عامل واقعی حمله به شاه‌چراغ کیست؟ داعش یا جمهوری اسلامی

حمله تروریستی روز چهارم آبان ۱۴۰۱ به شاهچراغ شیراز، منجر به کشته شدن ۱۵ نفر شد. ۴۸ ساعت پس از این واقعه ابهام‌های زیادی درباره این حمله وجود دارد. 

منابع رسمی در جمهوری اسلامی این حمله را کار داعش می‌دانند، اما بسیاری معتقدند عامل واقعی این حمله جمهوری اسلامی است. 

اما عامل اصلی حمله به شاه‌چراغ کدام است؟ داعش یا جمهوری اسلامی؟ 

پاسخ قطعی این سوال، بر اساس اطلاعات موجود مشخص نیست، اما بررسی فکت‌ها، ابهام‌ها، سوابق و شواهد منطقی می‌تواند، تصویری نسبتا شفاف از آنچه پیش آمده ترسیم کند. 

آیا داعش عامل اصلی حمله به شاه‌چراغ است؟ 

مهم‌ترین استناد منابع رسمی در ایران، بیانیه‌های منسوب به داعش است که ساعاتی پس از حمله، اول در شبکه‌های اجتماعی و پس از آن رسانه‌ها منتشر شدند. 

تاکنون دو متن به عنوان بیانیه منسوب به دولت اسلامی، یک متن به عنوان گزارش شبکه اعماق رسانه منسوب به داعش و یک گزارش از هفته‌نامه الانباء منسوب به این گروه منتشر شده است. 

یک، بیانیه اول، تصویر یک متن چند خطی است که ساعاتی بعد از حمله، نخست در شبکه‌های اجتماعی منتشر شده است. 

در این متن گفته شده:‌

«ولایت فارس: چهارشنبه ۳۰ ربیع‌الاول ۱۴۴۴ قمری
عصر امروز سربازان خلافت، به فضل خداوند متعال، عملیاتی را علیه یک حرم شرکت در شیراز انجام دادند که این عملیات بحمدالله ۴۰ کشته و زخمی بر جا گذاشت.»

جست‌وجوهای ما در آرشیو توییتر نشان می‌دهد قدیمی‌ترین توییت در دسترس که تصویر این بیانیه را منتشر کرده یک حساب کاربری موسوم به ارزشی است که آن را ساعت ۹:۵۰ دقیقه چهارشنبه شب به وقت تهران منتشر کرده است.

ابهام‌های زیادی درباره اصالت این بیانه وجود دارد که در ادامه به آنها اشاره خواهیم کرد. 

دو، ساعاتی بعد متن دیگری به نقل از منبعی به نام «وکالته ناشر نیوز» منتشر شد که ظاهرا یک گروه تلگرامی مرتبط با داعش است. تاریخ، متن و همین طور رنگ بالای پس‌زمینه تصویر دو بیانیه با هم فرق دارد.

در متن این بیانیه نوشته شده: 

«ایران، چهارشنبه اول ربیع‌الاخر ۱۴۴۴ قمری
با توفیق خداوند متعال، سربازان خلافت به مرقد شرک شاه‌چراغ در شهر شیراز در جنوب ایران یورش بردند و مشرکان رافضی داخل حرم را با مسلسل خود هدف قرار دادند که منجر به کشته و زخمی شدن ده‌ها تن از آنان شد. حمد و درود بر خدا باد. و رافضی‌های مشرک بدانند که صحابه - رضوان الله علیهم- از نسلی هستند که نسل به نسل وارث انتقام هستند.»

سه، کمی بعدتر تصویری از متن یک گزارش با لوگوی «شبکه اعماق» رسانه منسوب به داعش منتشر شد. 

متن بیانیه سوم به طور کلی متفاوت است، اما در آن نیز اشاره‌ای به مهسا امینی یا اعتراضات مردم ایران نشده است.

