ادعای نادرست شهردار تهران در تکذیب وجود توده متان در جنوب تهران

روز سوم آبان ۱۴۰۱، سازمان ملی هوانوردی و فضایی آمریکا (NASA) تصویر ماهواره‌ای از یک ابر متان ۵ کیلومتری در جنوب تهران منتشر کرد، که گفته شده از مجتمع پردازش و دفع زباله آراد‌کوه ساطع شده است. 

در پاسخ به این گزارش، زاکانی، شهردار تهران، گفت: 

«گزارش ناسا برای ما اعتباری ندارد. ما الان از طریق مجموعه محیط زیست و مجموعه دانشگاهی مرتبط با این حوزه دنبال کردیم که کارگروهی شکل بگیرد و ما این را تحقیق کنیم. هیچ قرینه‌ای برای تایید درستی این حرف ناسا نداریم. آنها یک حرفی می‌زنند که فشاری بر روی ما ایجاد کنند. اما همین که شائبه‌ای پیش آمد، ما داریم دنبال می‌کنیم که از طریق مراجع علمی خودمان این را تحقیق کنیم. اما تا الان هیچ قرینه‌ای برای آن نداریم.»

در ادامه، مهدی چمران، رییس شورای شهر تهران، هم گفت: «عکس منتشر شده از جنوب تهران درست نیست و گویا برای یک کشور دیگر است.»

اما زاکانی پا را از این هم فراتر گذاشت و گفت: «هنوز از سوی دستگاه‌های بالادستی چیزی به ما اعلام نشده است و البته ناسا همه چیزش دروغ است و این هم دروغ است.»

اما گفته‌های زاکانی و چمران، شهردار و رئیس شورای شهر تهران پایه و اساس علمی ندارند. 

در این مقاله، ما با استفاده از داده‌های ماهواره Sentinel-5P که بر روی پلتفرم‌های مختلف برای عموم قابل دسترس است، میزان گاز متان در جنوب شهر تهران را اندازه‌گیری می‌کنیم.

بررسی تصویر ماهواره‌ای منتشر شده از سوی ناسا

تصویر فوق با استفاده از ابزار جدید NASA به نام EMIT (بررسی منبع گرد و غبار معدنی سطح زمین) که اخیرا به ایستگاه فضایی بین‌الملی یا ISS متصل شده، تهیه شده است.

ابزار EMIT یک سامانه تصویربردار طیف‌سنج است که پس از اتصال به ایستگاه فضایی از طریق یک تلسکوپ، نور را جمع آوری می‌کند و سپس از طریق یک طیف‌سنج، نور ذخیره شده را در طول موج‌های مختلف طیف الکترومغناطیس می‌سنجد.

برعکس چشم انسان که تنها قابلیت دیدن نور مرئی را دارد، EMIT می‌تواند صدها طول موج مختلف در طیف الکترومغناطیسی را ببیند.

کار EMIT بررسی تاثیر توده‌های گرد و غبار معدنی در سراسر کره زمین بر روی تغییرات آب‌وهوایی است. 

به طور مشخص این ابزار به دانشمندان کمک می‌کند بفهمند آیا حرکت توده‌های گرد و غبار معدنی در جو زمین باعث گرمایش یا خنک‌ شدن زمین می‌شوند. 

درک درست از این پدیده از این جهت اهمیت دارد که به دلیل روند رو به افزایش سطح بیابان‌ها در مناطق مختلف زمین مقدار توده‌های گرد غبار نیز رو به افزایش است. 

روش کار EMIT به طور کامل در ویدئوی زیر از آزمایشگاه پیشرانه موشکی ناسا (JPL)، سازنده EMIT، شرح داده شده است.

جدا از توانایی EMIT در سنجش خصوصیات طیفی توده‌های گرد و غبار، اکنون مشخص شده که این ابزار توانایی بررسی میزان برخی از گازهای گلخانه‌ای، از جمله متان یا CH4 را در جو زمین نیز دارد.

