فرماندهی کل سپاه فعالیت می‌کند، به مناسبت روز دانشجو در ۱۷ آذر ۱۴۰۱ در دانشگاه علوم پزشکی مشهد، در جلسه سخنرانی و پرسش و پاسخ، درباره موضوع پرواز PS752 مشهور به پرونده «هواپیمای اوکراینی» گفت:

«آیا [چنین واقعه‌ای] دفعه اول است؟ یا در دنیا در چندین کشور پیشرفته [حوادث مشابه] اتفاق افتاده اما نیامده‌اند صادقانه بگویند. بعضی موقع‌ها بعد از چندین سال، بیست سال، سی سال آمده‌اند گفته‌اند. بعضی موقع‌ها بعد از پنجاه سال گفته‌اند که آن هواپیمایی که آن دفعه خورد، این طور بود. اما جمهوری اسلامی ظرف ۴۸ ساعت بررسی کرده‌است و علی‌رغم اختلاف‌ نظر کارشناسی، نظر غالب را اعلام کرده. این باید افتخارش باشد.»

بامداد چهارشنبه ۱۸ دی‌ ۱۳۹۸ بود که هواپیمای بویینگ ۷۳۷-۸وی‌کی خطوط هواپیمایی اوکراین، پرواز خود را از فرودگاه بین‌المللی امام خمینی تهران به سمت کیف، پایتخت اوکراین آغاز کرد. این پرواز چند ساعت بعد از حمله موشکی نیروی هوافضای سپاه به پایگاه آمریکایی عین‌الاسد در خاک عراق از زمین بلند شده بود.

هواپیمای پرواز شماره PS752 پس از مدت کوتاهی از سوی سامانه پدافند موشکی تور ام۱ پایگاه موشکی امیرالمؤمنین و مرکز تحقیقات موشکی نیروی هوافضای سپاه در منطقه بیدگنه و پرند در آسمان جنوب غرب تهران منهدم شد و همه ۱۷۶ نفر مسافر و خدمه آن کشته‌شدند.

اما آیا آن‌طور که طائب می‌گوید چنین اتفاقی در کشورهای پیشرفته می‌افتد و آنها صادقانه نمی‌گویند؟ آیا چنین حوادثی خیلی تکرار می‌شود که طائب می‌پرسد «مگر دفعه اول است؟» آیا در کشورهای پیشرفته تاکنون سامانه پدافندی، هواپیمای مسافری که از فرودگاه خودی برخاسته را ساقط کرده‌است؟ در ادامه با بررسی همه سوانح هوایی، تلاش می‌کنیم به پاسخ‌های این سوالات برسیم.

منبع بررسی آمار سوانح هوایی چیست؟

صنعت هوایی یکی از دقیق‌ترین فناوری‌هاست و جزییات زیادی از سوابق فنی در این صنعت، از ابتدای شکل‌گیری آن ثبت و ضبط می‌شده‌است. یکی از مراکز داده در زمینه سوانح هوایی، وب‌سایت planecrashinfo.com است. این وبسایت اطلاعات سوانح هوایی را از ده‌ها منبع دست اول فهرست کرده است؛ سوانحی که از ابتدای شکل‌گیری این صنعت و به‌طور منظم از دهه ۱۹۲۰ رخ داده‌اند.

تاکنون چند هواپیمای مسافربری به دست سامانه پدافند خودی ساقط شده‌است؟

این اتفاق تاکنون پنج بار در تاریخ هوانوردی رخ داده‌است. منظور از «پدافند خودی» این است که «شلیک‌کننده به هواپیمای تجاری» و «ایرلاین یا فرودگاهی که هواپیمای تجاری از آن برخاسته یا به سمت آن می‌رود» تحت یک «پرچم» فعالیت می‌کنند.