«ایران-فارس-خبرگزاری اعماق: ده‌ها تن از شیعیان ایرانی در حمله مسلحانه جنگجویان دولت اسلامی در جنوب ایران کشته و زخمی شدند. منابع امنیتی به خبرگزاری اعماق گفتند که یک جنگجوی داعش به سمت حرم شیعیان شاه چراغ در شهر شیراز، استان فارس، جنوب ایران، در جنوب ایران حرکت کرد.
این منابع اشاره کردند که این مبارز با هدف قرار دادن تعدادی از نیروهای پلیس و حراست حرم که منجر به کشته و زخمی شدن تعدادی از آنان شد، حمله خود را آغاز کرد.
این منابع افزودند که این جنگجو به میدان مرقد شیعیان یورش برد و با اسلحه خود به سوی تمامی شیعیان داخل حرم شلیک کرد و حدود ۲۰ تن از شیعیان را کشت و ده‌ها تن دیگر را زخمی کرد.
شایان ذکر است که جنگجویان دولت اسلامی چند سال پیش به رژه نظامی نیروهای ایرانی در شهر اهواز در جنوب غربی ایران حمله کردند و دهها کشته و زخمی در صفوف خود برجای گذاشتند.»

در متن گزارش منسوب به اعماق، منبع «منابع امنیتی» معرفی شده‌اند و برای تاریخ صرفا تاریخ میلادی ذکر شده است. 

چهار، یک روز و چند ساعت بعد، در نخستین دقایق بامداد روز جمعه ششم آبان ماه تصاویری از هفته‌نامه الانباء منسوب به دولت اسلامی در شبکه‌های اجتماعی منتشر شد که نشان می‌داد در صفحات نخست، چهارم و پنجم این مجله، گزارش حمله به شاه‌چراغ با عنوان «حمله سربازان خلافت به حرم شرک در جنوب ایران» منتشر شده است. در این گزارش به جزئیات برنامه‌ریزی این حمله اشاره‌ای نشده و صرفا اطلاعاتی مشابه آن چیزهایی که پیش‌تر در رسانه‌ها منتشر شده‌اند ذکر نشده است.

آیا این اسناد برای اینکه داعش را مسئول حمله به شاه‌‌چراغ بدانیم کافی‌اند؟ 

در اصالت متن دو بیانیه اول تردیدهایی مطرح است، اما با توجه به تاکید منابع رسانه‌ای منسوب به دولت اسلامی (داعش) به نظر می‌رسد این گروه مسئولیت این حمله را برعهده گرفته و شخص حمله‌کننده را از «سربازان خلافت» گروه می‌داند، اما این لزوما به معنی آن نیست که این حمله توسط این گروه برنامه‌ریزی شده باشد. 

در هیچ‌کجای این چهار متنِ منسوب به داعش اشاره‌ای به برنامه‌ریزی حمله توسط داعش نشده است. حتی در گزارش مفصل هفته‌نامه الانباء‌ نیز اطلاعاتی علاوه بر آنچه تا کنون در رسانه‌ها آمده، ذکر نشده است. بنابراین به نظر نمی‌رسد تشکیلات دولت اسلامی به صورت متمرکز نقش مستقیمی در برنامه‌ریزی و اجرای این عملیات داشته باشد. 

آیا ممکن است حمله به شاه‌چراغ مستقل از داعش برنامه‌ریزی و اجرا شده باشد؟ 

بله. ممکن است این حمله توسط اشخاص یا گروه‌هایی دیگری، حتی در جمهوری اسلامی برنامه‌ریزی و اجرا شده و داعش، در راستای منافع خود یا هر دلیل دیگری صرفا مسئولیت آن را قبول کرده باشد. 

سابقه و تاریخچه داعش نشان می‌دهد همه عملیات‌هایی که مسئولیت آنها را برعهده می‌گیرد، لزوما توسط این گروه طراحی و برنامه‌ریزی نمی‌شوند. 

به عنوان نمونه مهاجمانی که مسئول حملات تروریستی در برناردینو در کالیفرنیا، و اورلاندو در فلوریدا بودند، ارتباط مستقیمی با این گروه نداشتند، اما این گروه مسئولیت حملات را برعهده گرفت. 

آیا جمهوری اسلامی عامل اصلی حمله به شاه‌چراغ است؟ 

ممکن است. بسیاری از منتقدان و مخالفان جمهوری اسلامی بر این گمانند که جمهوری اسلامی با توجه به ناکامی در پایان دادن به اعتراض‌های عمومی بعد از کشته شدن مهسا امینی، انگیزه کافی برای این کار را داشته است. 

