آیا حذف سپاه از فهرست سازمان‌های تروریستی جزو شرایط اصلی ایران برای توافق با آمریکا بوده است؟

محمد مرندی، مشاور ایران در مذاکرات هسته‌ای روز اول شهریور در توییتر نوشته است: «من در ماه‌های اخیر بارها گفته‌ام خارج کردن نام سپاه پاسداران از لیست سازمان‌های تروریستی خارجی آمریکا هیچ وقت پیش‌شرط یا درخواستی کلیدی نبوده است.»

این توییت در واکنش به اخباری است که به نقل از مقام‌های آمریکایی درباره کوتاه آمدن ایران از برخی درخواست‌های کلیدی خود منتشر شده است.

همزمان محمد جمشیدی، معاون سیاسی دفتر رئیس‌جمهوری ایران نیز در توییتر نوشت: «خارج کردن سپاه از لیست ترور (نه تحریم) پیشنهاد آمریکا به دولت قبل بود تا ایران را وادار به پذیرش مذاکرات منطقه ای و موشکی کند.»

او مدعی شد که در واقع مذاکره‌کنندگان ایرانی که از آنها با تعبیر «تیم آقای رئیسی» یاد کرده، با خارج کردن سپاه از فهرست گروه‌های تروریستی مخالفت کرده است.

شرح مذاکرات هسته‌ای محرمانه است و به طور عمومی در دسترس نیست. بنابراین نمی‌توان به طور قطع گفت پیش‌شرط‌ها و خواسته‌های اصلی طرفین در مذاکرات چه بوده، اما می‌توان با بازخوانی اظهارنظرهای رسمی مقامات در هفته‌ها و ماه‌های گذشته، اعتبار آنچه را که گفته شده سنجید.

آیا خروج سپاه از فهرست گروه‌های تروریستی جزو خواسته‌های اصلی ایران است؟

از اواخر سال گذشته تاکنون، بحث درباره خروج سپاه پاسداران از فهرست گروه‌های تروریستی به عنوان یکی از خواسته‌های کلیدی و مناقشه‌برانگیز در مذاکرات مطرح بوده است. بسیاری از رسانه‌های داخلی، خارجی و مقام‌های مسئول در این باره صحبت کرده‌اند و حتی مقام‌ها و رسانه‌های غربی این مساله به عنوان عامل اصلی توقف مذاکرات در بهار امسال معرفی کرده‌اند.

روایت دیپلمات‌ها و رسانه‌های غربی چیست؟

به عنوان نمونه رسانه‌های رسمی در ایران روز ۲۳ اردیبهشت ۱۴۰۱ به نقل از جوزپ بورل، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا نوشتند:

«دو ماه بود که مذاکرات به دلیل اختلاف نظر در مورد سپاه پاسداران (انقلاب اسلامی) به بن بست رسیده بود. آقای مورا با پیامی ملموس از طرف من به ایران سفر کرد و پاسخ به اندازه کافی مثبت بوده است تا باور کنیم که می‌توانیم مذاکرات بین طرفین را دوباره از سر بگیریم.»

پیش از این مقام‌های آمریکایی هم بارها اعلام کردند که آمریکا زیر بار خواسته ایران برای خروج سپاه از فهرست گروه‌های تروریستی نمی‌رود. به عنوان مثال، آنتونی بلینکن، وزیر امور خارجه آمریکا روز ششم فروردین ۱۴۰۱ در جلسه استماع کمیته روابط خارجی سنا رسما اعلام کرده بود:

«دولت بایدن به خواسته تهران برای خارج‌کردن سپاه پاسداران انقلاب اسلامی از فهرست گروه‌های تروریستی خارجی، تن نخواهد داد.»

در همین زمان برخی نشریات معتبر غربی به نقل از منابع خود نوشتند موضوع سپاه و اصرار ایران برای خروج آن از فهرست گروه‌های تروریستی آمریکا، عامل اصلی توقف مذاکرات بوده است.

این البته روایت طرف غربی است، باید ببینم روایت طرف دیگر مذاکرات، یعنی جمهوری اسلامی چیست؟

روایت مقام‌ها و رسانه‌های جمهوری اسلامی چیست؟

تا کنون هیچ گزارشی از اینکه خواسته‌های اصلی یا کلیدی ایران در مذاکرات چیست مطرح نشده و مقام‌های ایرانی همواره به ذکر کلیات بسنده کرده‌اند، اما جست‌وجو در آرشیو اخبار و رسانه‌ها نشان می‌دهد تنها موردی که مقام‌های ایرانی به طور صریح به عنوان یک خواسته مطرح کرده‌اند، موضوع سپاه بوده است.