• سال ۱۹۶۲،  توپولوف Tu-104A هواپیمایی ایرفلوت (روسیه) توسط موشک پدافند هوایی ارتش سرخ شوروی سقوط کرد.
• سال ۱۹۸۰، هواپیمای مک‌دانل داگلاس DC-9-15 پرواز هواپیمایی ایتاویا (ایتالیا) در مسیر پالرمو با موشک‌های هوا به هوای ناتو ساقط شد.
• سال ۱۹۹۴، جت شخصی داسو فالکون ۵۰، حامل روسای جمهوری رواندا و بروندی، در نزدیکی فرودگاه کیگالی، پایتخت رواندا مورد اصابت موشک پدافند زمین به هوای رواندا قرار گرفت.
• سال ۲۰۰۱، هواپیمای توپولوف Tu-154 هواپیمایی سیبری بر فراز دریای سیاه، با موشک پدافند S-200 اوکراینی که از شبه‌جزیره کریمه شلیک شده‌بود، ساقط شد. در آن زمان روسیه و اوکراین در حال انجام مانور نظامی مشترک در آن ناحیه بودند.
• سال ۲۰۲۰، هواپیمای بوئینگ ۷۳۷ پرواز خطوط هوایی اوکراین، در آسمان غرب تهران، توسط نیروی هوافضای سپاه ساقط شد.

از میان این پنج شلیک، فقط یک شلیک در کشوری رخ داده که به گفته حسین طائب در دسته «کشورهای پیشرفته» قرار می‌گیرند؛ پرواز هواپیمایی ایتاویا (IH870) که در روز ۲۷ ژوئن سال ۱۹۸۰ میلادی در ایتالیا که در یک پرواز داخلی بین بولونیا و پالرمو، که احتمالا با شلیک هواپیماهای ناتو که در آن نزدیکی در حال تمرین بودند، ساقط شد و در آن سانجه ۸۱ نفر شامل ۷۷ مسافر و ۴ خدمه، کشته شدند.

بنابراین این گفته او که «شلیک پدافند به هواپیمای خودی در دنیا در چندین کشور پیشرفته اتفاق افتاده اما نیامده‌اند صادقانه بگویند.» درست نیست.

درباره تاریخچه سوانح هوایی چه می‌دانیم؟

در این داده‌ها، عوامل سوانح هوایی مرگبار به ۵ دسته تقسیم می‌شوند:

1. اشتباه خلبان (۵۳۳ مورد - ۴۹ درصد)
2. نقص فنی (۲۵۳ مورد - ۲۳ درصد)
3. شرایط جوی (۱۰۷ مورد - ۱۰ درصد)
4. خرابکاری (۸۱ مورد - ۸ درصد)
5. سایر موارد (۱۱۱ مورد - ۱۰ درصد)

مورد چهارم، یعنی خرابکاری، به ۴ بخش تقسیم می‌شود که عبارتند از

۴-۱) هواپیماربایی

۴-۲) سقوط با شلیک موشک

۴-۳) بمب یا سایر مواد انفجاری

۴-۴) خودکشی خلبان

همان طور که دیده می‌شود از دهه ۱۹۵۰ که پدافند هوایی به وجود آمد، تاکنون ۱۰۸۵ هواپیمای تجاری (ایرلاینر، مسافری یا باری) در دنیا با سانحه مرگبار از بین رفته‌اند.

از این بین تنها ۸ درصد آنها یعنی ۸۱ هواپیما در اثر خرابکاری از بین رفته‌است.

اما تعداد کل پروازهایی که از این بین با شلیک ساقط شده‌اند عبارتند از ۳۴ هواپیما، یعنی ۴۲ درصد از خرابکاری‌ها و تنها ۳/۱ درصد از کل سوانح هوایی.

بررسی تک‌تک این سوانح نشان می‌دهد که تنها ۵ عدد آنها با موشک خودی از بین رفته‌اند، یعنی کمتر از ۰/۵ درصد از کل سوانح هوایی.

همچنین بررسی این سوانح نشان می‌دهد از بین ۳۴ برخورد موشک به هواپیما، تنها ۱ عدد آن هم در سال ۱۹۸۰ در کشورهای توسعه‌یافته (یا پیشرفته به قول طائب) بوده‌است. این سانحه در جنوب ایتالیا  رخ داده است. یعنی تنها ۰/۰۹ درصد از کل سوانح، یا به عبارتی تنها یک از ۱۰۸۵ سانحه هوایی هواپیماهای تجاری ناشی شلیک موشک از پدافند خودی در یک کشور توسعه یافته بوده‌است.