از سوی دیگر جمهوری اسلامی در اجرای عملیات پرچم دروغین (False Flag) سابقه‌دار است. 

پرچم دروغین (False Flag) به عملیاتی گفته می‌شود که «توسط نهادهای نظامی، شبه‌نظامی، اطلاعاتی یا سیاسی به‌گونه‌ای انجام می‌شود که این تصور به‌وجود آید که گروه‌ها یا کشورهای دیگری این عملیات‌ها را انجام داده‌اند.»

یکی از نمونه‌های مشهور بمب‌گذاری حرم امام رضا در سال۱۳۷۳ است. 

مصطفی تاج‌زاده از مقام‌های سابق جمهوری اسلامی در جریان یک مناظره به برنامه‌ریزی وزارت اطلاعات برای  برای مقصر اعلام کردن سازمان مجاهدین خلق اشاره کرده است، در حالی که گفته می‌شود در آن زمان گروه پاکستانی سنی «الحرکت‌الاسلامی الایرانیه» مسئولیت این حمله را برعهده گرفته بود.

محسن امین‌‌زاده از مدیران ارشد سابق جمهوری اسلامی نیز در گفت‌وگویی با روزنامه اعتماد به تاریخ ۱۰ شهریور ۱۴۰۰ به نقش رهبران طالبان در بمب‌گذاری مشهد اشاره کرده است. 

پیش‌ از این گفته‌ها عمادالدین باقی، فعال حقوق بشر در ایران نیز در گزارش‌های تحقیقی به برنامه وزارت اطلاعات برای متهم کردن افراد بی‌گناه به بمب‌گذاری و ارتباط با سازمان مجاهدین از طریق فشار و شکنجه پرداخته بود. 

درباره روابط احتمالی جمهوری اسلامی و داعش چه می‌دانیم؟ 

جمهوری اسلامی و گروه‌های سنی تندرو یکدیگر را دشمن خود اعلام می‌کنند، اما حرف‌ و حدیث‌های درباره روابط پشت‌پرده ایران با گروه‌های تروریستی مطرح است. 

پس از خروج آمریکایی‌ها از افغانستان و بازگشت طالبان به قدرت، جمهوری اسلامی که خود که در دوره اول حکومت طالبان تا آستانه جنگ با این گروه تندرو سنی پیش رفته بود، اما پس از اشغال افغانستان در سال گذشته ادبیات رسمی در ایران درباره طالبان تغییر قابل ملاحظه‌ای پیدا کرد، تا آنجا که مقام‌های جمهوری اسلامی طالبان با عنوان «جنبش اصیل منطقه» یاد کرد.

در سال‌های گذشته گزارش‌هایی درباره پنهان شدن سران القاعده در تهران منتشر شده است. ترور نفر دوم القاعده توسط موساد در روز ۱۷ مرداد سال ۱۳۹۹ در تهران و آن‌هم در روز روشن گواه بر روابط عمیق ایران با گروهای تندروی سنی دارد.  

تاکنون سند قطعی مبنی بر وجود ارتباط میان جمهوری اسلامی با داعش منتشر نشده، اما با توجه به سوابق جمهوری اسلامی در برقراری روابط پنهان با گروه‌های تندرو، بعید نیست که دولت اسلامی که حالا در ضعیف‌ترین وضعیت خود از زمان تاسیس به سر می‌برد تن به همکاری با جمهوری اسلامی نیز بدهد. 

چه تردیدهایی درباره بیانیه‌های منسوب به داعش و نقش جمهوری اسلامی در این جمله مطرح است؟ 

در شبکه‌های اجتماعی ابهام‌ها و تردیدهای زیادی مطرح شده است، اما نتیجه بازخوانی این موارد نشان می‌دهد، به رغم سوال‌برانگیز بودند برخی موارد، توضیحاتی برای بسیاری از آنها وجود دارد که اعتبار استنادی آنها را برای نتیجه‌گیری زیر سوال می‌برد. در اینجا به ۵ مورد از این ابهامات اشاره می‌کنیم:

۱- تناقض تاریخ

یکی از مهم‌ترین تردیدهایی که در فرم بیانیه‌های منسوب به داعش مطرح شده تناقض‌ تاریخ است. در متن بیانیه اول تاریخ ۳۰ ربیع‌الاول و در متن بیانیه دوم اول ربیع‌الاخر (ربیع‌الثانی) ذکر شده است. 