به جز تصویر انتشار متان از مجتمع پردازش و دفع زباله آرادکوه، ناسا تصاویر دیگری از انتشار گاز متان در ترکمنستان که یکی از اصلی تری انتشار کننده‌های متان در جهان است و همین‌طور شهر Carlsbad در ایالت نیومکزیکو آمریکا نیز منتشر کرده است.

اهمیت گاز متان در چیست؟

گاز متان اصلی‌ترین هیدروکربن موجود در گاز طبیعی و همچنین یک گاز گلخانه‌ای است که وجودش در جو زمین تاثیر مستقیم بر گرم شدن زمین و تغییرات آب‌وهوایی دارد.

منابع منتشر کننده متان به طور کلی به دو دسته تقسیم می‌شوند: منابع متاثر از فعالیت‌های انسانی و منابع طبیعی.

منابع انتشار انسانی شامل دفن زباله‌ها، سیستم‌های نفت و گاز طبیعی، فعالیت‌های کشاورزی، استخراج زغال سنگ، احتراق ثابت و متحرک، تصفیه فاضلاب و فرآیندهای صنعتی خاص است.

پس از دی اکسید کربن (CO2)، متان دومین گاز گلخانه فراوان با منبع انتشار انسانی است که حدود ۲۰ درصد از انتشار جهانی را به خود اختصاص می‌دهد.

در طول دو قرن اخیر، غلظت متان در جو بیش از ۲ برابر شده که عمدتاً به دلیل فعالیت‌های انسانی است. 

در مقایسه با دی‌اکسید کربن، متان بیش از ۲۵ برابر در به دام انداختن گرما در جو قوی‌تر است، ولی طول عمر به مراتب کمتری دارد.

از این رو، با پایین آوردن متان منتشر شده از فعالیت‌های انسانی، می‌توان در مدت زمان کمتری نسبت به CO2 گام قابل توجهی در مهار گرمایش زمین برداشت.

تاثیرات گاز متان منتشر شده از سایت‌های دفن زباله بر سلامت انسان

در سایت‌های دفن زباله گازهای مختلفی از جمله، متان و دی اکسید کربن (۹۰ تا ۹۸ درصد) تشکیل ‌می‌شوند. 2 تا 10 درصد باقیمانده شامل نیتروژن، اکسیژن، آمونیاک، سولفید، هیدروژن و گازهای مختلف دیگر است.

این گازها زمانی تولید می‌شوند که باکتری‌ها زباله‌های آلی را تجزیه می‌کنند. مقدار این گازها به نوع زباله‌های موجود در محل دفن، سن محل دفن، میزان اکسیژن، میزان رطوبت و دما بستگی دارد. به عنوان مثال، در صورت افزایش دما یا رطوبت، تولید گاز افزایش می‌یابد. متان قابل اشتعال و غلظت بالای آن قابل انفجار است. 

متان و دی اکسید کربن نیز می‌توانند در ساختمان‌های مجاور جمع شوند و باعث کمبود اکسیژن شود.

گازهای دفن زباله می‌توانند از طریق خاک به هوای بیرون و همچنین هوای داخل ساختمان‌های مجاور منتقل شوند. 

گازهای محل دفن زباله می‌توانند از طریق شکاف در طبقات و دیوارهای زیرزمین، نقاط ورودی تاسیسات (به عنوان مثال، جایی که آب زیرزمینی یا خطوط برق وارد ساختمان می‌شوند)، سوراخ‌های پمپ یا زهکشی کف، مهاجرت کرده و وارد ساختمان شوند. به این حالت نفوذ بخار خاک می‌گویند. هنگامی که این‌گازها وارد ساختمان می‌شوند، ‌می‌توانند در مناطقی با تهویه ضعیف، مانند زیرزمین‌ها، فضاهای خزنده و تونل‌های تاسیساتی جمع شوند.