به طور مشخص می‌توان به توییت خود محمد مرندی در پنجم فروردین ۱۴۰۱ اشاره کرد که به طور واضح به طرح بحث حضور سپاه در فهرست گروه‌های تروریستی آمریکا در مذاکرات اشاره می‌کند و می‌گوید این موضوع «تنها مساله» نیست. او البته هیچ وقت به بقیه مسائل اشاره‌ای نمی‌کند.

محمد مرندی چهار روز بعد از این توییت نیز در واکنش به گزارش نشریات آمریکایی درباره توقف مذاکرات به دلیل اصرار ایران درباره خروج سپاه از فهرست گروه‌های تروریستی، در توییت دیگری باز هم تاکید می‌کند:

«برچسب [تروریستی روی] سپاه تنها مساله باقی‌مانده نیست، اگرچه برای مردم متمدن توهین آمیز است که آمریکا مرتکب قتل می‌شود و به قربانی خود برچسب تروریست می‌زند.»

درست همزمان با این توییت‌ها، امیر عبداللهیان، وزیر امور خارجه ایران نیز در یک مصاحبه تلویزیونی به تاریخ ۶ فروردین ۱۴۰۱ می‌گوید خروج سپاه از فهرست گروه‌های تروریستی از موضوعات اصلی ایران در مذاکرات است.

«موضوع خارج کردن اشخاص حقیقی و حقوقی از لیست قرمز و از مجموعه تحریم‌ها و اقدامات یک جانبه‌ای که آمریکایی‌ها علیه جمهوری اسلامی ایران قرار داده اند، یکی از موضوعات جدی مذاکرات اخیر ما در وین است. وقتی می‌گوییم اشخاص حقیقی و حقوقی در حوزه اشخاص حقوقی برخی از هولدینگ‌های بزرگ اقتصادی ما قرار دارد، برخی از موسسات بزرگ حکومتی ما قرار دارد، یکی از موضوعات هم مربوط به سپاه پاسداران انقلاب اسلامی ماست.
در موضوع سپاه پاسداران حتما آن چه که برای ما مهم است این است که بایستی جایگاه سپاه و نقش سپاه و شان قانونی سپاه به عنوان مهم‌ترین بخش امنیتی و دفاعی کشور ما مورد توجه قرار گیرد.
ما در این رابطه پیام‌هایی را به آمریکایی‌ها تبادل کردیم، لذا این یکی از موضوعاتی است که همچنان در دستور کار ماست، البته مقامات عالی رتبه سپاه در کشور به ما در وزارت امور خارجه یک نکته‌ای را یادآوری می‌کنند و می‌گویند شما در راستای منافع کشور هر آنچه که لازم است انجام دهید و اگر به نقطه‌ای رسیدید که موضوع سپاه مطرح بود، موضوع سپاه نباید مانعی برای شما باشد، به نوعی مقامات عالی سپاه از خود گذشتگی نشان می‌دهند و ایثارگری خودشان را به حد اعلا می‌رسانند.
ما با در نظر گرفتن جمیع مسائل کشور و منافع مردم و با نگاه به رویکرد آمریکایی‌ها بالاخره سپاه از مجموعه‌ای از اشخاص تشکیل شده و یک سازمانی را در خدمت به کشور و مردم تشکیل داده، ما وقتی می‌گوییم سپاه یعنی سردار حاج قاسم سلیمانی.
هیچ گاه ما به خودمان اجازه نمی‌دهیم که در کنار سایر مسائل لاینحل که با طرف آمریکایی باقی مانده علی رغم مجوزی که مقامات عالی رتبه سپاه به ما می‌دهند، به طرف آمریکایی بگوییم که موضوع سپاه قابل حل است و عبور کنیم از آن، نه این طور نیست حتما موضوع سپاه بخشی از مذاکرات ماست، همانطور که سایر موضوعات بین ما در حال رفت و برگشت است.»