دهه ۱۹۵۰

۱) سال ۱۹۵۴، پرواز کاتای پاسیفیک (هنگ‌کنگ)، با هواپیمای داگلاس C-54 اسکای‌مستر، در مسیر بانکوک به هنگ‌کنگ، بر فراز جزیره هاینان چین، توسط نیروی هوایی ارتش آزادیبخش خلق، با هواپیمای لاوچکین La-11 سقوط کرد.

۲) سال ۱۹۵۵، پرواز هواپیمایی ال آل (اسراییل)، با هواپیمای لاکهید L-049 کانستلیشن، در مسیر وین به تل‌آویو، بر فراز بلغارستان، توسط نیروی هوای بلغارستان، با هواپیمای میگ ۱۵ سقوط کرد.

دهه ۱۹۶۰

۳) سال ۱۹۶۱، هواپیمایی سازمان ملل (حاوی دبیرکل)، با هواپیمای داگلاس DC-6، در پروازی به سمت کنگو، بر فراز رودزیای شمالی (زامبیای کنونی)، توسط نیروهای جدایی طلبان کاتانگا مورد حمایت استعمارگر بلژیکی، سقوط کرد.

علت این حادثه سرانجام سال ۲۰۱۴ مشخص شد و ممکن است ادعای طائب در مورد «۵۰ سال بعد…» مربوط به این حادثه باشد.

۴) سال ۱۹۶۲، پرواز هواپیمایی ایرفلوت (روسیه)، با هواپیمای توپولوف Tu-104A، از مسیر داخلی خاباروفسک به مسکو، در نزدیکی فرودگاه کراسنویارسک، توسط خود موشک پدافند هوایی ارتش سرخ شوروی که در آن نزدیکی در حال رزمایش بود، سقوط کرد.

دهه ۱۹۷۰

۵) سال ۱۹۷۳، پرواز هواپیمایی لیبی، با هواپیمای بویینگ ۷۲۷، در مسیر طرابلس به قاهره، در شمال مصر، توسط نیروی هوایی اسرائیل، با هواپیماهای فانتوم F-4، ساقط شد.

۶) سال ۱۹۷۵، پرواز هواپیمایی مالیو (مجارستان)، با هواپیمای توپولوف Tu-154B-2، در مسیر بوداپست به بیروت و در نزدیکی سواحل لبنان سقوط کرد. احتمال داده می‌شود این سقوط ناشی از ورود این هواپیما به منطقه درگیری در جنگ داخلی لبنان بوده‌است.

۷) سال ۱۹۷۸، پرواز خطوط هوایی کره جنوبی، با هواپیمای بویینگ ۷۰۷، در مسیر پاریس به سئول، برفراز مورمانسک، توسط نیروی هوایی ارتش سرخ شوروی، با حنگنده‌های سوخو Su-15 ساقط شد.

۸) سال ۱۹۷۸، پرواز هواپیمایی رودزیا (زیمبابوه امروزی)، با هواپیمای ویکرز ویسکونت 782D، در مسیر داخلی کاریبا به سالزبوری (حراره امروزی)، توسط شبه‌نظامیان مارکسیست-لنینیست ارتش انقلابی خلق زیمبابوه با موشک‌های دوش پرتاب 9K32 Strela-2 ساخت شوروی ساقط شد.

۹) سال ۱۹۷۹، مجددا پرواز هواپیمایی رودزیا (زیمبابوه امروزی)، با هواپیمای ویکرز ویسکونت 748D، در مسیر داخلی کاریبا به سالزبوری (حراره امروزی)، توسط شبه‌نظامیان مارکسیست-لنینیست ارتش انقلابی خلق زیمبابوه با موشک‌های دوش پرتاب 9K32 Strela-2 ساخت شوروی ساقط شد.

دهه ۱۹۸۰

۱۰) سال ۱۹۸۰، پرواز هواپیمایی ایتاویا (ایتالیا)، با هواپیمای مک‌دانل داگلاس DC-9-15، در مسیر داخلی بولونیا به پالرمو در نزدیکی جزیره یوستیکا در دریای تیرنین، احتمالا با موشک‌های هوا به هوای هواپیماهای نظامی آمریکا، فرانسه، ایتالیا و لیبی که در آن نزدیکی در حال رزمایش بوده‌اند ساقط شد.