همینطور، قرار گرفتن کوتاه مدت (معمولاً تا دو هفته) در معرض سطوح بالای آمونیاک و سولفید هیدروژن در هوا می‌تواند باعث سرفه، سوزش چشم، بینی و گلو، سردرد، حالت تهوع و مشکلات تنفسی شود. این اثرات معمولاً پس از قطع قرار گرفتن در معرض از بین می‌روند.

گاز متان قابل اشتعال است و اگر در یک فضای بسته با تهویه ضعیف متمرکز شود می‌تواند با هوا مخلوط‌های انفجاری تشکیل دهد. محدوده غلظت هوا که در آن سطوح متان به عنوان خطر انفجار در نظر گرفته می‌شود، ۵ تا ۱۵ درصد کل حجم هوا است. انفجار گاز محل دفن زباله یک اتفاق رایج نیست.

متان و دی اکسید کربن گازهای بی رنگ و بی بو هستند که می‌توانند اکسیژن را در فضاهای بسته جابجا کنند. اثرات سلامتی مرتبط با متان و دی اکسید کربن ناشی از کمبود اکسیژن به جای قرار گرفتن در معرض مستقیم این گازها است. اثرات سلامتی ناشی از کاهش سطح اکسیژن شامل ضربان قلب سریع‌تر و نیاز به نفس‌های عمیق‌تر است، مشابه اثراتی که پس از ورزش شدید احساس می‌شود. کاهش شدید سطح اکسیژن (یعنی زمانی که سطح اکسیژن بسیار کمتر از سطح معمول خود یعنی ۲۱ درصد حجم کل هوا باشد) می‌تواند باعث کاهش هماهنگی، خستگی، تهوع، استفراغ و بیهوشی شود. 

همچنین یک پژوهش نشان می‌دهد که کودکانی که در نزدیکی سایت‌های دفن زباله‌های بهداشتی در برزیل سکونت داشتند میزان بیشتری از میکروارگانیزم Methanobrevibacter smithii در میکروب‌های روده‌ خود داشتند. این تحقیق نشان‌ می‌دهد که میزان متان در هوای تنفس شده احتمالا می‌تواند باعث تغییرات میکروبی در روده انسان شود. 

مشاهده میزان گاز متان در جو با استفاده از داده‌های ماهواره‌ای قابل دسترس برای عموم

با توجه به نقش مهم گاز متان در گرمایش زمین، اخیرا، دانشمندان و شرکت‌های خصوصی توجه ویژه‌ای به این پدیده نشان داده‌اند. 

یکی از اقدامات صورت گرفته استفاده از ماهواره‌های  Remote Sensing یا سنجش از راه دور برای اندازه‌گیری این گاز در جو زمین است.

ماهواره‌های Remote Sensing به دو گروه تقسیم غیر فعال و فعال تقسیم می‌شوند:

فعال: ماهواره‌هایی که با روش Active Remote Sensing یا سنجش از راه دور فعال کار ‌می‌کنند. این ماهواره‌ها با انتشار تشعشعات نوری، هدایت آنها به سمت هدف و اندازه گیری نور بازتاب شده از آن، هدف مورد نظر را شناسایی و بررسی می‌کنند. نمونه این ماهواره‌ها Sentinel-1 است.

غیرفعال: ماهواره‌هایی که با روش Passive Remote Sensing یا سنجش از راه دور غیر فعال کار می‌کنند، داده‌های خود را از طریق سنجش انرژی بازتاب نور خورشید به دست می‌آورند. این تکنیک به دلیل نبودن نور خورشید در شب کاربردی ندارد.  

یکی از مهمترین ماهواره‌‌ها که با این روش کار می‌کند ماهواره Sentinel-5P است که برای اندازه‌گیری انواع گازهای گلخانه‌ای در جو زمین استفاده می‌شود و داده‌های آن به طور عمومی قابل دسترس است. 

ماهواره Sentinel-5 Precursor اولین ماموریت Copernicus است که به نظارت بر جو ما اختصاص یافته است.