در آن زمان برخی این اظهار نظر عبداللهیان را نشانه‌ای از «کوتاه آمدن ایران از شرط خروج سپاه از لیست گروه‌های تروریستی» تعبیر کردند. همین مساله واکنش حسین شریعتمداری، مدیرمسئول روزنامه کیهان به دنبال داشت. او از فرماندهی سپاه خواست «با اعلام نظر سریع و صریح» اظهارات وزیر امور خارجه را «اصلاح» کنند.

امیر عبداللهیان چند روز پیش‌تر در ۱۹ اسفند ۱۴۰۰ نیز در گفت‌وگو با جوزپ بورل، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا گفته بود: «برخی مباحث که مرتبط با قهرمانان ملی ما است، قابل مذاکره نیست.»

با توجه به زمینه بحث‌ به نظر می‌رسد این اشاره آقای عبداللهیان هم به موضوع سپاه بوده است.

در یک نمونه دیگر می‌توان به اظهارات وحید جلال‌زاده، رئیس کمیسیون امنیت ملی مجلس در روز اول خرداد ۱۴۰۱ اشاره کرد:

«یکی از این موضوعات اختلافی موضوع تحریم سپاه پاسداران انقلاب اسلامی است که آنها این نهاد را در زمره سازمان‌های تروریستی قرار دادند و یکی هم لیستی که مربوط به تحریم اشخاص حقیقی و حقوقی است و در این دو موضوع ما در وین اختلافاتی با آمریکایی‌ها داشتیم و امروز علی باقری کنی در جلسه امروز کمیسیون توضیحاتی را به اعضاء ارائه داد.»

او یک ماه و نیم بعد هم در یک مصاحبه دیگر گفت:

«آمریکا نشان داد که همچون گذشته قابل اعتماد نیست و به ادعاهای خود در اسفندماه پشت کرد. آمریکا در اسفندماه خروج سپاه از لیست تروریستی را قبول و حتی مدعی شد که آماده است تا لیست قرمز را نیز کمرنگ‌تر کند اما امروز آنان به همین ادعاهای خود نیز پشت کرده‌اند.»‌

اما به جز مقام‌های مسئول، در رسانه‌های رسمی ایران نیز بارها به این مساله اشاره شده است.

به عنوان مثال پایگاه خبری نورنیوز نزدیک به شورای عالی امنیت ملی در گزارشی به تاریخ ۳۱ فروردین ۱۴۰۱ نوشته است:

«قرار گرفتن سپاه در فهرست گروه‌های تروریستی اقدامی ورای برجام بوده و اگر آمریکا واقعا به دنبال بازگشت به برجام است باید تحریم‌های ترامپ از جمله تحریم‌ها علیه سپاه را ملغی کند.»

در یک نمونه دیگر روزنامه ایران، وابسته به دولت در گزارشی به تاریخ ۱۲ اسفند ۱۴۰۰، خروج سپاه از فهرست گروه‌های تروریستی آمریکا را «اصلی‌ترین خواسته» ایران توصیف کرده است:

«نامگذاری نیروی نظامی سپاه به‌عنوان یک سازمان تروریستی، نقطه اوج سیاست ضد ایرانی آمریکا در قالب تحریم‌های «کاتسا» بود؛ جایی که این کشور نیروی نظامی رسمی یک کشور را رسماً تروریست نامید. از این رو قابل انتظار است که ایران در شرایطی که آمریکا برای خود چاره‌ای جز بازگشت به برجام نمی‌بیند، رفع این دسته از تحریم‌های مغایر با برجام را نیز در قالب اصلی‌ترین خواسته خود پیگیری کند.»

این دست اظهارات در ماه‌های آینده هم ادامه دارد. به عنوان نمونه خبرگزاری جمهوری اسلامی ایرنا ارگان دولت در گزارشی به تاریخ ۸ اردیبهشت ۱۴۰۱ می‌نویسد:

«از جمله موضوعاتی که مذاکرات یکساله وین برای احیای برجام را متوقف کرده، اصرار آمریکا بر تحریم سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و قرار دادن نام این ارگان در فهرست «سازمان‌های تروریستی خارجی» است که از سال ۲۰۱۹ برقرار شده است.»

دو ماه بعد همین خبرگزاری در یک گزارش تحلیلی به تاریخ ۴ تیر ۱۴۰۱ به نقل از یکی از مذاکره‌کنندگان می‌نویسد:

«ایران خواستار حذف نام سپاه در فهرست سازمان تروریستی است، هم به این دلیل که دولت روحانی نتوانست این امتیاز را به دست آورد و هم به این خاطر که به دست آوردن این امتیاز می تواند به ایجاد اجماع داخلی در حمایت از توافق کمک کند؛ از جمله در میان اعضای سپاه.»