سال ۲۰۱۳، دادگاه کیفری عالی ایتالیا حکم داد که شواهد واضح و فراوانی وجود دارد که نشان می‌دهد این پرواز توسط موشک ساقط شده اما عاملان آن هنوز نامشخص هستند. ممکن است ادعای طائب در مورد «۵۰ سال بعد…» مربوط به این حادثه باشد. این تنها حادثه‌ای از این دست است که در یک کشور توسعه‌یافته اتفاق افتاده‌است.

۱۱) سال ۱۹۸۰، پرواز خطوط هوایی تاگ آنگولا، با هواپیمای یاک ۴۰، در یک پرواز داخلی در نزدیکی ماتالا و احتمالا با موشک هوا به هوای جنگنده شنیانگ J-6 متعلق به نیروی هوایی زامبیا ساقط شد.

۱۲) سال ۱۹۸۱، پرواز باری شرکت حمل‌ونقل هوایی ریوپلاتینزه (آرژانتین) متعلق به کانادیر (کانادا)، با هواپیمای Canadair CL-44، در مسیر تهران به لاکارنا (قبرس) در آسمان ارمنستان توسط نیروی هوایی ارتش سرخ شوروی، با برخورد به سوخو Su-15 که می‌خواست این هواپیما را بر زمین بنشاند، سقوط کرد.

این هواپیما در قاچاق اسلحه بین جمهوری اسلامی و شورشیان کنترا در نیکاراگوئه در ماجرای ایران-کنترا نقش داشت.

۱۳) سال ۱۹۸۳، پرواز خطوط هوایی کره جنوبی، با هواپیمای بوئینگ ۷۴۷، در مسیر نیویورک به سئول، در نزدیکی جزیره ساخالین، توسط نیروی هوایی ارتش سرخ شوروی، با هواپیمای Su-15 سرنگون شد.

۱۴) سال ۱۹۸۵، پرواز تحقیقاتی پولار (قطبی) ۳، موسسه تحقیقاتی آلفرد وگنر (آلمان غربی)، با هواپیمای دورنیه ۲۲۸، در حال بازگشت از قطب جنوب در مسیر بین داکار (سنگال) و جزایر قناری (اسپانیا) بود که توسط شورشیان چپگرای جبهه پولیساریو در صحرای غربی ساقط شد.

۱۵) سال ۱۹۸۵، پرواز خطوط هوایی باختر افغان، با هواپیمای آنتونوف An-26، در مسیر داخلی قندهار به فراه، در نزدیکی قندهار، توسط شبه‌نظامیان مجاهدین افغانستان، با موشک‌های زمین به هوا ساقط شد.

۱۶) سال ۱۹۸۵، پرواز ایرفلوت (روسیه) با هواپیمای آنتونوف An-12، در مسیر داخلی کوییتو به لوآندا در کشور آنگولا و در جریان جنگ داخلی با یک موشک زمین به هوا ساقط شد.

۱۷) سال ۱۹۸۷، پرواز خطوط هوایی باختر افغان، با هواپیمای آنتونوف An-26، در مسیر داخلی قندهار به کابل، در نزدیکی خست، توسط شبه‌نظامیان مجاهدین افغانستان، با موشک‌های زمین به هوا ساقط شد.

۱۸) سال ۱۹۸۷، پرواز خطوط هوایی زیمکس (سوئیس) برای صلیب سرخ، با هواپیمای لاکهید L-100 هرکولس، اندکی بعد از برخاستن از فرودگاه کوییتو آنگولا و در جریان جنگ داخلی این کشور با یک موشک زمین به هوا ساقط شد.

۱۹) سال ۱۹۸۷، پرواز ایر مالاوی، با یک هواپیمای اسکای‌ون ۳، در مسیر داخلی بین بلانتر به لیلونگوه در حال پرواز بود که به دلیل مجاورت با موزامبیک در در آنجا جنگ داخلی برقرار بود، مورد اصابت یک موشک زمین به هوا قرار گرفت.