در این میان گفته شد «اصولا ربیع‌الاول ۲۹روزه است و ۳۰ ربیع‌الاول وجود خارجی ندارد.» که البته این طور نیست. 

تعداد روزهای ماه‌های قمری مانند گاهشمار جلالی یا میلادی ثابت نیست. به طور معمول ربیع‌الاول ۲۹ روزه است، اما امسال ماه ربیع‌الاول در برخی تقویم‌ها ۳۰ روز داشته است. 

در تقویم رسمی ایران روز حمله به شاهچراغ (چهارشنبه ۶ آبان ۱۴۰۱) مصادف با ۲۹ ربیع‌الاول ۱۴۴۴ است. 

در تقویم رسمی عربستان سعودی همین روز اول ربیع‌الاثانی است. 

و در تقویم دولت طالبان همین روز ۳۰ ربیع‌الاول ۱۴۴۴ است. 

بنابراین روشن است که هم ربیع‌الاول ممکن است ۳۰ روز داشته باشد و هم اینکه در برخی تقویم‌های قمری کشورهای منطقه روز حمله به شاهچراغ ۳۰ ربیع‌الاول بوده است. 

این تاریخ البته در بیانیه دومی که منتشر می‌شود به اول ربیع‌الآخر تغییر می‌کند. دلیل این تغییر ممکن است ساختگی بودن یکی از دو بیانیه یا جعلی بودن هر دوی آنها باشد. 

۲- ابهام‌در واژه‌ها و ادبیات بیانیه

یکی دیگر از ابهام‌ها در مورد واژه‌های مورد استفاده در بیانیه‌های دوم و سوم داعش است. از جمله برخی به  اصطلاح «قالت مصادر امنیه لوکاله اعماق» یعنی منابعی امنیتی اشاره کرده‌اند.

استناد داعش به منابع امنیتی در گذشته نیز سابقه داشته است. چنانکه پرس‌وجوی ارشاد علیجانی، روزنامه‌نگار و فکت‌چکر فرانس‌۲۴ از یک متخصص داعش نشان می‌دهد این گروه پیش‌تر نیز از عبارت استفاده کرده است. 

برخی استفاده از واژه «انغماسی» برای توصیف حمله به جای «انتحاری» را در اطلاعیه منسوب به داعش، محل ابهام می‌دانند که این ابهام هم توضیح قانع‌کننده‌ای دارد: «در ادبیات داعش عملیات انغماسی، عملیاتی است ته که در برابر طرفی قویتر یا پرتعدادتر انجام می‌شود.» 

۳- ابهام درباره زمان انتشار خبر و پوستر 

یکی دیگر از ابهاماتی که در شبکه‌های اجتماعی اصالت بیانیه منسوب به داعش را به چالش کشیده است، طرح ادعای انتشار خبر و پوستر مرتبط با این واقعه پیش از وقوع آن است. 

تا آنجایی که ما گشتیم هیچ نشانه قطعی از اینکه این خبر پیش از وقوع منتشر شده باشد پیدا نکردیم. فاصله زمانی قدیمی‌ترین مطلبی که در توییتر در این باره منتشر شده با زمان شروع حمله حدود ۱۵ دقیقه است.

در مورد تاریخ و زمان انتشار پوستر هم گفته شده مربوط به قبل از زمان واقعه است. تاریخ پست تلگرامی پوستر حدود یک ساعت و نیم بعد از حمله است، به اطلاعات زمانی (فراداده) تصویر هم اشاره شده که به نظر می‌رسد چند ساعت پیش از ماجرا باشد، اما توضیحاتی برای احتمال خطا یا دستکاری زمان فایل‌های تصویری وجود دارد. ما در فکت‌نامه در حال تحقیقات بیشتر در این باره هستیم، اگر تحقیقات به جایی رسید این بخش از متن را به‌روز خواهیم کرد.