مقام‌های ایرانی از چه زمانی موضع خود را تغییر دادند؟

جست‌وجوهای ما برای پیدا کردن نشانه‌ای از تغییر موضع جمهوری اسلامی درباره حذف سپاه از فهرست گروه‌های تروریستی تا پیش از خرداد ماه بی‌نتیجه مانده است.

اولین نشانه‌های این چرخش موضع در خرداد ماه و پس از پایان وقفه مذاکرات در بهار ۱۴۰۱ پدیدار می‌شود و به صورت نه‌چندان پررنگ در هفته‌ها و ماه‌های بعد ادامه پیدا می‌کند.

از جمله می‌توان به گفته‌های امیر عبداللهیان، وزیر امور خارجه ایران در گفت‌وگو با فرید زکریا در حاشیه مجمع جهانی اقتصاد اشاره کرد:

«در واقع موضوع قراردادن سپاه در لیست تروریستی آمریکا یک مسئله فرعی است که از طرف لابی اسرائیلی بزرگ‌نمایی شده و اولویت برای ما منافع ملت ایران است.»

عبدالهیان یک ماه و نیم بعد در مصاحبه با یک روزنامه ایتالیایی می‌گوید:

«ما یک ایده به آمریکایی‌ها پیشنهاد کردیم، به تعویق انداختن موضوعات مرتبط با لیست سیاه [گروه‌های تروریستی]. اما باید مطمئن شویم که شرکت های ایرانی از مزایای اقتصادی و سهم خود در برجام برخوردار می شوند. کسب انتفاع اقتصادی در برجام ضروری است، ما چیزی فراتر از توافق هسته‌ای نمی‌خواهیم.»

محمد مرندی، نیز در همین بازه‌های زمانی چند بار می‌گوید «خروج سپاه از فهرست گروه‌های تروریستی» پیش‌شرط توافق نیست. به طور مشخص او در تاریخ‌های ۲۰ ژوئن (۳۰ خرداد)، ۲۲ ژوئیه ( ۳۱ تیر)، ۵ اوت (۱۴ مرداد)، و ۲۰ اوت (۲۹ مرداد) نیز توییت‌هایی به همین مضمون منتشر می‌کند، در حالی که پیش از آن نشانه‌ای از طرح مساله به این شکل از سوی او یا دیگر مقام‌های ایرانی دیده نمی‌شود.

محمد مرندی، مشاور ایران در مذاکرات هسته‌ای می‌گوید: حذف نام سپاه از فهرست سازمان‌های تروریستی هیچ وقت پیش‌شرط توافق نبوده است.

شرح مذاکرات و فهرست خواسته‌های ایران تاکنون منتشر نشده، اما سابقه اظهارنظرها و گزارش‌های رسانه‌ای مقام‌های ایرانی و غربی، نشان می‌دهد تا اواخر بهار ۱۴۰۱، خروج سپاه از فهرست سازمان‌های تروریستی آمریکا، یکی از خواسته‌های اصلی و مناقشه‌برانگیز ایران در مذاکرات هسته‌ای بوده که حتی منجر به توقف مذاکرات شده است.

بررسی‌های فکت‌نامه نشان می‌دهد، علاوه بر مذاکره‌کنندگان و دیپلمات‌های عالی‌رتبه غربی، مقام‌ها و رسانه‌های ایرانی نیز بارها این مساله را خواسته اصلی یا دست‌کم یکی از خواسته‌های اصلی ایران در مذاکرات معرفی کرده‌اند.

از جمله می‌توان به اظهارات چندباره خود محمد مرندی، امیرعبداللهیان و گزارش‌های متعددی اشاره کرد که در رسانه‌های رسمی وابسته به دولت و نهادهایی مانند شورای عالی امنیت ملی منتشر شده‌اند.

با این اوصاف فکت‌نامه ادعای محمد مرندی، مشاور ایران در مذاکرات هسته‌ای را رد می‌کند و به این گفته که «حذف نام سپاه از فهرست سازمان‌های تروریستی هیچ وقت پیش‌شرط توافق نبوده» نشان «نادرست» می‌دهد.