۲۰) سال ۱۹۸۸، پرواز ایران‌ایر، با هواپیمای ایرباس A300، در مسیر بندرعباس به دوبی، بر فراز خلیج فارس و در جریان جنگ نفت‌کش‌ها، توسط موشک‌های RIM-66 استاندارد که از ناو آمریکایی وینسنس شلیک شده‌بود ساقط شد.

۲۱) سال ۱۹۸۸، پرواز هواپیمایی آریانا افغان، با هواپیمای آنتونوف An-26، در مسیر داخلی کابل به جلال‌آباد، دچار مشکل فنی شده و وارد حریم هوایی پاکستان شد و به دلیل عدم توانایی برقراری ارتباط، توسط موشک های زمین به هوای پدافند پاکستانی در آسمان پاره‌چنار، ساقط شد.

۲۲) سال ۱۹۸۸، پرواز چارتر آژانس توسعه بین‌الملل ایالات متحده با هواپیمای داگلاس DC-7 بر فراز صحرای غربی با موشک‌های زمین به هوای جبهه پولیساریو ساقط شد.

دهه ۱۹۹۰

۲۳) سال ۱۹۹۲، هواپیمای یاک ۴۰، که از فرودگاه استپاناکرت در جمهوری قره‌باغ کوهستانی (آرتساخ) به سمت ایروان در پرواز بود، توسط نیروی هوایی جمهوری آذربایجان و توسط موشک‌های هواپیمای سوخو Su-25 ساقط شد.

۲۴ و ۲۵) سال ۱۹۹۳، دو هواپیمای توپولوف Tu-154 و Tu-134 متعلق به خصوص هوایی ترنس‌ایر گرجستان، هنگام نزدیک‌شدن به به باند فرود فرودگاه سوخومی در آبخازستان، با موشک‌های جدای‌طلبان نزدیک به روسیه ساقط شدند. هواپیمای اول از تفلیس گرجستان و هواپیمای دوم از سوشی در روسیه به سمت این شهر آمده بودند.

همچنین یک فروند توپولوف Tu-134 متعلق به خطوط هوایی اوربی گرجستان هم روی زمین مورد اصابت موشک قرار گرفت.

۲۶) سال ۱۹۹۴، جت شخصی داسو فالکون ۵۰، حامل روسای جمهوری رواندا و بروندی، در نزدیکی فرودگاه کیگالی، پایتخت رواندا مورد اصابت موشک پدافند زمین به هوای رواندا قرار گرفت. این اتفاق جرقه جنایت نسل‌کشی رواندا و جنگ اول کنگو را زد. هر دو طرف جنگ داخلی رواندا متهم به این شلیک هستند.

۲۷) سال ۱۹۹۸، پرواز لاین‌ایر (سریلانکا)، با هواپیمای آنتونوف An-24RV۷، در مسیر داخلی جافنا به کلمبو، در نزدیکی جافنا، با موشک‌های زمین به هوای جدایی طلبان ببرهای تامیل ساقط شد.

دهه ۲۰۰۰

۲۸) سال ۲۰۰۱، پرواز هواپیمایی سیبری (روسیه)، با هواپیمای توپولوف Tu-154، در مسیر تل آویو به نووسیبیرسک، بر فراز دریای سیاه، با موشک پدافند S-200 اوکراینی که از شبه‌جزیره کریمه شلیک شده‌بود، ساقط شد.

در آن زمان روسیه و اوکراین درحال انجام مانور نظامی مشترک در آن ناحیه بودند.

۲۹) سال ۲۰۰۳، پرواز هواپیمای باری DHL، با هواپیمای ایرباس A300، در مسیر بغداد به محرق (بحرین) کمی بعد از بلندشدن از فرودگاه بین‌المللی بغداد، مورد اصابت موشک دوش‌پرتاب 9K34 Strela-3 ساخت روسیه قرار گرفت.

۳۰) سال ۲۰۰۷، پرواز هواپیمایی AerianTur-M (مولداوی)، با هواپیمای آنتونوف An-26، در مسیر آدانا ترکیه به پایگاه هوایی بلد در عراق، در نزدیکی این پایگاه مورد اصابت موشک ارتش اسلامی عراق (بازماندگان حزب بعث) قرار گرفت.