۴- تناقض‌ها در اطلاع‌رسانی

یکی دیگر از مواردی که در شبکه‌های اجتماعی به طور گسترده به آن پرداخته شده، تردید در اطلاع‌رسانی درباره تعداد مهاجمان و حتی تعداد کشته‌شدگان است. 

به طور مشخص در گزارش‌های اولیه اعلام شده مهاجمان سه‌نفر بوده‌اند، حتی برخی شاهدان عینی در برنامه‌های صدا و سیما از وجود مهاجمانی صحبت کردند که نقاب بر چهره داشته‌اند. 

یا استاندار فارس در گزارش اولیه تعداد کشته‌شدگان را بیشتر اعلام کرده بود که بعدا توضیح داد که اشتباه شمارش رخ داده است.

این تناقض‌ها ممکن است عجیب به نظر برسند، اما به احتمال زیاد می‌تواند ناشی از شلختگی خبری در مواقع بحرانی است. 

۵- هویت فرد حمله‌کننده 

یکی دیگر از مواردی که برخی کاربران در شبکه‌های اجتماعی به آن پرداخته‌اند تلاش برای تعیین هویت مهاجم بوده است. تاکنون افراد زیادی مدعی شناسایی مهاجم شده‌اند. حتی در این میان برخی به تصویر محمدرضا سلیمانی پسر قاسم سلیمانی فرمانده پیشین سپاه قدس را به عنوان مهاجم اشاره کرده‌اند.

به جز نام و تصویری که منابع رسانه‌ای در داخل ایران منتشر کرده‌اند، تاکنون هیچ گزارش قابل استنادی درباره هویت و سابقه فرد مهاجم ارائه نشده است.  

نکته ابهام آمیز دیگر راجع به فرد حمله کنند که در رسانه‌های ایران از او با نام «حامد بدخشان» یاد شده است عدم شفافیت از سوی مقامات راجع به نحوه مرگ وی بود. گفته شده مهاجم پس از چند عمل جراحی در بیمارستان جان خود را از دست داده اما از مقامات هنوز کسی واکنشی به این خبر نشان نداده است.

منابع رسمی در جمهوری اسلامی می‌گویند حمله تروریستی روز چهارم آبان ۱۴۰۱ به شاهچراغ شیراز، کار داعش می‌دانند، اما بسیاری معتقدند عامل واقعی این حمله جمهوری اسلامی است. 

با توجه به اطلاعات در دسترس نمی‌توان به طور قطع گفت که عامل واقعی حمله کیست، اما بررسی و بازخوانی فکت‌ها، ابهام‌ها و شواهد و قرائن می‌تواند تصویری کمی شفاف‌تر از واقعیت ترسیم می‌کند. 

مهم‌ترین استناد منابع رسمی جمهوری اسلامی، بیانیه‌های منسوب به داعش است که ساعاتی پس از حمله، اول در شبکه‌های اجتماعی و پس از آن رسانه‌ها منتشر شدند. 

تاکنون دو بیانیه منسوب به دولت اسلامی، یک گزارش خبری از اعماق، رسانه منسوب به داعش و یک گزارش سه صفحه‌ای در هفته‌نامه النباء‌ منسوب به داعش منتشر شده که در آنها گفته مسئولیت حمله با دولت اسلامی است. 

تردیدهایی درباره اصالت بیانیه‌های منسوب به داعش مطرح است. 

در هیچ کدام از بیانیه‌ها یا گزارش‌ها به جزئیاتی بیش از آن چیزی که در رسانه‌ها آمده، اشاره نشده است. 

تحلیل متن بیانیه‌ها و گزارش‌های منسوب به دولت اسلامی این گمان را تقویت می‌کند که حمله به شاه‌چراغ یک عملیات برنامه‌ریزی شده متمرکز توسط تشکیلات داعش نیست. 

سابقه و تاریخچه داعش نشان می‌دهد همه عملیات‌هایی که مسئولیت آنها را برعهده می‌گیرد، لزوما توسط این گروه طراحی و برنامه‌ریزی نمی‌شوند. 