ماموریت Copernicus برنامه رصد زمین اتحادیه اروپا است که به سیاره ما و محیط زیست آن به نفع شهروندان اروپا نگاه می‌کند.

ماهواره Sentinel-5P نتیجه همکاری نزدیک بین ESA یا سازمان فضایی اروپا، کمیسیون اروپا، دفتر فضایی هلند، صنعت، کاربران‌داده و دانشمندان است. Sentinel 5-P حامل ابزار نظارتی تروپوسفر (TROPOMI) است. ابزار TROPOMI توسط ESA و هلند تأمین مالی شد.

هدف اصلی ماموریت Copernicus Sentinel-5P انجام اندازه‌گیری‌های جوی با وضوح مکانی-زمانی بالا، برای تعیین کیفیت هوا، ازن و تشعشعات UV، و نظارت و پیش‌بینی آب و هوا است. این ماهواره با موفقیت در ۱۳ اکتبر ۲۰۱۷ (۲۱ مهر ۱۳۹۶) از فضای فضایی پلستسک در روسیه پرتاب شد.

اما مهم‌ترین نکته راجع به Sentinel-5P در دسترس بودن داده‌های آن برای عموم است.

تصاویر زیر که نشان از وجود مقدار زیادی گاز متان در جنوب شهر تهران و به خصوص مجتمع آرادکوه دارند، داده‌های همین ماهواره هستند. 

تصویر زیر، میزان گاز متان در جنوب تهران را در روز ۲۷ مهر ۱۴۰۱ یعنی ۶ روز پیش از انتشار گزارش ناسا نشان می‌دهد. نقطه زرد رنگ موقعیت جغرافیایی مجتمع آراد کوه را نشان می‌دهد.

نمودار زیر نیز میزان گاز متان را در یک بازه زمانی ۷۰ روزه از اول ماه سپتامبر تا ۱۰ نوامبر (۱۰ شهریور تا ۱۹ آبان) در اطراف مجتمع آراد کوه نشان می‌دهد.

همچنین فیلم زیر جابه‌جایی گاز متان بر فراز مجتمع آرادکوه را در همان بازه زمانی تقریبا سه ماهه (به طور هفتگی) نشان می‌دهد. 

هر کاربر اینترنت می‌تواند با ایجاد یک حساب کاربری رایگان در این سایت نه تنها میزان گاز متان را در نقاط مختلف جهان ببیند بلکه میزان گازهای دیگر از جمله دی اکسید کرن نیز جز این داده‌ها هستند.

ابزارهای دیگری نیز برای رصد میزان متان در نقاط مختلف جهان وجود دارند از جمله پلتفرم GHGsat که تصویر زیر مربوط به آن است. 

این پلتفرم نیز یک نسخه از داده‌هایش را به طور عمومی در اختیار کاربران قرار می‌دهد.

تصویر زیر که اخیرا توسط Bloomberg منتشر شده نشان از یک توده متان ناشی از صنعت نفت و گاز در استان فارس دارد. این تصویر با نسخه تجاری GHGsat تهیه شده است. 

با وجود چنین ابزاری که به هر شهروند ساده هم امکان رصد میزان گاز متان در جو و حتی گازهای گلخانه‌ای دیگر را می‌دهد، معلوم نیست تیم دانشگاهی که آقای زاکانی از آن صحبت می‌کند چگونه نتوانسته گزارش ناسا را تایید کند.

مجتمع پردازش و دفع زباله آرادکوه

مجتمع پردازش و بازیافت زباله آرادکوه از تأسیسات دفع و بازیافت پسماندهای شهر تهران است که در بخش کهریزک شهرستان ری استان تهران واقع شده‌است. مجتمع آرادکوه در کیلومتر ۲۳ جاده قدیم تهران-قم و در جنوب کهریزک واقع شده‌است. پیش‌تر، گزارش‌های متعددی راجع به تاثیرات زیست محیطی ناشی مجتمع آرادکوه، از جمله ارتباط آن با پخش شدن بوی نامطبوعی در تهران منتشر شده است.