۳۱) سال ۲۰۰۷، پرواز خطوط هوایی TAE (روسیه سفید)، با هواپیمای ایلیوشین Il-76، دقایقی بعد از بلندشدن ار فرودگاه موگادیشو در سومالی، مورد اصابت موشک شبه‌نظامیان اسلام‌گرا قرار گرفت.

دهه ۲۰۱۰

۳۲) سال ۲۰۱۴، پرواز خطوط هوایی مالزی، با هواپیمای بوئینگ ۷۷۷، در مسیر آمستردام به کوالالامپور، در آسمان شرق اوکراین با شلیک موشک پدافند Buk توسط شبه‌نظامیان وابسته به روسیه، سرنگون شد.

دهه ۲۰۲۰

۳۳) سال ۲۰۲۰، پرواز خطوط هوایی اوکراین، با هواپیمای بویینگ ۷۳۷، در مسیر تهران به کیف، در آسمان غرب تهران، توسط نیروی هوافضای سپاه و با شلیک موشک‌های زمین به هوای پدافند هوایی تور ام۱، ساقط شد.

۳۴) سال ۲۰۲۰، پرواز هواپیمایی باری اکسپرس شرق آفریقا (کنیا)، با هواپیمای امبراير ۱۲۰، که حاوی محموله‌های بشردوستانه برای مقابله با پاندمی کرونا بود، در نزدیکی فرودگاه برداله در سومالی توسط ارتش اتیوپی ساقط شد.

حسین طائب، فرمانده پیشین اطلاعات سپاه در سخنرانی به مناسبت روز دانشجو در ۱۷ آذر ۱۴۰۱ در دانشگاه علوم پزشکی مشهد، گفت: «آیا [چنین واقعه‌ای] دفعه اول است؟ یا در دنیا در چندین کشور پیشرفته [حوادت مشابه] اتفاق افتاده اما نیامده‌اند صادقانه بگویند. بعضی موقع‌ها بعد از چندین سال، بیست سال، سی سال آمده‌اند گفته‌اند. بعضی موقع‌ها بعد از پنجاه سال گفته‌اند که آن هواپیمایی که آن دفعه خورد، این طور بود.»

اما بررسی آمارهای سوانح هوایی نشان می‌دهد از دهه ۱۹۵۰ که پدافند هوایی به وجود آمد، تاکنون ۱۰۸۵ هواپیمای تجاری (ایرلاینر، مسافری یا باری) در دنیا با سانحه مرگبار از بین رفته‌اند.

از این بین تنها ۸ درصد آنها یعنی ۸۱ هواپیما در اثر خرابکاری از بین رفته‌است. اما تعداد کل پروازهایی که از این بین با شلیک ساقط شده‌اند عبارتند از ۳۴ هواپیما، یعنی ۴۲ درصد از خرابکاری‌ها و تنها ۳/۱ درصد از کل سوانح هوایی.

بررسی تک‌تک این سوانح نشان می‌دهد که تنها ۵ عدد آنها با موشک خودی از بین رفته‌اند، یعنی کمتر از ۰/۵ درصد از کل سوانح هوایی.

همچنین بررسی این سوانح نشان می‌دهد از بین ۳۴ برخورد موشک به هواپیما، تنها ۱ عدد آن هم در سالا ۱۹۸۰ در کشورهای توسعه‌یافته (یا پیشرفته به قول طائب) بوده‌است. این سانحه در جنوب ایتالیا  رخ داده است. یعنی تنها ۰/۰۹ درصد از کل سوانح، یا به عبارتی تنها یک از ۱۰۸۵ سانحه هوایی هواپیماهای تجاری ناشی شلیک موشک از پدافند در یک کشور توسعه یافته بوده‌است.

بنابراین فکت‌نامه به این ادعای رئیس پیشین اطلاعات سپاه که «در دنیا در چندین کشور پیشرفته [حوادث مشابه شلیک به هواپیمای اوکراینی] اتفاق افتاده اما نیامده‌اند صادقانه بگویند.» نشان نادرست می‌دهد.