این گروه در گذشته نیز مسئولیت حملاتی را برعهده گرفته که عوامل حمله ارتباط مستقیمی با داعش نداشته‌اند. 

ممکن است حمله به شاه‌چراغ هم توسط افراد و گروه‌های دیگری برنامه‌ریزی و اجرا شده و به داعش در راستای اهداف خود مسئولیت آن را برعهده گرفته باشد. 

بسیاری از منتقدان و مخالفان جمهوری اسلامی بر این گمانند که جمهوری اسلامی، عامل پشت پرده این حمله است. 

تا الان هیچ سند قطعی برای اثبات این گمان در دست نیست، اما جمهوری اسلامی در اجرای عملیات پرچم دروغین (False Flag) سابقه‌دار است. 

پرچم دروغین عملیاتی است که توسط نهادهای نظامی، شبه‌نظامی، اطلاعاتی یا سیاسی به‌گونه‌ای انجام می‌شود که تصور شود که گروه‌ها یا کشورهای دیگری این عملیات‌ها را انجام داده‌اند.

مشهورترین نمونه عملیات‌های پرچم دروغین جمهوری اسلامی بمب‌گذاری سال ۱۳۷۳ حرم امام رضا در مشهد است. 

در آن زمان یک گروه تندرو سنی مسئولیت بمب‌گذاری را برعهده گرفت، اما به اذعان مقام‌های سابق جمهوری اسلامی، سازمان مجاهدین خلق، با استفاده از عملیات پرچم دروغین عامل بمب‌گذاری معرفی شد. 

در شبکه‌های اجتماعی برخی موارد به عنوان دلیل رد ادعای بیانیه‌ها و گزارش‌های منسوب به داعش مطرح شده است. هیچ کدام از این موارد سند محکم و قطعی محسوب نمی‌شوند. 

یکی از مهم‌ترین این موارد اشاره بیانیه اول منسوب به داعش است که در آن تاریخ عملیات ۳۰ ربیع‌الاول ذکر شده. برخی می‌گویند ماه ربیع‌الاول اصولا ۲۹ روزه است که این طور نیست. 

ربیع‌الاول ممکن است ۳۰ روز داشته باشد و هم اینکه در برخی تقویم‌های قمری کشورهای منطقه مانند افغانستان روز ۴ آبان ۱۴۰۱، یعنی روز حمله به شاهچراغ ۳۰ ربیع‌الاول بوده است. 

این تاریخ در بیانیه‌‌ها و گزارش‌های بعدی تغییر کرده است. دلیل تغییر ممکن است ساختگی بودن یکی از دو بیانیه یا جعلی بودن هر دوی آنها باشد. 

در همین حال ابهام‌هایی درباره برخی واژه‌ها و ادبیات استفاده شده در بیانیه‌های منسوب به داعش مطرح است. 

در بیانیه‌های گذشته داهش نیز از همین واژه‌ها، اصطلاحات و ساختار متنی استفاده شده است. 

یکی از دیگر از موارد، ابهام درباره زمان انتشار خبر و پوستری است که توسط نیروهای بسیجی در آذربایجان شرقی طراحی شده است. 

ما در جریان جست‌وجو هیچ خبری پیدا نکردیم که پیش از واقعه در شبکه‌های اجتماعی منتشر شده باشد. 

برخی به فراداده و اطلاعات زمان ساخت تصویر پوستر اشاره کرده‌اند، اما هم احتمال تغییر و دستکاری متادیتا و هم توضیحات فنی در این باره وجود دارند. 

در شبکه‌های اجتماعی به تناقض گزارش‌های رسمی درباره تعداد مهاجمان و حتی تعداد جان‌باختگان اشاره شده است. ممکن است دلیل تناقض‌ها، شلختگی اطلاع‌رسانی در شرایط بحرانی باشد. 

برخی ادعاها هم درباره هویت فرد مهاجم مطرح شده است، به جز نام و تصویری که منابع رسانه‌ای در داخل ایران منتشر کرده‌اند، تاکنون گزارش قابل استنادی درباره هویت و سابقه او ارائه نشده است.