تصویر ماهواره‌ای زیر نیز مجتمع آرادکوه را نشان می‌دهد. تنها یک مقایسه چشمی بین این تصویر و تصویر منتشر شده توسط ناسا نشان می‌دهد که بر خلاف گفته چمران، تصویر NASA دقیقا همین مجتمع را نشان می‌دهد و متعلق به کشور دیگری نیست.

حدود یک ماه پیش، ناسا تصویر ماهواره‌ای از یک توده گاز متان در جنوب شهر تهران منتشر کرد. علیرضا زاکانی، شهردار تهران در واکنش به این تصویر که بازتاب گسترده‌ای در رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی داشت، اصالت آن را زیر سوال برد و با اشاره به بررسی موضوع در کارگروه تخصصی و دانشگاهی، گفت: «هیچ قرینه‌ای برای تایید درستی تصویر ناسا درباره وجود متان در جنوب تهران وجود ندارد.»

از سوی دیگر مهدی چمران، رئیس شورای شهر تهران نیز اعلام کرد: «عکس منتشر شده از جنوب تهران درست نیست و گویا برای یک کشور دیگر است.»

این گفته‌های دو مقام عالی‌رتبه، البته بی‌‌پایه و اساس‌اند و مبنای علمی ندارند. 

اول، تصویر ناسا با سامانه تصویربردار طیف‌سنج EMIT تهیه شده که به تازگی به ایستگاه فضایی بین‌المللی ISS متصل شده است. کار این سامانه بررسی تاثیر توده‌های گرد و غبار معدنی در سراسر کره زمین بر روی تغییرات آب‌وهوایی است. 

دوم، تصویر ماهواره‌ای دقیقا از جنوب تهران و حوالی آرادکوه برداشته شده است. 

سوم، این تنها تصویری نیست که ناسا از تشکیل ابر متان در یک منطقه منتشر کرده. تاکنون تصاویر زیادی از وضعیت مشابه در نقاط مختلف جهان از خود آمریکا تا ترکمنستان منتشر شده است. بنابراین فرض تئوری توطئه علیه یک کشور در این مورد فرض باطلی است. 

چهارم، مشخص نیست منظور علیرضا زاکانی از «کارگروه تخصصی و دانشگاهی» چیست؟ آنچه مسلم است ابزارهای زیادی برای سنجش منطقه‌ای گاز متان در نقاط مختلف جهان وجود دارد. این ابزارها در دسترس عمومی قرار دارند. پژوهشگران و نهادهای تخصصی و دانشگاه‌های و حتی روزنامه‌نگاران قرار دارد. 

پنجم، ما به طور مستقل با استفاده از داده‌های عمومی ماهواره  Sentinel-5P میزان گاز متان را در جنوب تهران را در دوره زمانی نزدیک به انتشار تصویر ناسا اندازه‌اگیری کردیم. داده‌ها تصویر ناسا را تایید می‌کند. 

ششم، مهم‌ترین فرضیه برای توضیح تشکیل توده متان در جنوب تهران، فعالیت مجتمع پردازش و بازیافت زباله آرادکوه در جنوب کهریزک است. 

هفتم، متان بعد از دی‌اکسیدکربن دومین گاز گلخانه‌ای فراوان است. میزان تولید این گاز در دو قرن اخیر ۲ برابر شده است. یکی از منابع انتشار این گاز سایت‌های دفن و پردازش زباله‌های انسانی است. 

با این اوصاف فکت‌نامه ادعای مطرح شده از سوی علیرضا زاکانی شهردار تهران را فاقد مبنای علمی می‌داند و به این گزاره که «هیچ قرینه‌ای برای تایید درستی تصویر ناسا درباره وجود متان در جنوب تهران وجود ندارد» نشان «نادرست» می‌دهد.